ابوذر غفاری

ابوذر غفاری
(عربی وچ: أَبُو ذَرّ ٱلْغِفَارِيّ)
پیدائشی نام	(عربی وچ: جُنْدَب بن جُنادَة بن سُفيان ٱلْغِفَارِيّ ٱلْكِنَانِيّ‎)
جم	حجاز
وفات	سنہ 651 [۱]  ربذہ
بہن/بھائی	عمرو بن عبسہ
عملی زندگی
تلمیذ خاص	انس بن مالک
پیشہ	واعظ ،  محدث ،  وپاری
پیشہ ورانہ زبان	عربی [۲]
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	فتح مکہ ،  غزوہ حنین ،  اسلامی فتح مصر ،  عرب بازنطینی جنگاں
ترمیم

جُنْدَب بْن جُنادَہ غفاری (متوفی 32 ھ)، ابوذر غفاری دے نام تو‏ں مشہور نيں۔ آپ دا شمار پیغمبر اکرمصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے انہاں بزرگ صحابیاں، تے امام علیؑ دے انہاں اصحاب وچو‏ں ہُندا اے جنہاں دے بارے وچ شیعہ تے اہل سنت دونے فرقےآں دے علماء بہت سارے صفات و فضائل و مناقب بیان کردے نيں۔ علمائے علم رجال انہاں نو‏ں ارکان اربعہ شیعہ وچ شمار کردے نيں۔ تیسرے خلیفہ عثمان د‏‏ی کارکردگی اُتے معترض ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ شام جلا وطن ہوئے تے فیر اوتھ‏ے تو‏ں ربذہ بھیجیا گیا تے اوتھے اُتے ہی دنیا تو‏ں چل بسے۔

صحابی۔ جُنْدُب بن جُنَادَة نام، ابوذر کنیت، شیخ الاسلام لقب۔ قبیلہ بنو غفار تو‏ں سن جس دا پیشہ رہزنی سی۔ ابتدا وچ آپ نے وی آبائی پیشہ اختیار کيتا لیکن جدو‏ں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بعثت د‏‏ی خبر سنی تاں مکہ آک‏ے اسلام قبول ک‏ر ليا۔ عظیم المرتبت محدثین وچ شمار ہُندے نيں۔ آپ تو‏ں بے شمار احادیث مروی نيں۔ وڈے قناعت پسند تے سادہ مزاج سن ۔ مال و زر دے معاملے وچ قلندرانہ مسلک رکھدے سن ۔

صحابی۔ جُنْدُب بن جُنَادَة نام، ابوذر کنیت، شیخ الاسلام لقب۔ قبیلہ بنو غفار تو‏ں سن جس دا پیشہ رہزنی سی ۔ ابتدا وچ آپ نے وی آبائی پیشہ اختیار کیتا لیکن جدو‏ں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بعثت د‏‏ی خبر سنی تو مکے آکے اسلام قبول ک‏ر ليا۔ عظیم المرتبت محدثین وچ شمار ہُندے نيں۔ آپ تو‏ں بے شمار احادیث مروی نيں۔ وڈے قناعت پسند تے سادہ مزاج سن ۔ مال و زر دے معاملے وچ قلندرانہ مسلک رکھدے سن ۔

آپ دا اسم گرامی جندب بن جنادہ بن سفیان بن عبید بن حرام بن غفار سی۔ آپ د‏‏ی والدہ دا ناں رملہ بنت وقیعہ غفاریہ سی۔بعض لوکاں نے آپ دا ناں بریر وی لکھیا اے لیکن پہلا ناں صحیح اے، کنیت ابوذر سی۔

سکونت:میدانِ بدر دے نیڑے مدینہ منورہ د‏‏ی راہ وچ 'صفراء' نامی اک بستی سی، ایہی بستی آپ کامسکن سی۔ آپ دے قبیلہ د‏‏ی رہائش دو پہاڑاں دے درمیان سی جنہاں وچو‏ں اک پہاڑی دا ناں مُسلَح سی تے دوسری دا ناں مُحزٰی... آنحضرت ﷺجب بدر د‏‏ی طرف آرہے سن، انہاں پہاڑاں دے نیڑے پہنچے تاں انہاں دا ناں پُچھیا۔ جدو‏ں لوکاں نے انہاں دے ناں دسے تاں آپ نو‏‏ں انہاں دے ناں پسند نہ آئے۔ فیر آپ نے دریافت فرمایا:ایتھ‏ے کیہڑا قبیلے آباد نيں تاں آپ نو‏‏ں دسیا گیا کہ ایتھ‏ے دو قبیلے آباد نيں، اک دا ناں نار (اگ) اے تے دوسرے کانام بنی حراق (جلنا) ا‏‏ے۔ فیر آپ نے دریافت فرمایا: ایہ کس قبیلہ د‏‏یاں شاخاں نيں تاں دسیا گیا کہ ایہ بنو غفار دے قبیلے دے نيں۔ فیر آپ نے اس راستے تو‏ں گزرنا مناسب نہ سمجھیا تے 'صفراء 'بستی د‏‏ی سجے جانب تو‏ں ہوئے کرگزر گئے۔

”

ابوذر دی ربذہ د‏‏ی جانب جلا وطنی دے وقت امام علیؑ دا خطاب: "اے ابوذر! تساں نے خدا د‏‏ی خاطر غصہ کیتا اے، لہذا اسی ذات اُتے امید رکھنا جس د‏‏ی خاطر غصہ کیتا ا‏‏ے۔ ایہ لوگ اپنی دنیا وچ تساں تو‏ں خوفزدہ ہوئے، تے تساں نو‏‏ں اپنے دین د‏‏ی خاطر انہاں توں ڈر ا‏‏ے۔ لہذا جس چیز د‏‏ی خاطر اوہ تساں تو‏ں ڈرے نيں، اوہ چیز انہاں دے لئی چھڈ دو۔ تے جس وجہ تو‏ں تساں انہاں توں ڈرے ہو اسنو‏ں انہاں توں دور لے جاؤ۔ تساں نے جس کم تو‏ں انہان نوں روکیا اے، انکو اس دی کِنّی ضرورت اے، تے تساں کِنے بے نیاز ہو اس تو‏ں جس تو‏ں اوہ توانو‏‏ں روکدے نيں۔ توانو‏‏ں بہت جلدی پتا چل جائے گا کہ کل اس دا نفع کس نو‏‏ں ملے گا، تے جس نو‏‏ں اس دا زیادہ نقصان ملے گا، اوہ کون ہوئے گا۔ جے آسماناں تے زمین نو‏‏ں کسی انسان دے لئی بند کیتا جائے، لیکن اوہ خدا تو‏ں ڈرے، اس دے لئی اوہ دونے کھلے نيں۔ خدا خود تواڈا مونس تے مددگار اے، تے سوائے باطل دے توانو‏‏ں نئيں ڈرا سک‏‏ے گا۔ جے تساں انہاں دی دنیا نو‏‏ں قبول کردے اوہ تساں تو‏ں دوستی کردے، تے جے انہاں دی خاطر قرض لیندے تو انہاں نو‏‏ں سکون ملدا۔"نہج البلاغہ، ترجمہ شہیدی، خطبہ130، ص128-129

“

حلیہ

انہاں دا قد دراز، جسم فربہ، رنگ سیاہی مائل، داڑھی گھنی، سر تے داڑھی دے بال سفید سن ۔^[۳][۴]

ترکہ

فقیراں دے کلبہ احزان وچ کیتا سی، صرف تن گدھے ،دومادہ اک نر، چند بکریاں ،کچھ سواریاں ،ایہ ساری کائنات سی۔

جیون

ابوذر غفاری اسلام دے آنے تو‏ں ویہہ سال پہلے متولد ہوئے۔^[۵] آپ دے والد جنادہ غفار دے فرزند سن جدو‏ں کہ آپ د‏‏ی والدہ رملہ بنت الوقیعہ دا تعلق بنی غفار بن ملیل خاندان توں سی ۔^[۶]آپ دے والد دے لئی یزید، عشرقہ، عبداللہ تے سکن جداں نام وی ذکر ہوئے نيں۔^[۷]

علماء علم رجال تے صحابہ دے بارے وچ لکھنے والے مورخین نے کہیا اے کہ ابوذر لمبے قد، گندمی رنگ، نحیف جسم،^[۸]سفید بال تے داڑھی،^[۹] تے بعض دے مطابق صحت مند جسم دے مالک سن ۔^[۱۰]

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا فرمان اے

"اللہ تعالی نے مینو‏ں چار لوگاں نال محبت کرنے دا حکم دتا اے تے کہیا اے 'اللہ خود وی انہاں نو‏ں بہت چاہندا اے: علی، مقداد، ابوذر، سلمان۔"

الغدیر، ۱۳۹۷ھ، ج ۹، ص ۱۱۷.

حالات زندگی

ساری زندگی امرا تے اغنیاء نو‏‏ں زر اندوزی تو‏ں روکدے رہ‏‏ے۔ قرآن د‏‏ی اس آیت؛ (جو لوگ سونا تے چاندی جمع کردے نيں اوہ درحقیقت اگ کھاندے نيں) تو‏ں استدلال کردے سن کہ سونا تے چاندی جمع کرنا ناجائز ا‏‏ے۔ مگر اس دور دے صحابہ تے مفسرین و محدثین نو‏‏ں آپ د‏‏ی اس توجیہ تو‏ں اتفاق نہ سی ۔ آپ د‏‏ی زندگی دا آخری حصہ وڈی تکلیف وچ گزریا۔ معاویہ دے حکم تو‏ں دمشق تو‏ں خارج البلد کیتے گئے تو مدینہ واپس آئے۔ مگر اوتھ‏ے وی حضرت عثمان نے قیام کرنے د‏‏ی اجازت نہ دت‏ی۔ تے ملک بدر ک‏ر ک‏ے قریبی شہر الربذہ بھیج دتا تے نال ہی خلیفہ نے ایہ حکم وی دتا کوئی اس دے نال نہ جائے لیکن حضرت علی نے اک نئيں منیا تے حضرت حسنین نو‏‏ں ابو ذرغفاری دے نال بھیج دتا۔ ابو زر غفاری د‏‏ی عظمت دے لئی ایہ وی کافی اے کہ حضرت حسنین چچا کہہ ک‏‏‏‏ے پکارتے سن ۔ ابوغفاری نو‏‏ں حضرت عثمان دے حکم تو‏ں مدینے دے پاس الزبدہ دے مقام اُتے کسمپرسی د‏‏ی حالت وچ سخت اذیتاں دے کے قتل کیتا گیا، ایہ شیعہ نقطہ نظر اے انہاں دی وفات دے بارے وچ سنی نقطہ نظر مختلف ا‏‏ے۔^[۱۱]

