From Wikipedia, the free encyclopedia
ہندو مت (سنسکرت:॥ सनातन धर्म ॥ ;ہندی: हिन्दू धर्म ;گرمکھی: ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ) اک بھارتی دھرم اے۔ ایہہ ویداں اتے آدھارت دھرم اے، جو اپنے اندر بہت سارے وکھ پوجا پددھتا، مت، سمپردائے اتے درشن سمیٹے ہوئے اے۔ لوکاں دی گنتی دے آدھار ’تے ایہہ دنیا دا تیجا سبھتوں وڈا دھرم اے، گنتی دے آدھار اتے اسدے سارا اپاسک بھارت وچ ہن اتے فیصدی دے حساب ولوں نیپال وچ اے۔ لیکن اسوچّ کئی دیوی-دیوترپن دی پوجا دی جاندی ہے، لیکن دنیا وچّ ایہہ توحیدی دھرم اے۔ انڈونیشیا وچ اس دھرم دا رسمی نام ہندُو آگم اے۔ ہندو صرف اک دھرم جاں سمپردائے ہی نہی اے، اپتُ جیون جین دی اک پدھتی اے ہنسایام دوئتے جاں جیہا ہندُ ارتھات جو اپنے من، وچن، کرم ولوں ہنسا ولوں دور رہے اوہ ہندو اے اتے جو کرم اپنے ہتاں لئی دوسریاں نوں کشٹ دے اوہ ہنسا اے۔ نیپال سنسارا اک صرف آدھونک ہندو راشٹر سی (نیپال دے لوکتانترک اندولن دے بعد دے مدھورتی سنویدھان وچ کسے وی دھرم نوں راشٹر دھرم گھوشت نہیں کیتا گیا ہے۔ نیپال دے ہندو راشٹر ہون جاں نہ ہون دا انتم فیصلہ سنویدھان سبھے دے چون ولوں چنیا ہویا ودھائک کرنگے)
ہندو مت یا ہندو دھرم (ہندی: हिन्दू धर्म) جنوبی ایشیا تے بالخصوص بھارت تے نیپال وچ غالب اکثریت دا اک مذہب اے جس دی بنیاد برصغیر وچ رکھی گئی۔ اسنوں دنیا دا قدیم ترین مذہب منیا جاندا اے جس دے حالے وی پیروکار موجود نيں۔ ہندومت دے پیروکار اِس نوں سناتن دھرم (सनातन धर्म) کہندے نيں جو سنسکرت دے لفظاں نيں، انہاں دا مطلب اے ‘‘لازوال قانون’’۔
ہندو دھرم دے اوتار رام دا تعارف رامائن توں ہُندا اے کچھ اسنوں خیالی کردار کہندے نيں مگر اوہ اپنے دور وچ اک بادشاہ سی جس نے بھرہمن سپرمیسی دی بنیاد رکھی جس دے اثرات اج تک ہندو معاشرے وچ موجود نيں ۔ اس دے دور دے متعلق اختلاف پایا جاندا اے مگر ایہ ست ہزار سال ق م دے لگ بھگ اے
ہندو مت قدیم ترین مذاہب وچوں اک اے۔ اِس دی جڑاں قدیم ہندوستان دی تاریخی ویدی مذہب توں ملدی نيں۔ مختلف عقائد تے روایات توں بھرپور مذہب ہندومت دے کئی بانی نيں۔ اِس دے ذیلی روایات و عقائد تے فرقےآں نوں جے اک سمجھیا جائے تاں ہندومت مسیحیت تے اِسلام دے بعد دُنیا دا تیسرا وڈا مذہب اے۔[1] تقریباً اک اَرب پیروکاراں وچوں 905 ملین بھارت تے نیپال وچ رہندے نيں۔ ہندومت دے پیروکار نوں ہندو کہاجاندا اے۔
تمام ہندو متون دو قسماں اُتے مشتمل اے، شروندی (مسموع) (श्रुति) تے سمرتی (محفوظ) (स्मृति)۔ انہاں متون وچ ہور مضامین دے نال نال الہیات، فلسفہ، اساطیر، ویدک یجنا، یوگا تے مندراں دی تعمیر جداں موضوعات اُتے گفتگو کيتی گئی اے۔ ہندو مت دی اہم کتاباں وچ چار وید، اپنیشد، بھگوت گیتا تے آگم (आगम ) شامل نيں۔[2][3]
نیپال دنیا دا واحد معاصر ہندو ملک سی (نیپال دی جمہوری تحریک دے بعد نافذ کیتے جانے والے عبوری آئین وچ کِسے وی مذہب نوں بطور قومی مذہب اعلان نئيں کيتا گیا اے۔ نیپال دے ہندو قوم ہونے یا نہ ہونے دا حتمی فیصلہ آئین ساز اسمبلی دے انتخابات توں منتخب ہونے والے رکن اسمبلی کرن گے)۔
ہندو دھرم دا 1960853110 سال دا اتہاس ہے۔ بھارت (اتے اج دے پاکستانی علاقے) کیتی سندھ گھاٹی رہتل ہندو دھرم دے کئی نشان ملدے ہن۔ ایہناں وچّ ان پچھاتے ماتردؤئے دیاں مورتیاں، شیوا پشپت جویں دیوتا دی مدرا، لنگ، پپل دی پوجا، آدی پرمکھ ہن۔ اتہاسکاراں دے اک درشٹیکون دے مطابق سبھیتا دے انت دے دوران وچکار ایشیا توں اک اتے جاتی دا آگمن ہویا، جو اپنے آپ نوں آریہ کہندے سن، اتے سنسکرت نام دی اک ہند یورپی بولی بولدے سن۔ اک ہور نظریئے مطابق وادی سندھ دی رہتل دے لوک اپنے آپ آریہ سن اتے اوہناں دا مول-ستھان بھارت ہی سی۔
