کلام امامیہ

آغاز

کلام امامیہ دا نقطۂ آغاز رسول اللہصلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے فورا بعد دے ایام دی طرف لوٹتا اے کیونکہ سب تو‏ں پہلا کلامی نکتہ ـ جو اس زمانے وچ زیر بحث آیا ـ امامت تے خلافت دا مسئلہ سی تے اس سلسلے وچ دو کلی تے عام نظریات سامنے آئے: اک ایہ کہ خلیفۂ رسول(ص) تے امام مسلمین اک منصوص اے خدا دی طرف تو‏ں جس دا تعین پیغمبرصلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دے توسط تو‏ں ہويا اے ؛ تے دوسرا مسئلہ ایہ کہ امامت و خلافت اُتے کوئی نصّ وارد نئيں ہوئی اے تے اسنو‏ں مسلمین دے انتخاب اُتے چھڈ دتا گیا ا‏‏ے۔

امام علی(ع) تے مہاجرین و انصار دے بزرگاں دی اک جماعت اول الذکر نظریئے دی حمایت کردی سی جنہاں دے نام تے استدلالات تاریخ و حدیث دی کتب وچ ضبط و ثبت ہوئیاں نيں، شیخ صدوق نے اپنی کتاب خصال وچ 12 افراد دے نام بیان کيتے نيں، تے انہاں دے استدلالات و استنادات وی نقل کيتے نيں۔

مہاجرین:

خالد بن سعید بن العاص، مقداد بن اسود، ابی بن کعب، عمار بن یاسر، ابوذر غفاری، سلمان فارسی، عبداللہ بن مسعود، بریدہ اسلمی۔

انصار:

خزیمہ بن ثابت، سہل بن حنیف، ابو ایوب انصاری، ابو ہیثم بن تیہان تے ہور۔

انھاں نے اپنے استدلال وچ دو باتاں تو‏ں استناد کیتا اے:

• پیغمبرصلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں وارد ہونے والی نص تے
• امام علی علیہ السلام دی فضیلت تے برتری۔

البتہ اس مرحلے وچ حالے شیعہ کلامی مکتب تشکیل نئيں پایا سی، لیکن اہ‏م ترین کلیدی کلامی تے اعتقادی مسائل وچ اہل بیت(ع) دی طرف تو‏ں شیعیان آل رسول(ص) نو‏‏ں فراہ‏م دی جانے والی راہنمائیاں، اس مکتب دی تشکیل دا آغاز ثابت ہوئیاں؛ چنانچہ کہیا جاسکدا اے کہ علی بن ابی طالب(ع) دی امامت دے حامی اولین شیعہ متکلمین نيں۔^[۱] صحابہ وچ سلمان، ابوذر، مقداد، تے عمرو بن حمق خزاعی جداں افراد، تے تابعین وچو‏ں رشید ہجری، کمیل بن زیاد تے میثم تمار جداں افراد ہور ہور علوی، جو امویاں دے ہتھو‏ں قتل ہوئے؛ ایتھ‏ے تک کہ امام باقر تے امام صادق علیہما السلام دے زمانے وچ طاقتور ہوئے تے کتب و رسائل دی تالیف تے متعلقہ موضوعات اُتے بحث و تمحیص وچ مصروف ہوئے۔

اہ‏م کلامی مسائل وچ پیشرو

مسئلۂ امامت دے سوا ـ جو رسول اللہصلی اللّٰہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے فورا بعد زیر بحث آیا ـ قدیم ترین کلامی مسائل وچ ذیل دے موضوعات شامل سن :

• صفات خداوندی،
• قضا و قدر،
• جبر و استطاعت تے تفویض۔

اسلام دے صدر اول تو‏ں باقیماندہ مآخذ دے جائزے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ تمام تر کلامی مباحث وچ پیش آمدہ سوالات تے شبہات دے جوابات وی سب تو‏ں پہلے علی علیہ السلام نے دیئے نيں؛ تے بےشک آپ(ع) دے اصحاب تے حامی وی آپ(ع) دے کلامی نظریات و آراء دی پیروی کردے ہوئے ضرورت دے مواقع اُتے انہاں نو‏‏ں بیان کردے سن ۔ امام علی(ع) دے بعد امام حسن تے امام حسین علیہما السلام تے انہاں دے بعد امام سجاد علیہ السلام تے ہور ائمۂ شیعہ وچو‏ں ہر اک نے اپنے زمانۂ امامت وچ ، کلام دے معصوم معلمین، کلامی جہاد دے علمبرداراں تے اسلامی عقائد دے سچے مدافعین دے طور اُتے کردار ادا کیتا تے اس حوالے تو‏ں اصحاب تے شاگرداں دی تربیت دا اہتمام کیتا ا‏‏ے۔ چنانچہ کہیا جاسکدا اے کہ کلام دے اہ‏م مسائل سامنے لانے وچ مکتب امامیہ دوسرےآں اُتے مقدم ا‏‏ے۔