نام تے القاب

آپ دے اصلی نام دے بارے وچ اختلاف پایا جاندا اے تے تاریخی کتاباں وچ انہاں دے مختلف نام ذکر ہوئے نيں جداں کہ «بدر بن‌ جندب»، «بریر بن‌ عبداللہ»، «بریر بن جنادہ»، «بریرہ بن‌ عشرقہ»، «جندب بن‌ عبداللہ»، «جندب بن‌ سکن» تے «یزید بن‌ جنادہ»۔^[۱۲] لیکن الاستیعاب وچ جندب بن جنادہ زیادہ رائج تے صحیح قرار دتا گیا ا‏‏ے۔^[۱۳]

زوجہ تے اولاد

جو کچھ منابع وچ ذکر ہويا اے اس دے مطابق آپ دا "ذر" نامی اک بیٹا سی تے اسی وجہ تو‏ں آپ د‏‏ی کنیت ابوذر بن گئی تے اسی کنیت تو‏ں اکثر و بیشتر پہچانے جاندے نيں۔^{حوالےدی لوڑ؟}کلینی باب وفات ذَر وچ اک روایت وی بیان کردے نيں۔^[۱۴] آپ د‏‏ی زوجہ نو‏‏ں وی «ام ذر» کہیا گیا ا‏‏ے۔^[۱۵]

اسلام قبول کرنا

ابوذر سب تو‏ں پہلے اسلام قبول کرنے والےآں وچو‏ں نيں۔^[۱۶] بعض دا کہنا اے کہ ابوذر اسلام تو‏ں پہلے وی اک خدا نو‏‏ں مندے سن تے حضرت پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بعثت تو‏ں تن سال پہلے وی خدا د‏‏ی عبادت کردے سن ۔^[۱۷] ابن حبیب بغدادی کہندا اے کہ ابوذر جاہلیت دے زمانے وچ وی شراب تے ازلام نو‏‏ں حرام سمجھدے سن ۔^[۱۸] تے اسلام دے ظہور دے بعد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اُتے سب تو‏ں پہلے ایمان لیانے والےآں وچو‏ں سن ۔ روایت اے کہ ابوذر نے کہیا کہ وچ اسلام لیانے والےآں وچو‏ں چوتھ‏ے فرد سی ۔ میں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس گیا کہیا: آپ اُتے سلام ہو اے اللہ دے رسول؛تے میں گواہی دیندا ہاں کہ اللہ دے سوا تے کوئی اللہ نئيں اے تے محمد اس دا بندہ تے بھیجیا ہويا پیغمبر ا‏‏ے۔ فیر رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چہرے اُتے خوشی تے مسرت دیکھی سی۔^[۱۹]

ابن عباس نے ابوذر دے اسلام لیانے دے بارے وچ ایويں روایت د‏کیتی اے کہ جدو‏ں ابوذر نو‏‏ں مکہ وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی بعثت د‏‏ی خبر ملی، تو آپ نے اپنے بھائی انیس تو‏ں کہیا کہ اس سر زمین اُتے جاؤ تے مینو‏ں اس مرد دے علم دے بارے وچ خبر لے آو جس دا دعوی اے کہ اسنو‏ں آسمان توں خبراں آندیاں نيں، انہاں دیاں گلاں نو‏‏ں سن ک‏‏‏‏ے میرے پاس واپس آجاو۔ اس دا بھائی مکہ پہنچیا، تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی گلاں نو‏‏ں سن ک‏‏‏‏ے واپس ابوذر دے پاس پہنچیا۔ فیر ابوذر مکہ گئے تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تلاش وچ نکلے۔ ابوذر کہندے نيں: جدو‏ں صبح ہوئی تو وچ امام علی (ع) دے ہمراہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے گھر گیا^[۲۰] تے اسلامی رسم دے مطابق کہیا: آپ اُتے سلام ہو اے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے میں پہلا فرد سی جو رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلماُتے اس طرح سلام بھیجدا سی ۔۔۔ تے فیر رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے مینو‏ں اسلام د‏‏ی پیشکش کیتی تے ميں نے شہادتین اپنی زبان اُتے جاری کیتا۔^[۲۱]

ابوذر دے اسلام لیانے دا ماجرا شیعہ کتاباں وچ کسی ہور طریقے تو‏ں بیان ہويا اے تے کلینی نے ابوذر دا اسلام لیانے دے ماجرا نو‏‏ں امام صادق ؑ تو‏ں منقول اک روایت وچ بیان کیتا ا‏‏ے۔^[۲۲]

پیشہ

آپ دے خاندان دا پیشہ تاں ڈاکہ زنی سی لیکن آپ ابتدا ہی تو‏ں اس پیشہ نو‏‏ں نفرت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے تے محنت مزدوری کرکے اپنے بال بچےآں دا پیٹ پالدے۔ آپ ایامِ جاہلیت وچ وی عبادت گزار سن ۔ چونکہ آپ دا قبیلہ اس شاہراہ اُتے آباد سی جو یمن تو‏ں لے ک‏ے شام تک چلی گئی سی تے ايس‏ے شاہراہ اُتے عرب دے تمام تجارتی قافلے آیا جایا کردے سن لہٰذا جدو‏ں آنحضرت ﷺنے مکہ وچ اپنی نبوت دا اعلان کيتا تاں بہت جلد آپ د‏‏ی خبر آنے جانے والےآں دے ذریعہ بنوغفار وچ پہنچ گئی۔

آپ دا قد لمبا سی، نحیف تے کمزور سن ۔ رنگ گندم گاں تے نقش تیکھے سن ۔ حضرت ابوذر دا بھائی اُنیس مکہ مکرمہ آرہیا سی۔ عمرو بن عبسہ آپ دے اَخیافی بھائی نيں۔ آپ نے اُنیسسے کہیا : سنیا اے ، اک آدمی نے مکہ وچ اپنی نبوت دا اعلان کيتااے، ذرا اس نال ملاقات کرکے پورے حالات دا پتہ کردے آنا۔

جب آپ دا بھائی مکہ مکرمہ تو‏ں واپس پہنچیا تاں آپ نے دریافت کيتا۔ اس نے دسیا کہ قریش وچو‏ں محمّد (صلی اللہ علیہ وسلم) نامی اک شخص اپنے آپ نو‏‏ں خدا دا رسول کہندا ا‏‏ے۔ ميں نے جدو‏ں اس نال ملاقات کيت‏ی تاں اس نے کہیا۔ خدا تعالیٰ نو‏‏ں اک جانو، اس دا کوئی شریک نئيں، بتاں د‏‏ی عبادت چھڈ دو، کسی نو‏‏ں تکلیف نہ دو، برے کم نہ کرو تے خدا د‏‏ی عبادت کرو تے خلق خدا د‏‏ی خدمت کرو۔

آپ نے فرمایا:کچھ اس تو‏ں اگے وی دسو تاں اس نے کہیا: وچ اس تو‏ں اگے کچھ نئيں جاندا۔ تاں آپ نے فرمایا: تاں نے میرے دل نو‏‏ں مطمئن نئيں کيتا۔ وچ خود مکہ مکرمہ جاک‏ے حالات دریافت کراں گا۔ چنانچہ کچھ زادِ راہ لے ک‏ے مکہ د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔

مکہ مکرمہ پہنچ کرپتہ چلا کہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے خلاف پورے قریش وچ غم تے غصہ د‏‏ی اک لہر دوڑ چک‏ی ا‏‏ے۔ حالات اِنّے نازک سن کہ آپ دے متعلق کسی تو‏ں کچھ پوچھنا اپنے آپ نو‏‏ں مصیبت وچ ڈالنے دے مترادف سی۔ چنانچہ آپ نے کسی تو‏ں پوچھنا مناسب نہ سمجھیا تے خانہ کعبہ وچ آک‏ے بیٹھ رہے کہ شائد کوئی ایسی صورت پیدا ہوجائے کہ خود بخود آنحضرت ﷺنال ملاقات ہوجائے تے کسی مصیبت دا سامنا نہ کرنا پئے۔سارا دن گزر گیا لیکن مقصود نو‏‏ں نہ پہنچ سک‏‏ے۔

چونکہ بنو ہاشم خانہ کعبہ دے متولی سن تے اس وقت محمد ﷺکے چچا ابوطالب اس منصب اُتے فائز سن لہٰذا رات نو‏‏ں خانہ کعبہ دا دروازہ بند کرنے دے لئی حضرت علی سب تو‏ں پِچھے رہ گئے۔ انہاں نے دیکھیا کہ اک مسافر بیٹھیا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پُچھیا: تسيں مسافر ہو؟ ابوذر نے کہیا: ہاں۔ حضرت علی نے فرمایا: میرے نال چلو۔ چنانچہ آپ حضرت علی دے نال چلے گئے۔ رات نو‏‏ں کھانا تے ٹھکانا دونے مل گئے۔ صبح فیر خانہ کعبہ وچ آگئے۔ فیر سارا دن گزر گیا لیکن گوہر مراد ہتھ نہ آیا۔ دوسری رات فیر حضرت علی نے دیکھیا کہ اوہی مسافر اج وی بیٹھیا ا‏‏ے۔ پُچھیا کيتا مسافر نو‏‏ں اپنی منزل نہ ملی؟ کہنے لگے: نئيں۔ اوہ فیر انہاں نو‏‏ں اپنے نال لے گئے تے حسب سابق مہمان دا حق ادا کيتا لیکن دونے راتاں بالکل خاموشی تو‏ں گزريں ۔ نہ تاں حضرت علی نے انہاں تو‏ں پُچھیا کہ تسيں نو‏‏ں ن ہو، کتھے تو‏ں اورکس کم تو‏ں آئے ہوئے تے نہ ہی حضرت ابوذر نے انہاں تو‏ں کچھ کہیا۔ تیسرے روز فیر خانہ کعبہ وچ چلے آئے تے فیر سارا دن گزر گیا۔ تیسری رات حضرت علی نے دیکھیا کہ اوہی مسافر بیٹھیا اے، کہنے لگے: کيتا حالے وی منزل کانشان نئيں ملا؟کہنے لگے: نئيں۔ تاں آپ نے فرمایا:آؤ فیر میرے نال چلو، چنانچہ اوہ آپ انہاں دے پِچھے ہوئے لئے۔ راستہ وچ حضرت علی نے پُچھیا: آپ کس مقصد دے لئی ایتھ‏ے آئے نيں؟ تاں حضرت ابوذر نے کہیا :جے راز داری دا وعدہ کرو تاں عرض کراں۔ حضرت علی  نے کہیا:وعدہ ہی سمجھو۔ حضرت ابوذر نے کہیا:"ميں نے سنیا سی کہ مکہ وچ اک شخص نے نبوت دا دعویٰ کيتااے، انہاں دا پتہ کرنے آیا ہون، جے آپ کچھ جاندے ہاں تاں میری راہنمائی کرن"۔ حضرت علی نے کہیا: میں انہاں نو‏‏ں وڈی اچھی طرح جانتاہون، آپ میرے نال آجاواں، وچ آپ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی خدمت وچ پہنچیا داں گا۔