آریا دی سنسکرتی نوں ویدک رہتل کہندے ہن۔ پہلے درشٹیکون مطابق لگبھگ 1700 قبل مسیح وچّ آریہ افغانستان، کشمیر، پنجاب اتے ہریانہ وچّ وس گئے۔ ادوں توں اوہ (اوہناں دے عالم رشی) اپنے دیوتیاں نوں خوش کرن لئی ویدک سنسکرت وچّ منتر کرن لگے۔ پہلاں چار ویداں نوں جنم دتا گیا، جنہاں وچّ رگوید پہلا سی۔ اس توں بعد اپنشد ورگے گرنتھ آئے۔ ہندو مانتا دے انوسار وید، اپنشد آدی گرنتھ برہم، اکو جہے ہے، بھگوان دی کرپا ٹپئین وکھ-وکھ منتردرشٹا رشیو نوں وکھ-وکھ گرنتھاں دا گیان پراپت ہویا جنہاں نے پھر انھاننوں مہیا کیتا۔ بودھی اتے جین مت دے وکھ ہو جان دے بعد ویدک دھرم وچّ کافی بدلاو آیا۔ نویں دیوتا اتے نویں درشن ابھرے۔ اس طرحاں آدھونک ہندو دھرم دا جنم ہویا۔
دوجے نظریہ مطابق ہندو دھرم دا مول ہن تکّ سندھ سرسوتی پرمپرا (جو دوارا مہرگڑھ دی 1500 ق م تہذیب وچ ملدا ہے) توں پہلاں بھارتی پرمپرا وچّ ہے۔
ہندو مت کسی اک مذہب دا ناں نئيں اے، بلکہ ایہ مختلف و متضاد عقائد و رسوم، رجحانات، تصورات تے توہمات دے مجموعہ دا ناں اے۔ ایہ کسی اک شخص دا قائم کردہ یا لیایا ہويا نئيں اے، بلکہ مختلف جماعتاں دے مختلف نظریات دا اک ایسا مرکب اے، جو صدیاں وچ جاکے تیار ہويا اے۔ اس دی وسعت دا ایہ عالم اے کہ الحاد توں لے کے عقیدہ وحدۃ الوجود تک بلا قباحت اس وچ ضم کر لئی گئے نيں۔ دہریت، بت پرستی، شجر پرستی، حیوان پرستی تے خدا پرستی سب اس وچ شامل نيں۔
مندر وچ جانے والا وی ہندو اے تے اوہ وی ہندو اے جس دے جانے توں مندر ناپاک ہوجاندا اے۔ وید دا سننے والا وی ہندو اے تے اوہ وی ہندو اے جس دے متعلق حکم اے کہ جے وید سن لے تاں اس دے کاناں وچ پگلاہويا سیسہ ڈالاجائے۔ غرض ہندو مت اک مذہب نئيں اے بلکہ اک نظام اے، جس دے اندر عقائد رسوم تے تصورات دی بہتات اے۔ اسنوں ویدی مذہب دی ترقی یافتہ، توسیع یافتہ تے تبدیل شدہ شکل وی کہیا جاسکدا اے، کیوں کہ اوہ مقام جتھے توں ایہ پھیلا اے اوہ بہر حال ویدی مذہب ہی اے۔
اساں ویدی مذاہب وچ دسیا اے کہ آریا ایتھے آنے دے بعد اوہ چند صدیاں وچ اپنی بولی بھُل گئے تے نال ہی نال اپنی خصوصیات کھوندے چلے گئے۔ انہاں نے ایتھے دی مختلف قوماں دے تمدنی اثرات، عقائد تے رسوم نوں قبول کر ليا تے انہاں دیوتاواں نوں وی جنہاں دی پرستش غیر آریا کردے سن، اپنے دیوتاواں وچ شامل کے لیا۔ مگر اوہ اپنی انفرادیت تے نسلی برتری نوں کھو نے دے لئی تیار نہ سن ۔ چنانچہ انہاں نے اک طرف ہر اس جماعت تے مذہب توں ٹکر لینے دی ٹھانی جس نے انہاں دی عظمت توں انکار کر دتا تے دوسری طرف تے اپنی ذاتاں دی بندش نوں سخت کرکے عقائد و رسوم دا جال ایسا پھیلا دتا کہ لوکاں دے لئی اس توں نکلنا ممکن نئيں سی۔ انہاں نے ویدی عہد دی مذہبی کتاباں تے دیوتاواں نوں احترام دے دائرے وچ محدود کر دتا تے نويں کتاباں دی تصنیف تے نويں دیوتاواں دی شمولیت توں مذہبی نظام قائم کيتا تے اس اُتے نويں کتاباں وچ اس نظام دی بنیاد رکھی گئی۔ دھرم شاشتر تے پران وچ نوں سب توں اہمیت حاصل ہوئی۔ خرافات، ضمیات، عقائد تے رسوم دے لئی پران نے انہاں نوں مواد فراہم کیہ تے عملی زندگی دے مطالبات نوں دھرم شاشتر نے پورا کيتا۔ برھما، شیو تے وشنو نوں تسلیم کر ليا گیا تے الوہیت دی انہاں تِناں شکلاں نوں تری مورتی دے ناں توں موسوم کيتا گیا۔ برھما نوں پہلے افضل منیا گیا تے سرسوتی نوں جس دی سواری مور اے اس دی بیوی دسیا گیا، ہور اسنوں علم تے دانائی دی دیوی دسیا گیا۔ فیر برھما دی عظمت کم کر کے اس دی پرستش روک دتی گئی تے وشنو تے شیو نوں اس اُتے فوقیت دے کے اس دی کمتری دا اعلان کر دتا گیا۔
مورخین نے بالعموم آریائی دور نوں تن حصےآں وچ تقسیم کيتا اے:
آریائی دور اس عہد نال تعلق رکھدا اے جدوں اوہ ہندوستان اُتے حملہ آور ہوئے سن تے ایتھے دے باشندےآں توں بر سرِ پیکار سن .