چنانچہ مذہب شیعہ تے شیعہ کلام تاریخی لحاظ تو‏ں تمام اسلامی کلامی مذاہب اُتے مقدم اے تے حتی قبل ازاں کہ "قدریہ"^[۲] میدان وچ آئیاں تے حتی قبل اس دے کہ "معتزلہ"^[۳] توحید تے عدل الہی دے عقیدے دے تحفظ دی غرض تو‏ں، مُشَبِّہہ تے جبریہ دے خلاف جدوجہد دے میدان وچ اتراں، کلام امامیہ دے پیشواواں نے ایہ راستہ طے کیتا سی تے اپنی محکم عقلی دلائل دے ذریعے توحید تے عدل دے عقیدے دی بنیاد نو‏‏ں استحکم بخش چدے سن ؛ اسی بنا اُتے عدل تے توحید نو‏‏ں دو علوی افکار دے عنوان تو‏ں متعارف کرایا گیا اے: "العدل والتوحید علویان"۔

کلامی قواعد و متون دی تدوین وچ امامیہ پیش پیش

گفتاری کلام تے اسلامی عقائد دے تحفظ تے کلامی شبہات و اعتراضات دی جوابدہی دے علاوہ، کلام امامیہ کلامی اصول و قواعد دی تاسیس ہور کلامی کتب و رسائل دی تدوین وچ وی مکتب معتزلہ تے اشاعرہ نو‏‏ں پیچھے چھڈ گیا سی ۔

بہر حال اصول و قواعد تے استدلال دی روش دے بارے وچ ، اس وچ کوئی شک نئيں کہ امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع) اوہ پہلی شخصیت نيں جنہاں نے ـ قرآن کریم دے بعد ـ مسلماناں دے لئے تفکر و تعقل دے راستے کھول دیئے تے تے معارف و عقائد دے اصولاں نو‏‏ں تقویت پہنچائی؛ جداں کہ آپ(ع) نے توحید تے عدل دے باب وچ ـ جو کہ کلام دے اہ‏م ترین موضوعات نيں ـ فرمایا:

"التوحید الا تتوهمه، والعدل الا تتهمه"۔
توحید ایہ اے کہ اسنو‏ں وہم وچ مت لاؤ تے عدل ایہ اے کہ اس (خدا) اُتے ایسی چیز دا الزام مت لگاؤ جو اوہدی ذات دے لائق نئيں ا‏‏ے۔

علم کلام وچ تالیف و تصنیف دے لحاظ تو‏ں وی امامیہ معتزلہ تے دوسرے مکاتب تو‏ں متاخر نئيں نيں؛ کیونکہ ـ مسئلۂ قدر دے سلسلے وچ امام حسن مجتبی علیہ السلام دے رسالے سمیت ـ مختلف کلامی مسائل وچ ائمۂ شیعہ دے تحریر کردہ رسائل دے علاوہ، [[امامیہ متکلمین نے وی قدیم ترین ایام تو‏ں ہی کلامی موضوعات دے بارے وچ کتب تے رسائل لکھنے دا اہتمام کیتا ا‏‏ے۔

چنانچہ نجاشی نے لکھیا اے: "عیسی بن روضہ (تابعی) پہلے شخص نيں جنہاں نے امامت دے موضوع اُتے کتاب لکھی"؛ تے ابن ندیم نے لکھیا اے کہ "علی بن اسمعیل بن میثم تمار (متوفی 179 ہجری قمری) پہلے فرد نيں جنہاں نے امامت دے بارے وچ تکلم کیتا تے کتاب الامامہ تے الاستحقاق نامی کتب تالیف کاں؛ تے نجاشی دے بقول اوہ "نظام" تے "ابو ہذیل" دے اسيں عصر سن تے انہاں دے نال کلامی مناظرے کردے سن "۔

امام صادق تے امام کاظم علیہما السلام دے دور وچ ہشام بن حکم شیعہ متکلمین وچ ممتاز ترین سن جنہاں نے علم کلام وچ بوہت سارے رسالےآں تے کتب دی تالیف کيتی جنہاں وچو‏ں بعض کچھ ایويں نيں:

• کتاب الامامہ،
• کتاب الجبر والقدر،
• کتاب الاستطاعہ،
• الرد علی اصحاب الاثنین، وغیرہ۔

چنانچہ کلام امامیہ دو حوالےآں تو‏ں دوسرے اسلامی مکاتب اُتے متقدم نيں: (1) کلامی مباحث و موضوعات دے آغاز دے لحاظ تو‏ں (2) کلامی اصولاں تے مبادی دی تاسیس دے حوالے سے؛ تے کلام دے سلسلے وچ تالیف و تصنیف دے لحاظ تو‏ں وی جے اسيں نہ کدرے کہ امامیہ دوسرےآں اُتے متقدم نيں، گھٹ تو‏ں گھٹ کہہ سکدے نيں کہ اوہ دوسرےآں تو‏ں متاخر نئيں نيں۔