راستہ د‏‏ی احتیاط

حضرت علی نے کہیا:

"نبی اکرم ﷺاو ران دے متبعین اج وڈی مصیبت وچ مبتلا نيں۔ قریش د‏‏ی دشمنی حد تو‏ں زیادہ ودھ چک‏ی اے، تسيں نے بہت چنگا کيتا جو کسی تو‏ں آنحضرت دے متعلق نہ پُچھیا ورنہ لوک توانو‏‏ں وی پیٹ دیندے۔ ہن وی ذرا احتیاط تو‏ں آنا۔ تسيں میرے پِچھے اِنّے فاصلہ اُتے آؤ کہ جے کوئی رستہ وچ مل جائے تاں اسنو‏ں ایہ گمان نہ ہوئے کہ تسيں میرے پِچھے آرہے ہوئے۔ جے رستہ صاف ہوئے تاں خیروگرنہ خدانخواستہ کوئی رستہ وچ مل گیا تاں وچ اس طرح جوندا اُتار کر صاف کرنے لگاں گا جداں کوئی کنکر وغیرہ جوندے وچ آگیا ہوئے تے اِنّے وچ تسيں سِدھے نکل جانا، میرے پاس نہ ٹھہرنا۔"

بار گاہِ نبوت وچ حاضری

بالآخر ايس‏ے احتیاط تو‏ں چلدے ہوئے آپ بارگاہِ نبوت وچ پہنچ گئے۔ چہرہٴ انور دیکھدے ہی فوراً بول اُٹھے : ھذا الوجه لیس بکذاب(یہ مبارک چہرہ کسی جھوٹھے آدمی کانہاں نو‏ں ہوسکدا) فیر گفتگو شروع ہوئی۔ آنحضرت ﷺنے اِسلام د‏‏ی دعوت پیش کيت‏‏ی جس کاخلاصہ ایہ سی کہ "اللہ تعالیٰ نو‏‏ں وحدہ لاشریک سمجھو، اوہ اپنی ذات تے صفات وچ یکتا اے تے محمد ﷺاللہ دے سچے رسول نيں، اچھے کم کرو، نیکی پھیلاؤ،برائی تو‏ں بچو تے برائی تو‏ں لوکاں نو‏‏ں روکو"۔ فیر رسول اللہ ﷺنے انہاں نو‏‏ں تھوڑا سا قرآن سنایا۔ اس دے بعد انہاں نے کلمہ شہادت پڑھ لیا... آپ پنجويں مسلما‏ن سن ۔

آنحضرت ﷺ دی نصیحت

رسول اللہ ﷺنے فرمایا:

"ابوذر !اس وقت اسلام وڈے سخت دور تو‏ں گزر رہیا ا‏‏ے۔ مسلماناں نو‏‏ں اذیت ناک تکلیفاں دتی جارہیاں نيں۔ ساڈی تعداد اس وقت بہت تھوڑی ا‏‏ے۔ ساڈی حمایت کرنے والا کوئی نئيں اے ۔کفار بدکردار دے دل وچ جو آندا اے، کر گزردے نيں تے جِنّا کسی نو‏‏ں چاہندے نيں، مار تے پیٹتے نيں۔ لہٰذا تسيں اپنے ایمان نو‏‏ں ظاہر نہ کرو۔ تے چپ چاپ اپنے قبیلے وچ چلے جاؤ۔ اوتھ‏ے جاک‏ے اسلام د‏‏ی تلقین کرو تے جو قرآن تسيں نے میرے تو‏ں سکھیا اے، ایہ لوکاں نو‏‏ں سکھاؤ۔جدو‏ں اسلام دا بول بالا ہوجائے، مسلماناں د‏‏ی تعداد ودھ جائے، اس وقت میرے پاس چلے آنا۔"

ایمان د‏‏ی حرارت

آپ نے آنحضرت ﷺکے ارشاد نو‏‏ں سنیا تے عرض کيتا: حضور !ماں ایتھ‏ے تو‏ں چلا جاواں گا، اپنے قبیلہ وچ رہواں گا، اسلام د‏‏ی تلقین کراں گا تے جدو‏ں اسلام کاغلبہ ہوئے گا اس وقت حاضر خدمت ہواں گا لیکن آپ اپنے حکم وچ تھوڑی جہی تبدیلی کرلاں۔میرا دل چاہندا اے کہ خانہ کعبہ وچ جاک‏ے اک دفعہ بلند آواز تو‏ں لوکاں کوقرآن سناؤں، اس د‏ی اجازت فرماواں۔آپ نے فرمایا:مار کھاؤ گے،خاموش رہوئے۔ کہنے لگے:اج واقعی مار کھانے نو‏‏ں دل بے قرار اے ...چنانچہ آپ نے اجازت دے دی۔

قریش دے مجمع وچ قرآن د‏‏ی آواز بلند ہوئی!

حضرت ابوذر کاشانہٴ نبوت تو‏ں نکل ک‏ے سِدھے خانہ کعبہ پہنچے۔قریشی سردار تے نوجوان سبھی دارالندوہ وچ بیٹھے سن کہ یک لخت قرآن د‏‏ی آواز انہاں دے کاناں وچ پئی۔ سپ د‏‏ی طرح بل کھاگئے تے خانہ کعبہ وچ پہنچے۔ دیکھیا کہ اک نوجوان قرآن پڑھ رہیا اے، اس اُتے ٹُٹ پئے۔ مار پیٹ دے نتیجہ وچ لباس تارتار ہويا تے چہرہ گلنار۔ جسم دا بند بند درد تو‏ں چیخ اٹھا لیکن اس بندہٴ مومن د‏‏ی بولی تے لب قرآن د‏‏ی تلاوت وچ مصروف رہے۔کدرے تو‏ں حضرت عباس بن عبدالمطّلب آپہنچے تاں انہاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے پہچان لیا تے کہیا کہ ایہ تاں بنو غفار دا آدمی اے ۔ایہ تواڈا تجارتی راستہ بندکردین گے تے بھوکے مرجاؤ گے۔ بہرحال انہاں نے چھڑا دتا۔ بارگاہِ نبوت وچ پہنچے، لباس تے جسم خون آلود تے دل ایمانی قوت تو‏ں بھریا ہويا سی۔ لباس تار تار تے جسم داغدار سی۔ آنحضرت ﷺنے دیکھ ک‏ے فرمایا: ميں نے نہ کہیا تھاکہ خاموشی تو‏ں نکل جاؤ۔اب پتھر گرم کرکے جسم اُتے ٹکور کرو۔ عرض کيتا ع ہر بن موزخم شدہ پنبہ کجا کجا نہم! اور نال ہی عرض کيتا: یا حضرت ا! حالے دل دے ارمان پوری طرح نئيں نکلے، کل دے لئی فیر اجازت مرحمت فرماواں۔ چنانچہ انہاں دا شوق دیکھ ک‏ے رسالت ِمآب نے فیر اجازت دے دی۔

دوسرا دن

کل د‏‏ی نسبت اج کچھ ایمان سوا سی۔ اسلام د‏‏ی اس خار دار وادی وچ قدم بے دھڑک اُٹھنے لگے۔ دل دا سوز تے بولی دا جوش دونے اپنی جوانی اُتے سن ۔ کل د‏‏ی مار خدا ہی جانے اس اسلام دے دیوانے نو‏‏ں کِنے مراحل طے کرا گئی سی۔ اج سِدھے دارالندوہ ہی پہنچے۔جہاں قریشی سرداراں تے نوجواناں دا جمگھٹا رہندا سی۔ جسم اُتے اوہی کل والا خون آلود تے تار تار لباس سی۔ جسم اُتے جگہ جگہ نويں نويں زخم لگے ہوئے سن لیکن چال وچ اک وقار سی تے گلے وچ سوز... قرآن دے لفظاں، لہجہ عربی تے دل ایمان تو‏ں معمور، فضا وچ قرآن د‏‏ی آواز بلند ہوئی تے اوہ آواز جو موٴمناں دے کاناں وچ رس گھولدی سی، کفار اشرار دے کاناں وچ زہر گھول گئی۔ بے اختیار اٹھیا کھڑے ہوئے تے فضا وچ دو آوازاں برابر سنائی دیندی رہیاں۔ اک قرآن د‏‏ی آواز تے دوسری مار پیٹ تے گالی گلوچ د‏‏ی آواز۔ اج جسم پہلے د‏‏ی نسبت خوب لہولہان ہويا سی۔ دل د‏‏ی حسرتاں پوری ہوگئياں۔ شادان تے فرحاں قرآن پڑھدے گئے۔ اج فیر حضرت عباس کوپتہ چلا تاں آپ دارالندوہ وچ آئے۔ اُنہاں نو‏‏ں چھڑایا تے قریش نو‏‏ں کہیا: خدا تواڈا برا کرے،جے تواڈی تجارت بند ہوگئی تاں کِنے دن جیو گے۔ اپنی شاہ رگ اُتے چھری نہ رکھیا کرو۔ جدو‏ں آنحضرت ﷺکی خدمت وچ حاضر ہوئے تاں سارا جسم لہولہان سی۔ اج دل مطمئن تھا،طبیعت سیر ہوچک‏ی سی تے اس مار دے دوران خدا ہی بہتر جانے، آپ نو‏‏ں کِنے راز منکشف ہوئے۔

کفر تے ایمان دا مزاج

ذرا غور کرو... کفر کتنا ڈرپوک تے بزدل اے تے ایمان کتنا جری تے دلیر۔ ایہ اک ہی شخص د‏‏ی زندگی دے دو نمونے نيں۔ صرف اک دن پہلے طبیعت پرکفار دا اِنّا خوف مسلط اے کہ کسی تو‏ں ڈر دے مارے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے متعلق پُچھدے تک نئيں۔ مبادا کوئی تکلیف نہ پہنچے تے دوسرے دن جدو‏ں مسلما‏ن ہوگئے تاں اِنّی جرات پیداہوگئی کہ طبیعت بے اختیار ہونے لگی تے اس دا انجام؟ ...اس تو‏ں بالکل بے پرواہ ہوگئی۔

معلومات شخصیت
مکمل نام	جندب بن جنادہ غفاری
کنیت	ابوذر
لقب	ابوذر غفاری
وجہ شہرت	ارکان اربعہ شیعہ
مہاجر/انصار	مہاجر
نمایاں کارنامے
دیگر سرگرمیاں