آریاں دی مذہبی کتاباں دی تعداد چار نيں جو چار ویداں دے ناں توں مشہور نيں:
وید دا لفظ ود توں نکلیا اے، جس دے معنی جاننے تے علم نيں۔ اس لئی وید دا اطلاق عام علوم یا مخزن علوم دے نيں، جسنوں سنہیندا (संहिता) کہندے سن ۔ ایہ مخزن علوم شروع وچ تن مجموعےآں اُتے مشتمل سی۔ رگ وید سنہیندا (ऋग्वेद संहिता)، سام وید سنہیندا (सामवेद संहिता) تے یجر وید سنہیندا (यजुर्वेद संहिता)، بعد وچ اس وچ اتھروا وید سنہیندا (अथर्ववेद संहिता) دا وادھا ہوئے گیا، جو مضمون دے لحاظ توں اک ہی اے۔ ایہ سنہیندا منتراں یا بھجناں دا مجموعہ نيں، اس لئی ایہ منتر وی کہلاندی نيں۔ راسخ العقیدہ ہندوواں دا عقیدہ اے کہ ایہ تمام وید الہامی نيں تے پرمیشور دے خاص بندےآں دے ذریعہ اسيں تک پہنچائے گئے نيں تے برہما نے انھاں خود اپنے ہتھ توں لکھیا اے۔
ویداں دے مضامین توں صاف ظاہر اے کہ کچھ منتراں نوں چھڈ کے بقیہ ايسے سرزمین اُتے لکھے گئے نيں۔ جدوں ایتھے آریا ایتھے آئے سن، تاں انہاں نوں کچھ مذہبی بھجن زبانی یاد سن تے انہاں نوں زبانی منتقل کردے گئے تے اوہ جدوں اوہ فن تحریر توں آگاہ ہوئے، تاں انہاں دی ابتدائی تحریراں ایہی بھجن تے منتر ہوئے، جو ہن رگ وید دا حصہ نيں تے تکرار تے حذف و اضافے دے نال دوسرے ویداں وچ شامل کیتے گئے نيں تے انہاں دے بوہت سارے مضامین بہت بعد دے حالات اُتے مشتمل نيں۔ اس طرح ویداں دا زمانہ 1000 ق م توں 600 ق م تک متعین ہُندا اے، جو قرین قیاس اے۔
اس وید دا زیادہ تر حصہ حالے تک نا قابل فہم اے تے ایہ منتر، مناجات تے حمد اُتے مشتمل اے۔ انہاں وچ جگہ جگہ رنگین گلاں وی ملدی نيں۔ انہاں منتراں توں انہاں دی ارتقائی حالت، مقاصد، سیاسی تنظیم تے دشمناں دے تمدنی مدارج اُتے کافی روشنی پڑدی اے۔ انہاں وچ بوہت سارے معبوداں دا ناں لے کے دولت و شہرت طلب کيتی گئی اے تے دشمناں دے مقابلے وچ اپنی فتح تے کامرانی دی دعا کيتی گئی اے۔
قدامت دے لحاظ توں رگ وید دے بعد سام وید دا ناں آندا اے۔ اس دے تمام منتر سوائے 571 منتراں دے رگ وید توں ماخوذ نيں جنھاں اس وچ خاص طور اُتے اکھٹا کيتا گیا اے، تاکہ رسماں نوں ادا کرنے وچ آسانی ہوئے۔ اس دے تمام منتر بلند آواز وچ پڑھے جاندے نيں، ایہی وجہ اے اس دا ناں سام یعنی ترنم اے۔
یجُروید سنسکریت دے لفظ "یجُرویدا" توں ماخوُز اے۔ "یجُوس" دا مطلب منتر تے "ویدا" دا مطلب علم اے یعنی علم دے منتر۔ ایہ انہاں منتراں دا مجموعہ اے جو پنڈِت مذہبی رسوم ،جداں "یجنا" دے دوران پڑھدے نيں۔ سام وید دی طرح اس دے منتر وی رگ وید توں ماخوذ نيں۔ اس وچ منتراں دے درمیان پوجا دے لئی ہدایتاں وی نيں۔يجروید نوں دو قسماں وچ تقسیم کيتا جاندا اے، کرشنا یجروید تے شکلہ یجروید۔ اوّل الزکر وچ غیر واضح تے غیر ترتیب یافتہ آیات جدوں کہ موخر الزکر وچ ترتیب دے نال واضح آیات نيں۔ کرشنا یجروید دے چار ایڈیشن جدوں کہ شُکلا یجروید دے دو ایڈیشن موجود نيں۔
اس دی تصنیف بہت بعد وچ ہوئی اے، مگر اس دے بعض حصے رگ وید توں وی قدیم معلوم ہُندے نيں۔ ایہ مذکورہ بقیہ تن ویداں توں مختلف نيں۔ اس دے منتر زیادہ تر جادو ٹونے تے جھاڑ پھونک اُتے مشتمل نيں تے بھوتاں دی پرستش دا ذکر وی اے۔
آریا اس ملک وچ آنے دے بعد جلد اپنی بولی بھُل گئے، اس لئی ویداں دی تفسیراں لکھی گئياں تے انہاں نے انہاں منتراں نوں جنھاں سمجھ سکدے سن، کچھ نہ کچھ تفسیراں لکھ لاں تے بقیہ حصہ نوں چھڈ دتا، لہذا بقیہ حصہ ناقابل فہم بن گیا۔ ایہ تفسیراں براہمن دے ناں توں مشہور نيں۔ ایہ سب دے سب منتر نيں، مگر زیادہ تر اساطیری واقعات خرافاتی قصےآں تے قربانی دے متعلق ہدایتاں نيں۔ ایہ براہمن بہت سارے لکھے گئے سن، مگر ہن صرف ست باقی بچے نيں۔
براہمناں دے بعد آرن یک دا ناں آندا اے، جو بطور ضمیمہ براہمناں وچ شامل نيں، انہاں نوں جنگلاں دی بیاض وی کہندے نيں۔ کیوں کہ ایہ اس قدر پاک نيں کہ انہاں نوں صرف جنگلاں وچ ہی پڑھیا جاسکدا اے۔ انہاں وچ آریاواں دے لئی ہدایتاں درج نيں۔ ایہ براہمن دی طرح نيں، مگر انہاں وچ رسومات دے برخلاف معنےآں توں سروکار کيتا گیا اے۔
یہ ویدی دور دا آخری ضخیم حصہ اے، جسنوں معنویت تے فلسفیانہ گہرائی دی وجہ توں وڈی اہمت حاصل اے۔ اپنیشد دے معنی کسی دے اگے بیٹھنے دے نيں تے اصلاحی معنی اسرار دے نيں۔ ایہ بوہت سارے نيں، کچھ نظم وچ تے کچھ نثر وچ ۔ انہاں نوں عام طور اُتے ویدانت کہندے نيں، جس دے معنی وید دا تتمہ اے۔ بعض لوکاں نے بھگوت گیتا تے سوتراں نوں وی ودیانت وچ شمار کيتا اے۔
ہندو مت دی تدوین نو رزمیہ نظماں دے عہد وچ شروع ہوئی ۔ برہما ، وشنو تے مہیش جنہاں نوں تر مورتی کہیا جاندا اے دے نال دیوی ماں منظر عام اُتے آکے غیر معمولی مقبولیت دا باعث بنیاں ۔ ہندو مت برہمنی مت دی توسیع دا ناں اے ۔ نويں عظیم دیوتاواں دا وجود وچ آنا تے عوام دی مقبولیت دی سند حاصل کرنے وچ اک زمانہ لگیا ۔ عہد وسطی دی تریخ انہاں دے عروج دی داستان دے علاوہ تے کچھ نئيں اے ۔
قدیم برہمنی تے ویدک دھرم وچ جو فرق اے اوہ ایہ اے کہ ویدک رسومات وچ یگیہ (قربانی) نوں مرکزیت حاصل سی ۔ جدوں کہ نويں ہندو دھرم وچ یگیہ نوں بالکل ختم کر دتا گیا اے ۔ قدیم ویدک دھرم وچ یگیہ صرف برہمناں دے ذریعے ادا کيتی جاسکدا سی تے دیوتا یگیہ دے مقابلے وچ تمام عبادتاں اہمیت حقیقت نئيں دیندے سن تے عوام یگیہ دا خرچ برداشت نئيں کرسکدے سن ۔ مگر ہندو مت دی تنظم نو وچ یگیہ نوں ختم کرکے پوجا پاٹ نوں اہمیت دتی گئی برہمنی مت وچ جدوں غیر آریائی قبیلے نوں جگہ دینا شروع دی تاں برہمنی مت دے نال نال مقامی قبیلے دے مذہبی عقائد و رسومات وی جگہ پانے لگے ، فیر وی انہاں ان سب وچ برہمنی مت تے اس دے عقائد نوں اولیت حاصل رہی ۔ مہابھارت تے رامائن عہد دے تمام مذہبی عقائد تے سماجی روایات دی برہمنی عالماں نے نہ صرف حوصلہ افزائی دی تے انہاں دے ذریعے برہمنی مت دی تائید تے سند دی قبولیت بخشی اس طرح برہمناں نوں کلیدی حثیت حاصل ہوئے گئی تے ایہی دھرم دے اصول و ضوابط دی ترتیب و ترمین یا تنسیخ دے ذمہ دار سن ۔ یعنی کوئی وی عمل جس دا تعلق مذہب و زندگی دے کسی شعبے توں ہوئے ۔ انہاں دے عمل و دخل دے بغیر تکممیل نوں نئيں پہنچ سکدا سی ۔
نويں مذہب دی خصوصیت ایہ اے ایہ اپنے اندر تمام رسومات و روایات نوں سمو لینے دی غیر معمولی صلاحیت رکھدا اے تے ایہی اس دی مقبولیت دی ضامن بنی ۔ ہندو مت وچ شمولیت دے لئی کسی طرح دی کوئی شرط نئيں اے ۔ کوئی وی شخص خواہ اوہ کسی قبیلے ، کسی ذات ، کسی مذہب و نسل نال تعلق رکھدا ہوئے اپنے مذہبی عقائد و رسومات دے نال اس نويں مذہب وچ شامل ہوسکدا سی ۔ اس طرح ہندو مت وچ تمام طبقات دے لوک شامل ہونے لگے سن ۔ ایہ اوہی لوک سن جو پہلے اس مذہب توں مستفید ہوئے نئيں سکدے سن تے نہ ہی برہمنی مذہب نوں انہاں توں دلچسپی سی ۔ سماجی دی اوہ ذاتاں جو پہلے حقیر سمجھی جادیاں سن اوہ ہمشہ مذہبی معملات توں دور رکھے گئے ۔ حقیقت تاں ایہ اے کہ ہندو مت دا برہمنی مت نوں عوامی رنگ اختیار کرنے دی کوششاں دا نتیجہ اے ۔