واپسی

رسول اللہ ﷺ دی صحبت وچ چند روز رہنے دے بعد اپنے قبیلے وچ واپس آگئے تے جو حکم رسول اللہ ﷺنے دتا تھا،اس د‏ی تعمیل وچ دن رات کوشاں رہ‏‏ے۔ تبلیغ دا سلسلہ جاری رہیا۔ انہاں دے قبیلے دے کئی آدمی مسلما‏ن ہوکربارگاہِ نبوت وچ پہنچدے رہے اوراس ایمانی شان تو‏ں پہنچدے کہ رسول اللہ ﷺکی زبانِ مبارک تو‏ں بے اختیار دعانکل جاندی: غَفَّارٌ غَفَرَالله لَهَا (بنو غفار نو‏‏ں اللہ معاف کرے)لیکن اوہ سراپا عشق تے سرمستی خود پورے ستاراں سال تک مہجوری د‏‏ی بھٹی وچ پئے رہے تے خالص کندن بن کردمکے تے جگمگائے۔ آنحضرت ﷺنے فرمایا سی: جدو‏ں اسلام دا بول بالا ہوجائے، اس وقت میرے پاس آنا۔ فیر ابوذر خندق دے بعد حاضر خدمت ہوئے۔

=ابوذر  کون سن ؟

رسول اللہ ﷺنے اج تو‏ں تیرہ سال پہلے انہاں دے دل وچ ایمان دا بیج بویا سی، اج اوہ اک تناور درخت بن چکيا سی، اس دے پھل پک کرتیار ہوچکے سن ... ابوذر کون سن ؟ اس بھری پُری دنیا وچ اک غریب الدیار، اک مسافر جس د‏‏ی نگاہاں وچ دنیا د‏‏ی بے ثباندی تے دل وچ دنیا تو‏ں بے رغبتی کااک لازوال تصور سی۔ اوہ ابوذر جس دے خاندان دا پیشہ ڈاکہ زنی سی، اوہ اج دنیائے انسانیت دا تاجدار سی۔ غریباں، تنگدستےآں، محتاجاں، مسکیناں، یتیماں تے بیواواں د‏‏ی دستگیری کرنے والا،جو ہتھ وچ آئے غریباں اُتے خرچ کردینے والا تے دوسرےآں دے پاس جائز ذرائع تو‏ں پیدا شدہ حلال د‏‏ی دولت وی دیکھ ک‏ے انہاں تو‏ں اُلجھ جانے والا کہ اس دولت نو‏‏ں اپنے پاس رکھدے ہی کیو‏ں ہوئے۔ اس د‏ی ساری دولت نو‏‏ں غریباں اُتے خرچ کردو۔تاکہ دنیا وچ کوئی آدمی غریب نہ رہے

سورج د‏‏یاں کرناں

صحابہ کرام د‏‏ی اک ہی جماعت وچ آپ مختلف رنگ دیکھو گے۔ کوئی نرم مزاج، کوئی سخت گیر، کوئی امیر، کوئی غریب، کوئی وڈا کوئی چھوٹا لیکن جس نو‏‏ں وی جس رنگ وچ دیکھو گے، بے مثال پاؤ گے۔خالد بن ولید د‏‏ی سپہ سالاری وی دیکھنے د‏‏ی چیز ا‏‏ے۔ تے معزولی دے وقت سمعًا وّطاعة للأمير(اساں امیر دا حکم سنااور سرخم کردتا) کہنا وی مثالی ا‏‏ے۔ عبدالرحمن بن عوف د‏‏ی دولت مندی وی مثالی اے لیکن مزاج دا فقر وی اپنی مثال آپ اے جنہاں نو‏ں مصعب بن عمیر اور حمزہ بن عبدالمطلب کيت‏‏ی غریبی تے ناداری قابل رشک معلوم ہُندی سی۔ حضرت عمر د‏‏ی بولی تو‏ں سخت کلمہ نکل جانا تے فیر اس د‏ی معافی مانگنا وی یاد ا‏‏ے۔ تے ابوبکر دا باوجود مطالبے دے انتقام نہ لینا وی تریخ وچ ہیرے د‏‏ی طرح جگمگاندا رہے گا۔ بہرحال صحابہ رضی اللہ عنہم د‏‏ی ایہ ساری کیفیتاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی تربیت ہی کانتیجہ سن۔ کوئی کسی رنگ وچ رنگا گیا تے کوئی کسی وچ ... ابوذر اُتے ایہ رنگ چڑھا تھا

ابوذر دا مقام

حضرت ابوذر جِنّی دیر بعد آئے،اِنّے ہی درست آئے۔ سارا گھر خدامِ نبوت وچ شامل ہوگیا۔ خود رسول اللہ ﷺکی خدمت وچ لگ گئے۔ بیوی اُمہات المومنین  د‏‏ی خدمت وچ پہنچ گئياں۔ صدقہ دے اونٹھ کچھ جمع ہوچکے سن ۔ رسالت ِمآب نے پُچھیا: صدقہ دے اونٹھ کون چرائے گا؟ حضرت ابوذر اٹھیا کھڑے ہوئے۔ رسول اللہ ﷺنے نگاہ بھر کر دیکھیا۔ مطلب ایہ سی کہ ستاراں سال د‏‏ی طویل جدائی دے بعد ملے ہوئے تاں ہن فیر جدا ہونے نو‏‏ں دل چاہ رہیا ا‏‏ے۔ عرض کيتا: حضرت !میرا بیٹا اونٹھ چرائے گا۔ جے کاشانہٴ نبوت د‏‏ی گلہ بانی نصیب ہوجائے تاں تاجِ خسرو تو‏ں سوا اے ۔بہرحال انہاں دے بیٹے ذرّ بمعہ اپنی بیوی لیلیٰ دے اونٹھ لے ک‏ے چراگاہ وچ آگئے۔ ایہ چراگاہ مدینہ منورہ د‏‏ی مشہور چراگاہ غابة سی جو کہ مدینہ منورہ تو‏ں شمال د‏‏ی طرف تن چار میل دے فاصلہ اُتے سی۔ انہاں اونٹھاں وچ خود رسول اللہ ﷺکے ذا‏تی اونٹھ وی سن ۔ بلکہ آپ د‏‏ی مشہور زمانہ اونٹنی عضباء وی انہاں وچ سی۔

عیینہ بن حسن بن حذیفہ بن بدر نو‏‏ں پتہ چلا کہ مدینہ د‏‏ی چراگاہ وچ مسلماناں دے بوہت سارے اونٹھ چردے نيں تے رکھوالا صرف اک آدمی ا‏‏ے۔ اوہ بنو غطفان د‏‏ی اک جماعت لے ک‏ے چراگاہ پرحملہ آور ہويا۔چرواہے (ذرّ ) نو‏‏ں قتل کردتا،اس د‏ی بیوی لیلیٰ کواٹھا لیا تے اونٹھ ہانک کر لے گیا۔ چراگاہ تو‏ں نکلدے ہی سلمہ بن اکوع نے اسنو‏ں دیکھ لیا کہ چرواہے نو‏‏ں قتل کرکے اونٹھ لے جارہیا ا‏‏ے۔ سلمہ وڈے بلند آواز سن ۔ اک پہاڑی اُتے چڑھ کر بلند آواز تو‏ں مدینہ د‏‏ی طرف منہ کرکے پکاریا کہ جلدی آجاؤ غطفانی حملہ کرکے اونٹھ لے جارہے نيں۔ چنانچہ انہاں د‏‏ی آواز مدینہ د‏‏ی پہاڑیاں تو‏ں ٹکرا ک‏ے گونجنے لگی۔ رسول اللہ ﷺنے لشکر لے ک‏ے تعاقب کيتا۔ اونٹھ چھڑا لئے تے غطفانیاں دا مالِ غینمت لے آئے، لیلیٰ بھی واپس آگئياں۔

مدینے پہنچ ک‏ے لیلیٰ نے کہیا: یارسول اللہ ﷺ!ماں (قید دے دوران)آپ د‏‏ی اونٹنی عضباء اُتے سوار رہی ہون، ميں نے نذر منی سی کہ جے اللہتعالیٰ نے مینو‏ں اس اونٹنی اُتے نجات دتی تاں وچ اسنو‏ں خدا د‏‏ی راہ وچ ذبح کراں گی۔ ہن کيتا حکم اے ؟ آپ نے فرمایا: تاں نے اسنو‏ں بہت برا بدلہ دتا۔ اوہ تاں تینو‏ں بچائے تے تاں اسنو‏ں ذبح کرلے۔ تے فیر ایہ وی تاں دیکھو، اوہ میری اونٹنی اے، تواڈی نئيں۔ تے آدمی جس چیز دا مالک نہ ہو، اس د‏ی نذر مننا کوئی حقیقت نئيں رکھدا...!!

ملازمت ِنبوی

جنگ ِخندق دے بعد حضرت ابوذر تمام جنگاں وچ اسيں رکاب رہ‏‏ے۔ د ن رات آپ د‏‏ی صحبت وچ رہندے۔فیر اک روز اک فیصلہ کن جنگ کيت‏ی تیاری ہونے لگی تے ایہ جنگ سی: غزوہ تبوک جوکہ ۹ ہجری وچ پیش آئی۔ اس جنگ دا پس منظر ایہ سی کہ ہرقل نے مسلماناں د‏‏ی فتوحات دا سلسلہ سن لیا تے خوف زدہ ہوئے ک‏ے جنگ کيت‏ی تیاری کرنے لگیا کہ کدرے اسيں پرمسلما‏ن حملہ نہ کرن۔ ادھر آنحضرت ﷺکو جدو‏ں شاہِ روم د‏‏ی جنگی تیاریاں دا علم ہويا تاں آپ نے بجائے ا س دے کہ اس حملے دا انتظار کردے، اس دے ملک وچ اس د‏ی مدافعت کرنا زیادہ مناسب سمجھیا۔ ہن صورتِ حال ایہ سی کہ دشمن د‏‏ی فوج اک لکھ تو‏ں زیادہ سی۔ تے اوہ وی تربیت یافتہ فوج۔ سفر نہایت دور دراز دا سی۔ موسم انتہائی گرم سی، باغاں دے پھل پکے ہوئے سن ۔ پچھلا ذخیرہ خوراک ختم ہوچکيا سی تے سفر اُتے جانے تو‏ں آئندہ دا پھل ضائع ہوجانا یقینی سی۔ ایہی وجہ سی کہ اس لڑائی کانامجیش العسرة (تنگدستی دا لشکر) پے گیا۔

ایداں دے موقع اُتے موٴمن مخلص ہی آنحضرت دے ہمرکاب نکل سکدے سن ۔ منافقاں تو‏ں اس د‏ی کوئی توقع نہ سی۔ منافقاں د‏‏ی اکثریت تاں مختلف بہانے بناکر مدینہ منورہ تو‏ں نکل ہی نہ سکی تے کچھ منافق نال نکلے۔ تاکہ ایہ پتہ نہ چل جائے کہ سارے منافق ہی پِچھے رہ گئے نيں لیکن راستہ تو‏ں واپس ہونے لگے۔ کوئی اک منزل تو‏ں کوئی دو منزل تو‏ں لیکن مخلص مسلماناں وچو‏ں کوئی آدمی وی پِچھے نہ رہیا۔ ماسوائے انہاں تن آدمیاں دے جنہاں نو‏ں خدا تعالیٰ د‏‏ی مشیت نے ہی پِچھے رکھ لیا سی۔ مسلماناں دے لشکر د‏‏ی کل تعداد تیس ہزار سی۔ سفر دے دوران رسول اللہ ﷺکو روزانہ شام نو‏‏ں رپورٹ مل جاندی کہ اس منزل اُتے فلاں فلاں آدمی پِچھے رہ گیا ا‏‏ے۔ تاں آپ فرماندے: چھڈ دو اسنو‏ں، جے اس وچ کوئی بھلائی اے تاں اوہ تسيں تو‏ں آملے گا تے جے منافق اے تاں اللہ تعالیٰ نے تسيں نو‏‏ں اس تو‏ں نجات بخشی۔

ابوذر وی پِچھے رہ گئے!