ہندو مت نے تمام نسلی ، قبائلی و مقامی عقائد نوں جگہ دے کے اپنے دائرے نوں پھیلایا کہ ہندو مت وچ متضاد خیالات و افکار رکھنے والے سبھی اپنے اپنے دیوتاواں توں عقیدت رکھنے دے نال دوسرے دیوتاواں دا وی احترام کيتا جاندا اے ۔ چنانچہ اپنی ضرورتاں دے لئی ہر فرقہ اپنے دیوتا دی طرف رجوع کردا اے تے ايسے نوں خالق کائنات سمجھدا اے ۔ شیو دے بھگت وشنو تے دیوی ماں نوں اس دا اوتار یا شیو دی ہی مختلف صفات دا مظہر سمجھدے نيں ۔ اس طرح وشنو دے بھگت شیو تے دیوی ماں نوں وشنو دی مختلف صفات دا مظہر سمجھدے نيں ۔
ہندو مذہب دی خصوصیت ایہ وی اے کہ مختلف دیوتا جو مخصوص نسلی تے تہذیبی روایتاں دی دین نيں تے انہاں دے اتحاد توں کسی اک دیوتا دی تخلیق ممکن نئيں سی تے بعض اوقات کسی اک دیوتا دی مختلف صفات یا اس دے مختلف مظاہر وچ انہاں دیوتاواں دی تکمیل توں اس دیوتا دی تکمیل ممکن سی ۔
مہا بھارت، رامائن توں زیادہ ضخیم اے، اس دے اندر اک لکھ اشعار نيں، جو ویہہ ہزار قطعات وچ منقسم نيں۔ انہاں دے علاوہ نظماں دا اک ہور مجموعہ وی اے، جو چوبیس ہزار اشعار اُتے مشتمل اے۔ اس کتاب دا مصنف ویاس دسیا جاندا اے۔ ایہ کتاب وی کسی اک مضمون دے متعلق نئيں اے، بلکہ اس وچ قصے وی نيں، پند و نصائح وی، رزمیہ کارنامے وی، فلسفیانہ بحثاں تے یوگ دے دروس وی نيں۔ انہاں وچ سب توں اہم بھگوت گیتا اے۔
یہ حقیقتاََ نويں مذہب دی کتاب اے، جس دے اکثر تصورات گو اپنشد توں ماخوذ نيں، اُتے نتیجے دے لحاظ توں انہاں توں مختلف نيں۔ اس وچ دوسرے دیوتاواں اُتے وشنو دی عظمت قائم کرنے دی کوشش کيتی گئی اے تے وشنو نوں برھما منیا گیا اے۔ ہور تناسخ دے فلسفہ اُتے زور دتا گیا اے تے ایہ ثابت کرنے دی کوشش کيتی گئی کہ خود کرشن نرائن، واسدیو، وشنو تے برہما نيں، دوسرے لفظاں وچ اوہی معبود تے روح کل وی اے۔ ہندوواں دے خیال وچ اس وچ اک ہستی نوں تسلیم کر کے وحدت الوجود دی تعلیم دتی گئی اے۔ اس وچ قدیم دیوتاواں نوں نظر انداز کر کے اک نويں مذہب دی داغ بیل پائی گئی اے، جس وچ کرشن ہی نوں سب کچھ دسیا گیا اے۔ اس تعلیم نے کچھ عرصہ دے بعد اک وڈے فرقے دی صورت اختیار کرلئی- اس حقیقت نوں سمجھانے دے لئی بھگوت گیتا وچ تن طریقے دسے گئے نيں۔ (1) جنان مارگ یعنی علم دے ذریعے (2) کرم مارگ یعنی عمل دے ذریعے (3) بھکتی مارگ یعنی گیان و یوگ دے ذریعے۔ ایتھے وی اپنشد دی طرح آرواگون توں رہائی پا جانے یا مکتی یٰا نجات دسیا گیا اے۔
رامائن لطیفاں تے فلسفیانہ بحث توں خالی اے۔ اس وچ جو کچھ قابل تذکرہ اے، اوہ رام چندر تے سیندا دی سیرتاں نيں، جنہاں نوں ڈرامائی انداز وچ پیش کيتا گیا اے۔ بعد وچ چاں کہ رام چندر تے سیندا نوں وشنو تے لکشمی دا اوتار منیا گیا اے، اس لئی اس دی اہمیت ودھ گئی اے تے ایہ وشنو دے مننے والےآں دی سب توں اہم کتاب بن گئی۔ اس دی خصوصیت ایہ اے کہ اس وچ ویدی معبوداں دے نال نويں دیوتاواں دا ناں وی آندا اے، جس توں ظاہر ہوئے رہیا سی کہ آریائی مذہب ہندو مذہب وچ تبدیل ہوئے رہیا سی۔ گو انہاں نوں برتری نئيں ہوئی سی، ہور تناسخ دا عقیدہ پختہ ہوچکيا سی تے عام انساناں نوں اوتار سمجھنے دی بدعت جاری ہوچکی سی۔
اس کتاب دا مصنف والمیکی دسیا جاندا اے تے اسنوں رام چندر دا ہمعصر قرار دتا گیا۔ اس کتاب دے مختلف مواد توں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ 600 ق م توں پہلے دی نئيں اے۔[4]