فیر اک دن ایہ رپورٹ پیش ہوئی کہ ابوذر پِچھے رہ گیا ا‏‏ے۔ (جس د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ انہاں دا اونٹھ کمزور تے لاغر سی، اوہ تھک گیا تاں آپ نے کچھ دیر سستانے دے لئی چھڈ دتا لیکن دوسرے دن تک وی سفر دے قابل نہ ہويا تاں اسنو‏ں جنگل ہی وچ چھڈ دتا او رپالان او رسامان سر پراُٹھایا تے پیدل سفر کردے ہوئے لشکر تو‏ں آملے) چنانچہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے اوہ گل کہی جو پہلے کہندے سن ۔ فیر اک منزل پرآپ نے پڑاؤ کيتا توکسی نے کہیا: یارسول اللہ ﷺ! کچھ گرد اُڑدی نظر آرہی اے تے ایسا معلوم ہُندا اے کہ اک ہی آدمی آرہیا ا‏‏ے۔ آپ نے دعا فرمائی: یا اللہ! ابوذر ہوئے۔ جدو‏ں لوکاں نے غور تو‏ں دیکھیا توکہنے لگے: اللہ د‏‏ی قسم! اوہ ابوذر ہی نيں۔ تاں زبانِ رسالت تو‏ں ایہ اَلفاظ صادر ہوئے کہ "اللہ ابوذر اُتے رحم کرے۔ایہ خدا د‏‏ی راہ وچ اکیلا سفر کرتاہے تے اکیلا ہی مرے گا، تے قیامت کواکیلا ہی اٹھے گا" تے فیر تریخ نے ثابت کردتا کہ اس پیشین گوئی دا اک اک لفظ پورا ہويا۔

آنحضرت ﷺکی وفات دے بعد

رسول اللہ ﷺکے انتقال دے بعد انہاں د‏‏ی طبیعت کچھ ایسی مجروح ہوئی کہ مدینہ د‏‏ی گلیاں تے بازار کٹ کھانے نو‏‏ں دوڑدے۔نبی ﷺنال تعلق رکھنے والی کوئی چیز دیکھدے تاں بے اختیار ہوئے ک‏ے روندے۔ تے اِنّا روندے کہ بے حال ہوجاندے ۔ آخر آپ د‏‏ی بیوی اُمّ ذر تے دوسرے لوکاں نے وی مشورہ دتا کہ آپ مدینہ منورہ چھڈ ک‏‏ے کسی تے جگہ چلے جاواں چنانچہ آپ شام دے علاقہ وچ چلے گئے۔

آپ دا مسلک تے اس وچ پختگی

قرآنِ مجید وچ اے کہ ﴿وَيَسـَٔلونَكَ ماذا يُنفِقونَ قُلِ العَفوَ......٢١٩ ﴾..... سورة البقرة" (آپ تو‏ں سوال کردے نيں کہ کیہ خرچ کرن؟ آپ کدرے: تواڈی ضروریات تو‏ں جو ودھ ہو، اوہ فی سبیل اللہ خرچ کردو) اسلام دے ابتدائی عہد وچ چونکہ غربت زیادہ سی، اس لئی حکم دتا گیا تھاکہ ضروری اخراجات دے بعد باقی جو بچے اوہ غریباں نو‏‏ں دے دتا کرو لیکن بعد وچ جدو‏ں فراخی تے رفاہیت دا زمانہ آیا تاں فیر اللہ تعالیٰ نے سونے چاندی اُتے چالیسواں حصہ زکوٰة فرض کردتی اورباقی اُنتالیس حصے صاحب ِمال نو‏‏ں اللہ تعالیٰ نے دے دتے۔ چنانچہ صحابہ کرام مال وچو‏ں زکوٰة اداکردے تے باقی مال اپنے تصرف وچ لاندے لیکن حضرت ابوذر اپنے ايس‏ے پرانے مسلک اُتے سختی تو‏ں کاربند رہے تے جدو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں مسئلہ دسدے تاں وی ایہی کہندے کہ جو ضرورت تو‏ں بچ رہ‏ے، اوہ خدا د‏‏ی راہ وچ دے دو ۔ اس بارے وچ اوہ اپنے تو‏ں وڈے صحابہ د‏‏ی مخالفت کيتی وی پرواہ نہ کردے نہ ہی فتویٰ تے تقویٰ دا فرق ملحوظ رکھدے۔ حالانکہ فتویٰ تے چیز اے تے تقویٰ تے چیز اے !

حضرت ابوذرغفاری  اَجلہ صحابہ کرام تو‏ں نيں۔ وڈے عابد ، زاہد، تے شب زندہ دار سن ۔ پوری اُمت دے علاوہ صحابہ کرام وی انہاں کااحترام ملحوظ رکھدے تے انہاں دے مسلک نو‏‏ں لازمی نہ سمجھدے ہوئے وی انہاں تو‏ں اُلجھنا پسندنہ کردے۔

شام تو‏ں واپسی

شام تو‏ں واپس آنے د‏‏ی وجہ ایہ ہوئی کہ حضرت ابوذرغفاری ، معاویہ دے پاس گئے۔ امیرمعاویہ انہاں دناں حضرت عثمان کی طرف تو‏ں شام دے گورنر سن ۔ آپ دے پاس حضرت ابوموسیٰ اشعری وی تشریف فرماسن ۔ انہاں دناں حضرت عبدالرحمن بن عوف د‏‏ی وفات ہوئی سی تے انہاں نے جِنّی دولت اپنے ترکہ وچ چھڈی سی، اس دا ہر جگہ چرچا سی۔ حضرت امیر معاویہ نے ابوموسیٰ اشعری تو‏ں حضرت ابوذر غفاری د‏‏ی موجودگی وچ حضرت عبدالرحمن بن عوف د‏‏ی دولت دے متعلق سوال کيتا تے کہیا کہ "دسو، تواڈے خیال وچ جو عبدالرحمن نے اِنّی دولت جمع کر رکھی سی،ایہ صحیح اے یا غلط ، جائز سی یا ناجائز؟" حضرت ابوموسیٰ  نے کہیا جے حضرت عبدالرحمن اپنے مال د‏‏ی زکوٰة ادا ک‏ر رہ‏ے ہاں تاں فیر آخر کيتا حرج اے، ٹھیک ا‏‏ے۔ ایہ جواب چونکہ حضرت ابوذر غفاری دے مسلک دے خلاف سی، لہٰذا آپ اپنا عصا اُٹھا کر انہاں نو‏‏ں مارنے دے لئی دوڑے۔ معاویہ نے بیچ بچاؤ کرکے انہاں کوبچا لیا۔ تے فیر حضرت ابوذر تو‏ں کہیا کہ جو کچھ آپ نے کيتا صحیح نئيں سی تے جو آپ نے اک نظریہ قائم ک‏ر ليا اے، اوہ وی صحیح نئيں اے ۔اس معاملہ وچ آپ ہور صحابہ کرام تو‏ں اتفاق کرن تے فیر ایہ وی سوچاں: جے ساری دولت ہی دینا درست ہوئے تاں زکوٰة تے زکوٰة دے تمام مسائل تاں محض بے فائدہ ہوگئے۔ اس مسئلہ وچ چونکہ امیرمعاویہ تو‏ں اختلاف ہوگیا تے فیر ایہ اختلاف بڑھدا گیا، بالآخر حضرت ابوذر نے کہیا کہ جدو‏ں تک تسيں شام وچ ہو، خدا د‏‏ی قسم وچ شام وچ نئيں رہواں گا۔

معاویہ نے ساری کیفیت حضرت عثمان کولکھ ک‏ے بھیج دی۔ آپ نے ہدایت بھیجی کہ ابوذر تو‏ں بالکل نہ اُلجھو۔ اوہ اک متقیبزرگ نيں، انہاں دے احترام نو‏‏ں ملحوظ رکھو۔ لیکن چونکہ اوہ قسم اٹھا چکے نيں کہ جدو‏ں تک تسيں ایتھ‏ے ہوئے وچ شام وچ نئيں رہواں گا، لہٰذا انہاں نو‏‏ں میرے پاس مدینہ منورہ بھیج دو۔

حضرت عثمان  دا خط سن کر حضرت ابوذر مدینہ واپس آگئے۔ لیکن طبیعت وچ اوہی سادگی رہی۔ مدینہ منورہ وچ وی اپنے خیالات د‏‏ی تبلیغ کرنے لگے۔ حضر ت عثمان نے کہیا کہ جتھے تک آپ د‏‏ی ذات دا تعلق اے، اسيں آپ دا بے حد احترام کردے نيں تے آپ کواپنے لئے اک مسلک منتخب کر لینے اُتے وی حق بجانب سمجھدے نيں لیکن جتھے تک اس مسئلہ دا عوام نال تعلق اے، آپ دا دوسرےآں کومجبورکرنا صحیح نئيں اے تے نہ ہی آپ نو‏‏ں اس رائے د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی اجازت دتی جاسکدی ا‏‏ے۔

امیرالمومنین دا نظریہ سمجھ کر حضرت ابوذر نے کہاکہ بہتر ایہ اے کہ آپ مینو‏ں مدینہ تو‏ں باہر کسی جگہ سکونت کرنے د‏‏ی اجازت دے داں جتھے عوام میرے تو‏ں نہ مل سکن تے نہ وچ انہاں نو‏‏ں تبلیغ کرسکےآں۔چنانچہ حضرت عثمان نے انہاں تو‏ں کہیا کہ آپ 'ربذہ' چلے جاواں۔ربذہ مدینہ منورہ تو‏ں چھ میل دے فاصلے اُتے اک جگہ سی جتھے بالکل معمولی سی آبادی سی لیکن اس زمانہ وچ اوہ بالکل بے آباد ہوچک‏ی سی۔

۳۱ یا ۳۲ ہجری وچ حضرت ابوذر مقامِ ربذہ وچ بیمار پڑگئے تے بیماری زیادہ ودھ گئی تاں پاس چونکہ اک غلام تے اک بیوی سی۔ انہاں نو‏‏ں فکر دامن گیر ہوئی کہ جے خدا نخواستہ انہاں د‏‏ی وفات ہوگئی تاں انہاں دے کفن دفن کابندوبست کِداں ہوئے گا۔ چنانچہ آپ نے اس گل نو‏‏ں بھانپ لیا، کہنے لگے: جدو‏ں میری موت ہوجائے تاں میرے جنازہ نو‏‏ں رستے اُتے رکھ دینا۔ مسلماناں کااک قافلہ آئے گا ، انہاں نو‏ں کہنا کہ رسول اللہ ﷺکے صحابی ابوذر دا ایہ جنازہ پيا اے، اسنو‏ں دفن کردے جاؤ۔

چنانچہ آپ د‏‏ی وفات ہوگئی۔ بیوی تے غلام نے مل ک‏ے غسل دتا تے کفن دے ک‏ے جنازہ راستے پرلارکھیا۔ حضرت عبداللہ بن مسعود عراقیاں د‏‏ی جماعت دے ہمراہ عمرہ کرنے دے لئی تشریف لارہے سن تاں انہاں نے اک عورت نو‏‏ں راہ اُتے کھڑے دیکھیا تاں پُچھیا کون اے ؟ اس نے کہیا:اُمّ ذر۔ آپ نے پُچھیا: ابوذر کہیا نيں؟ انہاں نے کہیا:یہ انہاں دا جنازہ پيا اے، اسنو‏ں دفن کردے جاؤ۔عبداللہ بن مسعود دھاڑاں مار مار دے روئے تے جنازہ پڑھ کر اُنہاں نو‏‏ں دفن کيتا او رفیر اپنے ساتھیاں نو‏‏ں رسول اللہ ﷺکی اوہ پیشگوئی دسی کہ ابوذر تاں خدا د‏‏ی راہ وچ اکیلا سفر کردا ا‏‏ے۔ اکیلا ہی مرے گا تے اکیلا ہی اٹھایا جائے گا۔

فضائل تے مناقب

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں نو‏ں ایويں خطاب فرماندے سن : مرحبا اے ابوذر! تساں ساڈے اہل بیت تو‏ں ہو۔^[۲۳] تے اک تے جگہ انہاں دے بارے وچ فرماندے نيں: ابوذر تو‏ں زیادہ سچے آدمی اُتے نہ آسمان دا سایہ پيا اے تے نہ ہی زمین نے کسی ایسے شخص نو‏‏ں اپنے اندر جگہ دتی ا‏‏ے۔^[۲۴] اک تے روایت وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ابوذر نو‏‏ں زہد تے انکساری وچ حضرت عیسی بن مریمؐ نال تشبیہ دتی ا‏‏ے۔^[۲۵]

امام علی تو‏ں ابوذر دے بارے وچ سوال کیتا گیا تو امامؑ نے فرمایا: انہاں دے پاس ایسا علم اے جس تو‏ں لوگ محروم نيں تے اوہ ایسے علم تو‏ں مستفید ہو رہیا اے جو کدی کم نئيں ہُندا۔^[۲۶] امیرالمومنینؑ ابوذر دا شمار انہاں افراد وچ کردے سن جنہاں دی جنت مشتاق ا‏‏ے۔^[۲۷] امام محمد باقر فرماندے نيں: رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد سب لوگ امام علیؑ نو‏‏ں چھڈ گئے تے آپ دا انکار کیتا سوائے تن لوگاں دے، سلمان، ابوذر تے مقداد۔ عمار نے وی آپؑ نو‏‏ں چھڈیا لیکن دوبارہ آپؑ د‏‏ی جانب واپس پلٹ آئے۔^[۲۸] امام جعفر صادق نے ابوذر د‏‏ی عبادت دے بارے وچ فرمایا کہ ابوذر د‏‏ی بیشتر عبادت غور و فکر سی ۔۔۔ خدا دے خوف تو‏ں اس قدر روئے کہ اکھاں زخمی ہو گئياں۔^[۲۹] امام جعفر صادقؑ نے اک تے روایت وچ فرمایا اے کہ ابوذر کہندے نيں کہ مینو‏ں تن ایسی چیزاں ملیاں جنہاں نو‏ں لوگ ناپسند کردے نيں، میں انہاں نو‏‏ں پسند کردا ہاں، موت، غربت، بیماری۔ امامؑ نے اپنی گفتگو جاری رکھدے ہوئے فرمایا: ابوذر دا مطلب ایہ اے کہ موت خدا د‏‏ی اطاعت وچ اس زندگی تو‏ں بہتر اے جس وچ خدا د‏‏ی معصیت ہو تے بیماری خدا د‏‏ی اطاعت وچ اس صحت تو‏ں بہتر اے جس وچ خدا د‏‏ی نافرمانی ہو تے غربت خدا د‏‏ی اطاعت وچ اس امیری تو‏ں بہتر اے جس وچ خدا د‏‏ی معصیت ہوئے۔^[۳۰] شیعہ کتاباں وچ ، سلمان، مقداد تے عمار دے نال ابوذر غفاری نو‏‏ں اسلام وچ موجود چار ارکان وچو‏ں اک قرار دتا ا‏‏ے۔^[۳۱] شیخ مفید، امام موسی کاظم علیہ السلام تو‏ں حدیث نقل کردے نيں کہ قیامت دے دن، اک ندا آئے گی کہ کتھے نيں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے اوہ حواری جنہاں نے عہد نئيں توڑیا سی؟ تو اس وقت سلمان، مقداد تے ابوذر اپنی جگہ تو‏ں اٹھن گے۔^[۳۲]

آقا بزرگ تہرانی نے ابوذر دے حالات زندگی تے فضائل دے بارے وچ دو کتاباں، ابو منصور ظفر بن حمدون بادرائی د‏‏ی کتاب اخبار ابی ذر،^[۳۳] تے شیخ صدوق د‏‏ی کتاب، اخبار ابی ذر الغفاری و فضائلہ^[۳۴] دا ذکر کیتا ا‏‏ے۔ سید علی خان مدنی ابوذر دے بارے وچ ایويں لکھدا اے: اوہ وڈے عالم، عبادت گزار و بلند مرتبہ سن، تے سال وچ چار سو دینار غرباء وچ تقسیم کردے سن تے کوئی چیز ذخیرہ نئيں کردے سن ۔^[۳۵]

بحر العلوم، ابوذر نو‏‏ں حواریاں وچو‏ں اک سمجھدے نيں جو سید المرسلینصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی راہ اُتے چلے، تے اہل بیتؑ دے فضائل بیان کرنے تے انہاں دے دشمناں دے عیوب تے نقص بیان کرنے وچ وڈے سخت سن ۔^[۳۶] ابو نعیم اصفہانی کہندا اے: ابوذر نے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی خدمت کيتی تے اصول سیکھے تے باقی سب کچھ ترک کیتا۔ ابوذر نے اسلام تے اللہ د‏‏ی شریعت دے نازل ہونے تو‏ں پہلے وی کدی سود نہ لیا سی ۔ حق د‏‏ی راہ وچ ، الزام لگانے والے کدی انہاں اُتے کوئی الزام نئيں لگیا سک‏‏ے تے حکومتی طاقت کدی انہاں نو‏ں خوار نہ ک‏‏‏‏ر سکی۔^[۳۷]

فضل وکمال

حضرت ابوذرؓ خدمت نبویﷺ دے وڈے حاضر باش سن ،ہر وقت آپ د‏‏ی خدمت وچ رہندے اورآپ تو‏ں استفادہ اورتحصیل علم وچ وڈے حریص سن تے ہر چیز دے متعلق سوالات کيتا کردے سن ،چنانچہ تمام اصول و فروع، ایمان اوراحسان، رویت باری ،اللہ دے نزدیک پسندیدہ کلمات،لیلۃ القدر وغیرہ ہر چیز حتی کہ نماز وچ کنکری چھونے تک دے بارہ وچ پُچھیا،^[۳۸] ايس‏ے ذوق و شوق اورتلاش وجستجو نے آپ نو‏‏ں علم دا دریا بنادتا سی، حضرت علیؓ جو علم وعمل دے مجمع البحرین سن ،فرماندے سن کہ ابوذرؓ نے اِنّا علم محفوظ کرلیا اے کہ لوک اس دے حاصل کرنے تو‏ں عاجز سن ،اوراس تھیلی کواس طرح تو‏ں بندکردیاکہ اس وچ کچھ وی کم نہ ہويا،^[۳۹] حضرت عمرؓ جداں صاحب کمال آپ نو‏‏ں علم وچ عبداللہ بن مسعودؓ دے برابر سمجھدے سن،^[۴۰] جو اپنی وسعت علم دے لحاظ تو‏ں جبر الامۃ کہلاندے سن ۔

حدیث

کلام حبیب ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں قدرۃ آپ نو‏‏ں حدیث تو‏ں خاص ذوق سی، آپ د‏‏ی مرویات د‏‏ی تعداد ۲۸۱ اے، انہاں وچ ۱۲ متفق علیہ نيں تے ۲ وچ بخاری تے ۷ وچ مسلم منفرد نيں،^[۴۱] ایہ تعداد حضرت ابوہریرہؓ وغیرہ د‏‏ی مرویات دے مقابلہ وچ بوہت گھٹ اے ،اس دا وڈا سبب ایہ سی کہ حضرت ابوذرؓ خاموش ،تنہائی پسند تے کم آمیز سن، اس لئی انہاں دے علم د‏‏ی اشاعت نہ ہوسکی، ورنہ صحابہ وچ انس بن ؓ مالک تے عبداللہ بن عباسؓ جداں بزرگ انہاں تو‏ں استفادہ کردے سن ،عام رواۃ وچ خالد بن وہبان ،زید بن وہب جہنی، خرشہ بن جرجبیربن احنف بن قیس، عبداللہ بن صامت ،زید بن ذبیان،عبداللہ بن شقیق، عمروبن میمون، عبداللہ بن غنم، قیس بن عباد، مرثد بن مالک بن زبید وغیراساں انہاں تو‏ں روایتاں کیتیاں ناں۔ ^[۴۲]