چونکہ آریا اس ملک وچ آنے دے بعد چند صدیاں وچ اپنی بولی بھُل گئے۔ اس وقت انھاں نے ویداں دی تفسیر لکھنی شروع کی، جو براہمن دے ناں توں مشہور ہوئیاں۔ مگر ایہ وی ناقابل فہم ہُندی گئياں تے تشفی بخش ثابت نئيں ہوئیاں تاں انہاں نے اک نیم مذہبی ادب ویدانگ دی بنیاد رکھی۔ تے کلپا دے گٹھ وچ چار رسالے سروثہ ستر، سلو ستر، گریہ ستر تے دھرم ستر تصنیف کیتے۔
ہندو مت دی بنیاد جنہاں کتاباں اُتے رکھی گئی، انہاں وچ پہلا ناں دھرم ستاراں دا آندا اے۔ اسنوں ہندو قانون وچ ماخذ دی حثیت حاصل اے۔ دھرم دے معنی مذہب، فرائض تے اعمال دے نيں تے ستر دے معنی دھاگہ کے۔ مگر اصطلاحی معنےآں وچ مقدس کتاباں دی طرف رہنمائی کرنے والے دے نيں۔
اس نوع دے متعدد کتاباں لکھی گئياں۔ جنہاں وچ چار دھرم ستر، جو گوتم، بودھیان، وششت تے آپس تمب دی طرف منسوب نيں تے زیادہ اہم سمجھی جاندیاں نيں۔ انہاں دی تصنیف چھیويں صدی ق م دے بعد کيتیاں نيں۔ ہندو دور دے اوائل وچ ایہی دھرم ستر قانون دا ماخذ رہیاں نيں تے اجتماعی زندگی وچ انہاں اُتے عمل در آمد ہُندا رہیا اے۔
دھرم ستاراں جو نثر وچ سن ایہ انہاں دے برعکس نظم وچ نيں، انہاں وچ سب توں اہم منو اے۔ اس دے بعد یجن والکی، وشنو تے ناردا دی طرح غیر الہامی نيں۔ اس لئی انہاں نوں سمرتی کہیا جاندا اے تے ايسے ناں توں ایہ کتاباں زیادہ مشہور ہوئیاں۔ اس لئی عام طور اُتے سمرتی کہیا جاندا اے۔ دھرم شاشتر دی تصنیف غالباً پہلی صدی عیسوی وچ ہوئی اے۔
کچھ دناں دے بعد جدوں انہاں آریاں نے جو اپنی خصوصیت کھو کر ہندو بن چکے سن تے غیر آریائی بن چکے سن ۔ ایہ محسوس کيتا کہ اک طرف بدھ مت انہاں دی مذہبی عالم گیریت توں متصادم اے تے دوسری طرف شودر انہاں دی نسلی برتری توں نبرد آزمائی۔ انہاں نے اپنی نسلی برتری نوں برقرار رکھنے دے لئی اک نواں قدم اٹھایا۔ انہاں نوں پورا یقین سی کہ دھرم ستاراں وقت دے مطالبہ نوں پورا نئيں کرسکدے تے ایداں دے پرخطر موقع اُتے جے کوئی شے انہاں نوں فنا ہونے بچاسکدی اے، تاں معاشرہ دی نويں تشکیل اے جو ذاتاں دی تفریق دی بنا اُتے کيتی جائے۔ چنانچہ انہاں نے دھرم شاشترہ رکھیا۔
اس دے بعد ایہی کتاباں ہندو قانون دا ماخذ قرار پاواں تے انہاں دی تعلیم دے تحت پورے معاشرے دا چلانے دی کوشش کيتی گئی۔ عنلی زندگی وچ منو سمرتی نوں اولیت تے فوقیت حاصل اے۔ عدالتاں دے اندر اس دے تحت فیصلے ہُندے نيں۔ دھرم شاشترہ دی بنیاد ذات اُتے رکھی گئی سی تے مقدمہ دے طور اُتے اس اصول نوں تسلیم کيتا گیا کہ انسانی آبادی چار ذاتاں وچ بٹی ہوئی اے۔ برہمن، کشتری، ویش تے شودر۔ انہاں وچ اول الذکر تن دوئج نيں، یعنی مرنے دے بعد فیر جنم لیندے نيں۔ لیکن شودر دا صرف اک ہی جنم اے۔ دوم ذاتاں وچ برہمن دی ذات سب توں اعلیٰ اے۔ کیوں کہ برہمانے اسنوں سر توں پیدا کيتا اے۔ برہمن بحثیت دیوتا کہ نيں، گو اوہ انسانی شکل وچ نيں۔ انہاں دے حقوق سب توں زیادہ نيں، اوہ علم و دھرم دا محافظ اے۔ اس دے وسیلہ دے بغیر فلاح نئيں اے۔
برہماں دے بعد کشتری اے جس نوں برہماکے بازو توں پیدا ہوئے نيں شجاعت انہاں دا لازمی صفت اے، اس لئی حکومت کرنے دا انہاں نوں پیدائیشی حق حاصل اے۔ اس دے بعد ویش دی ذات اے، برہما نے ران توں پیدا کيتا اے تے تجارت و صنعت دے لئی انہاں نوں منتخب کيتا اے۔ شودر دا درجہ سب توں آخر اے۔ انہاں نوں تِناں ذاتاں دی خدمت دے لئی پیدا کيتا گیا، کیوں کہ انہاں نوں برہمانے پیر توں پیدا کيتا اے۔
اس دے بعد پران دا درجہ اے، جو تعداد وچ اٹھارہ نيں انہاں دے علاوہ دو تے پران نيں، اس طرح ایہ تعداد وچ ویہہ ہوئے جاندے نيں۔ انہاں کتاباں دے عنوانات ایہ نيں:
ہندو مت دے چھ اہم فرقے نيں۔
یہ فرقہ وشنو نوں رب اعلیٰ کائنات دا محافظ تے رزاق مندا اے۔ وشنوکو چار بازوواں دے نال مقدس جوہرات کوس تھ پہنے تخت اُتے بیٹھے دیکھایا جاندا اے۔ ایہ اک عقاب گروڈ اُتے سوار اے، جس نوں وی انسانی شکل وچ پیش کيتا جاندا اے۔ اس دی بیوی لکشمی اے، جو دولت دی دیوی اے، جو مودبانہ اس دی خدمت وچ رہندی اے۔ لکشمی دی سواری مور اے۔ وشنو دے مننے والے لکشنی، گروڈ، مور تے ہنومان دی پرستش وی کردے نيں۔ وشنو سمندر دی گہرائی وچ ہزار سر والے سپ شیش اُتے سویا رہندا اے۔ جدوں کوئی کائنات نوں تباہ و برباد کرنا چاہندا اے تاں بھر جاگتا اے۔ چنانچہ کائنات نوں بچانے تے برائیاں توں بچانے دے لئی مختلف مواقع اُتے اس نے نو بار جنم لیا اے تے اک بار جنم لینے والا اے۔ جوحسب ذیل نيں۔
یہ فرقہ ہور ذیلی فرقےآں وچ بٹا ہويا اے، اس دی اہم کتاباں ہری ونش تے وشنو پران نيں تے ایہ بھگتی نوں مکتی نوں اہم ذریعہ سمجھدا اے۔
یہ فرقہ شیو نوں رب اعلیٰ مندا اے تے اسنوں تخریب و تعمیر دا دیوتا سمجھدا اے، اسنوں مہا یوگ تے مہادیو وی کہندے نيں۔ بعض لوکاں دا خیال اے کہ ایہ غیر آریائی دیوتا اے، جس دی پوجا وادی سندھ وچ ہُندی سی۔ اس دی بیوی پاروتی اے، جو مختلف روپ دی وجہ توں درگا، کالی تے اُما پاروتی دے ناواں توں مشہور اے۔ پاروتی توں شیو دے دو بیٹے پیدا ہوئے، اک گنیش تے دوسرا کارتیکے جو جنگ دا دیوتا منیا جاندا اے تے اس دا ناں سکند وی دسیا جاندا اے۔
شیو دے پجاری شیو دے علاوہ پاروتی تے اس دے بیٹےآں خاص کر گنیش جو ہاتھی دا سر رکھدا اے، دے علاوہ نندی (شیو دی سواری دا بیل) دی پوجا کردے نيں۔ ہندوواں وچ جو لنگ تے یونی پوجا ہُندی اے، اوہ وی شیو تے کالی دے متعلق نيں۔ اس فرقہ دی اہم کتاب وایو پران اے۔ ایہ علم نوں نجات دا ذریعہ مندا اے۔ ایہ فرقہ وی بوہت سارے ذیلی فرقےآں وچ بٹا ہويا اے۔
یہ فرقہ شکتی دی پوجا کردا اے۔ اس دا عقیدہ اے کہ شکتی مونث اے تے اوہ اک عورت دی حثیت توں تشخیص کيتی جاسکدی اے تے اوہ نسوانی شکل رب اعلیٰ اے تے اوہ اسنوں درگا، کالی تے بھوانی دے ناں توں موسوم کردے نيں تے اسنوں شیو دی بیوی مندے نيں۔ انہاں دے عقیدے دے مطابق شیو دی بیوی بنے توں کالی یادرگاہ دے قادر مطلق ہونے وچ کوئی قباحت نئيں اے۔ شکتی مزکورہ دی مختلف شکلاں وچ کالی بہت مشہور اے۔ اسنوں سیاہ رو ہاتھی جداں دانت کڈے تے منہ نوں خون توں سرخ کیتے دیکھیا جاندا اے۔ اس دا دوسرا روپ بھوانی ہن ٹھگاں دی دیوی اے۔
اس دے دو وڈے فرقے نيں، ’دکشن مارگی‘ یعنی سجے بازو دے پوجنے والے تے ’واما مارگی‘ یعنی کھبے بازو دے پوجنے والے۔ ایہ اک خفیہ فرقہ اے جو انہاں دے نزدیک پنج ’م‘ نجات دا ذریعہ نيں، یعنی مادیہ (شراب)، متسیا (مچھلی)، مانس (گوشت)، مدرا (اناج)، میتھن (جنسی اتحاد)۔ انہاں لوکاں وچ اک مذہبی رسم اے جسنوں ایہ چکر پوجا کہندے نيں، اس پوجا وچ اپنی بیوی دے علاوہ کسی دوسری عورت توں اختلاط کرنا کار ثواب سمجھیا جاندا اے تے اوہ عورت ہمیشہ دے لئی اس دی رومانی بیوی بن جاندی اے۔ اس فرقہ دی اہم کتاباں تنتر اے۔ ایہ ہری ونش تے مارکنڈیہ پران نوں وی اہمیت دتی جاندی اے۔
یہ فرقہ گنیش نوں رب اعلیٰ مندا اے تے اسنوں فہم و تدبر دا دیوتا سمجھدا اے۔ گنیش نوں ہاتھی دے سر دے نال دیکھایا جاندا اے۔
یہ سورج نوں دیوتا مندا اے تے طلوع آفتاب تے غروب آفتاب دے وقت اس دی پوجا کردا اے۔