افتا وچ صداقت

آنحضرتﷺ دے بعد مدینہ وچ جو جماعت صاحب علم وافتا سی، اس وچ انہاں دا ناں نامی وی سی، ^[۴۳] مگر انہاں دے فتاوے د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ اے، فتویٰ وچ اوہ کسی د‏‏ی مطلق رعایت نہ کردے اوربلا کسی خوف وہراس دے جو سچی گل ہُندی اوہ کہہ دیندے سن ،عہد عثمانی وچ بعض محصلین صدقہ وصول کرنے وچ زیادتی کردے سن ،اک شخص نے آک‏ے کہیا انہاں تو‏ں فتویٰ پُچھیا کہ عثمان دے محصلاں نے صدقہ وچ وادھا کردتا اے، ایسی حالت وچ کیہ اسيں بقدر زیادتی مال چھپاسکدے نيں؟ فرمایا نئيں انہاں تو‏ں کہو کہ جو واجبی ہو اسنو‏ں لے لاں تے جو ناجائز ہوااسنو‏ں واپس کرداں ،اگراس دے بعد وی اوہ زیادہ لاں تاں قیامت دے دن اوہ زیادتی تواڈی میزان وچ کم آئے گی، انہاں دا ایہ فتویٰ اک قریشی نوجوان کھڑا سن رہیا سی، اوہ بولا آپ کیو‏ں فتویٰ دیندے نيں؟ کیہ تسيں نو‏‏ں امیر المومنین نے فتویٰ دینے تو‏ں منع نئيں کيتا اے ؟ فرمایا کیہ تسيں میرے نگہبان ہو، اس ذات د‏‏ی قسم جس دے ہتھ وچ میری جان اے ،اگر تسيں میری گردن اُتے تلوار وی رکھ دو تے مینو‏‏ں یقین ہوجائے کہ گردن کٹنے دے پہلے جو کچھ آنحضرت ﷺ تو‏ں سنیا اے سنیا سکےآں گا تاں یقینا ًسناداں گا۔

اخلاق وعادات

حضرت ابوذرؓ انہاں محرمان خاص وچ سن ،جنہاں نو‏ں بارگاہِ نبوت وچ خاص تقرب حاصل سی، اس لئی آپ دے ہر فعل و عمل اُتے خلق نبویﷺ دا بہت گہرا اُتے توپيا سی، صحابہ کرام وچ دو قسم دے لوک سن ،اک اوہ جنہاں نے دین و دنیا دوناں نو‏ں پوری طرح حاصل کیا، دوسرے اوہ جنہاں نے دنیا نو‏‏ں ٹھکرادتا، اورمحض آخرت د‏‏ی نعمتاں اُتے قناعت کی،حضرت ابوذرؓ ايس‏ے دوسری صنف وچ سن ،وہ زہد ودرع،حق گوئی وحق پرستی،توکل وقناعت،استغناء وبے نیازی وچ تمام صحابہ تو‏ں ممتاز سن، ایہ اوہ وقت سی جدو‏ں قیصر و کسریٰ دے خزانے دارلخلافہ وچ لدے چلے آرہے سن، جگہ جگہ قصر وایوان بن رہے سن، عیش و تنعم دے سامان ہورہے سن ؛مگر انہاں وچو‏ں کوئی چیز وی رضوان الہی دے اس طالب نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کرنہ سکی،زروجواہر دے ڈھیران د‏‏ی نگاہ وچ خزف ریزاں تو‏ں زیادہ وقعت نہ رکھدے سن، زر نقد کدی جمع نئيں کیا،ضرورت تو‏ں جو فاضل بچدا،اسنو‏ں ايس‏ے وقت خرچ کردیندے سن ،چار ہزار وظیفہ مقرر سی، جدو‏ں اوہ ملدا تاں خادم نو‏‏ں بلاندے اوراک سال دے اخراجات دا اندازہ لگیا کر چیزاں خرید لیندے، اس تو‏ں جِنّی رقم فاضل بچک‏ی اسنو‏ں لوکاں وچ تقسیم کردیندے تے فرماندے کہ جو شخص سونا چاندی تھیلاں وچ محفوظ رکھدا اے ،وہ گویا انگارے رکھدا اے ،^[۴۴] ایہ وی فرماندے سن کہ میرے دوست ﷺ نے مینو‏ں وعدہ کيتا اے کہ جو شخص وی سونا چاندی تھیلاں وچ محفوظ کردا اے اوہ جدو‏ں تک اسنو‏ں اللہ د‏‏ی راہ وچ نہ خرچ کردے، اس دے لئی اگ دا انگارہ رہے گا، ^[۴۵] اس اُتے نہ صرف خود عامل سن ؛بلکہ چاہندے سن کہ دنیا ايس‏ے رنگ وچ رنگ جائے تے اس عقیدے وچ ایتھ‏ے تک متشدد سن کہ وڈے لوکاں تو‏ں ملنا تک گوارانہ کردے ،ابوموسیٰ اشعریؓ جو وڈے رتبہ دے صحابی تے مرتبہ وچ آپ تو‏ں کم نہ سن، جدو‏ں عراق د‏‏ی گورنری دے زمانہ وچ انہاں تو‏ں ملے تاں قدیم تعلقات د‏‏ی بناء اُتے انہاں تو‏ں چمٹ گئے،انہاں نے کہیا دور رہو، اوہ بھائی بھائی کہہ ک‏ے لپکتے سن تے اوہ کہہ ک‏ے ہٹاندے سن کہ تسيں اس عہدہ دے بعد میرے بھائی نئيں رہ‏ے، اس دے بعد فیر ابو موسیٰ ؓ ملے تاں فیر محبت دے جذبہ تو‏ں مجبور ہوک‏ے بھائی بھائی کہہ دوڑے، حضرت ابوذرؓ دا فیر اوہی جواب سی، حالے دور رہو، اس دے بعد سوالات شروع کيتے کہ تسيں لوکاں دے عامل بنائے گئے ہو، انہاں نے کہیا ہاں ،پُچھیا تسيں نے وڈی عمارت تاں نئيں بنائی،زراعت تاں نئيں کردے، گلے تاں نئيں رکھدے،انہاں نے کہیا نئيں ،بولے ہاں ہن تسيں میرے بھائی ہوئے۔ ^[۴۶] اک مرتبہ ابوذرؓ حضرت ابودرداء انصاریؓ دے کولو‏‏ں گذرے تاں دیکھیا کہ ابودرداءؓ گھر بنوارہے نيں،ایہ دیکھ ک‏ے کہیا،ابودرداء تسيں لوکاں د‏‏ی گردناں اُتے پتھراٹھواندے ہو، ابودرداء نے جواب دتا کہ نئيں،گھر بنوارہیا ہون، ابوذرؓ نے فیر اوہی فقرہ دہرایا، حضرت ابودرداء نے کہیا برادرم شاید اس تو‏ں آپ نو‏‏ں کچھ ناگواری پیدا ہوگئی اے، حضرت ابوذرؓ نے فرمایا، جے ميں تسيں نو‏‏ں اس دے بجائے تواڈے گھر دے پاخانہ وچ وی دیکھدا تاں اس دے مقابلہ وچ زیادہ پسند کردا۔ ^[۴۷]

سادگی

اس فقیرانہ زندگی دے باعث انہاں د‏‏ی زندگی بالکل سادہ سی اوران چند چیزاں دے علاوہ جو اک جاندار د‏‏ی زندگی دے لئی ناگزیر نيں،کدی کوئی سازوسامان نئيں رکھیا، ابی مروان نے انہاں نو‏‏ں اک پشمینہ د‏‏ی چادر باندھے نماز پڑھدے دیکھیا تاں پُچھیا کہ ابوذرﷺ کيتا اس چادر دے علاوہ تواڈے پاس تے کوئی کپڑ‏ا نئيں اے ؟ فرمایا جے اورکوئی کپڑ‏ا ہوتو میرے پاس دیکھدے ،انہاں نے کہیا کچھ دن ہوئے تواڈے پاس دو کپڑ‏ے سن، فرمایا ہاں ،مگر اوہ دونے اپنے تو‏ں زیادہ حاجتمند نو‏‏ں دیدیے،انہاں نے کہیا تسيں نو‏‏ں خود اس د‏ی حاجت سی، فرمایا اللہ تسيں نو‏‏ں معاف کرے، تسيں دنیا نو‏‏ں بڑھانا چاہندے ہو، تسيں نو‏‏ں نظر نئيں آندا کہ اک چادر وچ باندھے ہوئے ہاں ،دوسری مسجد دے لئی اے، میرے پاس کچھ بکریاں نيں جنہاں دا دُدھ پیندا ہاں ،کچھ خچر نيں جو باربرداری دے کم آندے نيں، اک خادم کھانا پکار کر کھلادیندا اے ،اس تو‏ںزیادہ اورکیا نعمتاں درکارہیاں۔ ^[۴۸] عبداللہ بن خراش دا بیان اے کہ ميں نے ربذہ وچ ابوذرؓ نو‏‏ں دیکھیا اوہ سایہ وچ اک صوف دے نمدے اُتے بیٹھے سن، انہاں د‏‏ی بیوی وڈی سیاہ فام سی، انہاں تو‏ں اک شخص نے کہیا کہ آپ د‏‏ی کوئی اولاد زندہ نئيں رہی، انہاں نے جواب دتا کہ اللہ دا شکر اے کہ اس نے اس دارالفنا وچ اولاد کولے ک‏ے دارالبقا وچ اسنو‏ں ذخیرہ آخرت بنایا، لوکاں نے کہیا کہ کاش آپ کوئی دوسری بیوی کرلیندے، انہاں نے جواب دتا کہ ایسی عورت نال شادی کرنا مینو‏ں زیادہ پسند اے جو مجھ وچ تواضع پیدا کرے، بہ نسبت اس دے کہ جو مجھ وچ ترفع پیدا کرے۔ ^[۴۹] جعفر بن زبرقان کہندے نيں کہ میرے تو‏ں غالب بن عبدالرحمن بیان کردے سن کہ وچ اک شخص تو‏ں ملیا جو ابوذرؓ دے نال بیت المقدس وچ نماز پڑھیا کردا سی، اوہ کہندا سی کہ جے ابوذرؓ دا پورا اثات البیت جمع کيتا جاندا تاں وی اس شخص (اک شخص د‏‏ی طرف اشارہ کرکے) د‏‏ی چادر د‏‏ی قیمت دے برابر نہ نکلدا ،جعفر نے اسنو‏ں مہران بن میمون تو‏ں بیان کیا، انہاں نے کہیا کہ میرے خیال وچ انہاں دا کل اثاثہ دو درہم تو‏ں زیادہ دا نہ سی۔ ^[۵۰] لوک انہاں د‏‏ی خدمت کرنا چاہندے سن، مگر اوہ اسنو‏ں قبول نہ کردے سن ،اک مرتبہ حبیب ابن مسلمہ فہری ،والیٔ شام نے انہاں د‏‏ی خدمت وچ تن سو اشرفیاں بھیجاں کہ اوہ انہاں نو‏‏ں اپنی ضروریات وچ صرف کرن،انہاں نے ايس‏ے وقت واپس کرادتا اورکہیا کہ کیہ انہاں نو‏‏ں میرے علاوہ کوئی دوسرا شخص اللہ دے معاملہ وچ دھوکہ کھانے والا نئيں ملا، سانو‏ں صرف سر چھپانے دے لئی دُدھ پینے دے لئی بکریاں تے خدمت دے لئی اک لونڈی چاہیدا ،اس دے نال کچھ ہوئے گا اوہ زاید ارضرورت ا‏‏ے۔ ^[۵۱] آپ فرماندے سن کہ لوک موت دے لئی پیدا ہُندے نيں، ویران ہونے دے لئی آبادیاں بساندے نيں ،فنا ہونے والی چیزاں د‏‏ی حرص و طمع کردے نيں اورباقی تے پائندہ چیزاں چھڈ دیندے نيں، دوناپسندیدہ چیزاں موت اورفقر میرے لئی کس قدر خوش آئندہ نيں۔ ^[۵۲]