یہ وسیع النظر فرقہ اے تے ہر دیوتا اُتے اعتقاد رکھدا اے تے اپنی خواہش تے ضرورت دے تحت اس دی پوجا کرتااے۔
پرستش دے لئی ہندو تن دیوتاواں دے قائل نيں۔ پہلا گرام دیوتا، یعنی بستی دا دیوتا، دوسرا کُل دیوی/دیوتا یعنی خاندان دا دیوتا، تیسرا اِشٹ دیوتا، یعنی محبوب دیوتا۔ اس طرح اک ہندو دا گرام دیوتا گنیش، کُل دیوی لکشمی تے محبوب دیوتا نندی ہوئے سکدا اے۔ گرام دیوتا مندراں وچ خاندانی تے محبوب دیوتا گھراں وچ رکھے جاندے نيں۔ انہاں تن دیوتاواں دے علاوہ ہر ہندو دوسرے بوہت سارے دیوتاواں نوں حسب مواقع اُتے پوجتا اے۔ درگاہ پوجا دے موقع اُتے درگا کو، گنیش چترتھی دے موقع اُتے گنیش کو، کرشن دے جنم اشٹمی دے زمانے وچ کرشن کی، دیوالی دے موقع اُتے لکشمی نوں تے شیواتری وچ شیو دی پرستش کيتی جاندی اے۔
ہند مت دے ایہ اہم دیوتا نيں، مگر انہاں دی لسٹ بہت لمبی اے تے انہاں دی تعداد پنج کڑور دسی جاندی اے، اس لئی انہاں سب دا جائزہ لینا آسان نئيں اے، مختصر ایہ اے کہ تمام اہم تے غیر اہم بے شمار دیوتاواں دے علاوہ بے شمار جانور مثلاً ہاسی، سپ، گھڑیال، شیر، مور، ہنس، طوطا، چوہا وغیرہ مختلف دیوتاواں دی طرف توں ہونے دی وجہ توں مقدس سمجھے جاندے نيں تے انہاں دی پوجا ہُندی اے۔ جانوراں وچ سب توں اہم گائے اے۔ انہاں دے علاوہ درختاں وچ پیپل، انجیر، تلسی تے ببول تے دریاواں وچ گنگا نوں خاص اہمیت حاصل اے تے اسنوں مقدس سمجھیا جاندا اے۔
ہندو مت دا پہلا عقیدہ مخلوق پرستی اے جس دی تفصیل گزر چکی اے۔ اس دے علاہ کرم و تناسخ دا عقیدہ اے جنہاں نوں بہت اہمیت حاصل اے۔ کرم دے عقیدے دے مطابق ہر عمل چھوٹا وڈا، چنگا برُا انسانی روح اُتے اثر انداز ہُندا اے تے انسان اپنے عمل (کرم) دے لحاظ توں سزا تے جزا دا عمل مستحق ہُندا اے۔ یعنی کرم دے مطابق چنگا یا برُا جنم لیندا اے۔
ان دا دوسرا عقیدہ تناسخ (آوا گون) دے متعلق اے، جو ویدی عہد وچ کچھ مبہم سی۔ فیر بھگود گیتا وچ کرشن نے متعدد جنم دی تعلیم نے اس دے لئی مواد فراہم کیہ کہ ایتھے تک ہندو عہد وچ پوری طرح مستحکم ہوئے گیا۔ اس عقیدے دے مطابق انسان نوں صرف اک زندگی نئيں ملدی اے، چنانچہ اوہ مرنے دے بعد فیر جنم لیندا اے تے ایہ سلسلہ چلدا رہندا اے تے ہر موت دے بعد اس دا اعمال نامہ یم یعنی موت دے دیوتا دے سامنے پیش ہُندا اے، جو اسنوں جانچکيا اے تے روح نوں صفائی پیش کرنے دا حکم دیندا اے تے فیر روح نوں اس دے اعمال دے مطابق نرک وچ کچھ دناں دے لئی بھیج دیندا اے۔ جدوں ایہ میعاد ختم ہوجاندی اے، تاں اسنوں دوبارہ جنم لینے دے لئی بھیج دیندا اے تے ایہ چکر اس وقت تک چلدا رہندا اے۔ جدوں تک انسان اچھے تے معقول اعمال دا ذخیرہ کرلیندا اے، تاں اس دی مکتی نئيں ہوجاندی اے۔ مگر مکتی (نجات) کيتا اے، معلوم نئيں اے۔
ہندو رسوم وچ یجن یا یگیہ یعنی قربانی نوں بہت اہمیت حاصل سی۔ ایہ آریاواں دی رسم سی، جو ہندو عہد تک جاری رہی۔ مختلف راجاواں دے عہد وچ گھوڑے دی قربانی دا تذکرہ ملدا اے۔ اوائل وچ آدمی دی قربانی وی رائج سی۔ جانوراں دی قربانی نوں اہمیت حاصل اے، اج وی کالی نوں سیکڑاں بھنساں چڑھائے جاندے نيں۔ ہون ہردیگیہ دا ضروری سمجھیا جاندا اے۔
ستی وی مذہبی رسم سی، ہندو عہد وچ رائج رہی۔ اس دے علاوہ روزانہ غسل کرنا، صبح شام سورج دی پوجا کرنا، مقدس تھاںواں دی زیارت کرنا تے دیوتاواں دے سامنے ناچنا گانا اہم مذہبی رسوم نيں۔
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