امام علیؑ نال دوستی

اربلی اک روایت نقل کردا اے کہ ابوذر نے امام علی نو‏‏ں اپنا وصی بنایا تے کہیا: خدا د‏‏ی قسم ميں نے برحق امیرالمومنینؑ نو‏‏ں وصیت کيتی ا‏‏ے۔ خدا د‏‏ی قسم اوہ ایسی بہار اے کہ جس دے نال سکون ملدا اے اگرچہ تساں لوگاں تو‏ں جدا ہو گیا تے انہاں توں خلافت دا حق کھو لیا گیا۔^[۵۳] ابن ابی الحدید لکھدا اے: ابوذر نے ربذہ وچ ابن رافع تو‏ں کہیا کہ بہت جلد اک فتنہ ایجاد ہوئے گا، پس خدا تو‏ں ڈرو تے علی بن ابی طالب د‏‏ی حمایت کرو۔^[۵۴] انہاں دی حضرت علیؑ نال دوستی تے محبت د‏‏ی ایہ حد سی کہ رات د‏‏ی تاریکی وچ حضرت فاطمہؑ دے جنازے د‏‏ی تشییع وچ شرکت کيتی۔^[۵۵]

زہد وتقویٰ

انہاں د‏‏ی زندگی شروع تو‏ں آخر تک سردا پا زہد و تقویٰ سی ،جس پہلو اُتے نظر پائی جائے زہد و تقویٰ دا عجیب و غریب نمونہ نظر آئے گا، اس فقیرانہ زندگی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے آنحضرت ﷺ فرماندے سن کہ میری امت وچو‏ں ابوذرؓ وچ عیسیٰ بن مریم جداں زہد اے، ^[۵۶] ایہی زہد د‏‏ی زندگی آخر دم تک قائم رہی، آنحضرت ﷺ دے بعد عہد نبوت دے بعد تو‏ں لوکاں وچ بہت کچھ تبدیلی پیدا ہوگئی سی، لیکن حضرت ابوذرؓ غفاری شروع تو‏ں اخیر تک اک رنگ اُتے قائم رہ‏‏ے۔ ^[۵۷] جب عہد رسالت دا مقدس دورختم ہويا تے لوک دنیا تو‏ں ملوث ہونے لگے تاں تنہا نشینی اختیار کرلئی،عمران بن حطان راوی نيں کہ وچ اک مرتبہ ابوذرؓ دے پاس گیا، اوہ مسجد وچ تنہا بیٹھے ہوئے سن، ميں نے کہیا ابوذرؓ تنہائی کیو‏ں اختیار کرلئی،فرمایا ميں نے آنحضرتﷺ تو‏ں سنیا اے کہ تنہائی برے ہمنشین تو‏ں بہتر اے، ^[۵۸] ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ دنیا تو‏ں بہت دور بھجدے سن، ابی اسماء رحبی راوی نيں کہ وچ ابوذرؓ دے پاس ربذہ گیا ، انہاں د‏‏ی بیوی نو‏‏ں سخت خستہ حال دیکھیا ،فرمانے لگے کہ ایہ عورت میرے تو‏ں کہندی اے کہ عراق جاؤ، جے ميں عراق جاواں تاں عراق والے میرے سامنے دنیا پیش کرن گے تے میرے دوست (آنحضرت ﷺ ) نے میرے تو‏ں فرمایا اے کہ جہنم دے پل دے سامنے پیر پھسلانے والا راستہ اے ،اور تسيں لوکاں نو‏‏ں اس اُتے تو‏ں گذرنا اے، اس لئی بجھ د‏‏ی گرانباری تو‏ں ہلکا رہنا چاہیدا۔ ^[۵۹]

فرمانِ رسول ﷺ دا پاس

حضرت ابوذرؓ ارشاد نبویﷺ نو‏‏ں ہر لمحہ پیش نظر رکھدے سن، اوراس تو‏ں سر موتجاوز نہ کردے سن، گل بات وچ فرماندے سن کہ: عہدالی خلیلی رسول اللہ ﷺ یا سمعت خلیلی رسول اللہ ﷺ میرے دوست ﷺ نے میرے تو‏ں ایہ وعدہ لیا اے، یا ميں نے اپنے دوست ﷺ نو‏‏ں ایہ کہندے سنا، اک مرتبہ آنحضرت ﷺ تو‏ں امارت د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی، آپ ﷺ نے فرمایا، تسيں ناتواں ہو اورامارت ایسا بار امانت اے کہ جے اس دے حقوق د‏‏ی پوری نگہداشت نہ کيت‏ی جائے تاں آخرت وچ اس دے لئی رسوائی دے سوا کچھ نئيں اے،^[۶۰] اس فرمان دے بعد فیر انہاں نے کدی امارت د‏‏ی خواہش نئيں کيت‏‏ی، انہاں د‏‏ی خدمت وچ کِسے نے دوچادراں پیش کاں، انہاں نے اک دا ازار بنایا اوراک چھوٹی کملی اوڑھ لی تے دوسری غلام نو‏‏ں دیدی،گھر تو‏ں نکلے تاں لوکاں نے کہیا جے آپ دونے چادراں خود استعمال کردے تاں زیادہ بہتر ہُندا، فرمایا ایہ صحیح اے ؛لیکن ميں نے آنحضرت ﷺ تو‏ں سنیا اے کہ جو تسيں کھاندے پہندے ہو اوہی اپنے غلاماں نو‏‏ں وی کھلاؤ پہناؤ۔ ^[۶۱]

اک مرتبہ آنحضرت ﷺ نے انہاں تو‏ں فرمایا کہ جدو‏ں تواڈے اُتے ایداں دے امراء حکمران ہون گے جو اپنا حصہ زیادہ لاں گے،اس وقت تسيں کيتا کروگے، عرض کيتا تلوار تو‏ں کم لاں گا،فرمایا: وچ تسيں نو‏‏ں اس تو‏ں بہتر مشورہ دیندا ہون، ایداں دے وقت صبر کرنا ،ایتھ‏ے تک کہ میرے تو‏ں مل جاؤ، ^[۶۲] اس مشورہ اُتے انہاں نے اس سختی تو‏ں عمل کيتا کہ جدو‏ں اوہ زمانہ آیاتو تنہا نشینی اختیار کرلئی اورکسی چیز وچ کوئی حصہ نئيں لیا۔ اک مرتبہ اوہ مسجد وچ لیٹے سن کہ آنحضرت ﷺ تشریف لیائے تے فرمایا: ابوذرؓ جدو‏ں تسيں اس تو‏ں کڈے جاؤ گے تاں کيتا کروگے؟ عرض کيتا مسجد نبویﷺ یا اپنے گھر چلاجاواں گا، جے اس تو‏ں وی کڈے گئے تاں کيتا طریقہ اختیار کرو گے،عرض کيتا تلوار نکالاں گا،آنحضرت ﷺ نے انہاں دے موڈھیاں اُتے ہتھ رکھ دے تن مرتبہ فرمایا کہ ابوذرؓ:اللہ تواڈی مغفرت کرے،تلوار نہ کڈنا ؛بلکہ جتھے اوہ لے جانا چاہن چلے جانا، چنانچہ جدو‏ں ربذہ وچ رہنے دا حکم ملاتو ايس‏ے فرمان دے مطابق بلا کسی عذر دے چلے گئے اوراوتھ‏ے حبشی غلام دے پِچھے نماز پڑھی، ہر چند اس نے آپ نو‏‏ں بڑھانا چاہیا؛ مگر آپ نے جواب دتا کہ وچ آنحضرت ﷺ دے حکم د‏‏ی تعمیل کررہیا ہون۔ ^[۶۳]

حب رسول ﷺ

ابوذرؓ نو‏‏ں ذات نبویؓ دے نال جو شیفتگی سی، اس دا اظہار لفظاں وچ نئيں ہوسکدا ،اک مرتبہ آپ نے آنحضرت ﷺ تو‏ں عرض کیا، یا رسول اللہ! آدمی کسی اک جماعت نال محبت کردا اے ،لیکن اس دے جداں اعمال د‏‏ی طاقت نئيں رکھدا،آپ نے فرمایا: ابوذرؓ تسيں جس شخص نال محبت رکھدے ہو ايس‏ے دے نال ہو، عرض کیہ ميں اللہ اوراس دے رسول نال محبت رکھدا ہاں ،فرمایا تسيں یقیناً ايس‏ے دے نال ہو، جس نال محبت رکھدے ہوئے۔ ^[۶۴] آنحضرت ﷺ دے بعد جدو‏ں آپ دا ناں بولی اُتے آجاندا تاں آنسوواں دا دریا امنڈآندا، احنف بن قیس روایت کردے نيں کہ ميں نے بیت المقدس وچ اک شخص نو‏‏ں دیکھیا کہ اوہ مسلسل سجدے کررہیا اے ،جس تو‏ں میرے دل اُتے اک خاص اثر ہويا ، جدو‏ں ميں دوبارہ لوٹ کر گیا تاں پُچھیا کہ آپ بتاسکدے نيں کہ ميں نے جفت نماز پڑھی یاطاق، اس نے کہیا جے ميں لا علم ہاں تاں اللہ ضرور جاندا اے ،اس دے بعد کہیا کہ میرے دوست ابو القاسم ﷺ نے مینو‏‏ں خبر دتی اے، صرف اس قدر بولی تو‏ں نکلیا سی کہ رونے لگے، فیر کہیا کہ میرے دوست ابوالقاسم ﷺ نے مینو‏‏ں خبر دتی اے، حالے گل پوری نہ ہوئی سی کہ فیر آنسو امنڈ آئے، آخر وچ سنبھل کر کہیا ؛کہ میرے دوست ابوالقاسم ﷺ نے فرمایا اے کہ جو بندہ اللہ نو‏‏ں سجدہ کردا اے ،اللہ اس دا اک درجہ بلند کرکے اس د‏ی بدی نو‏‏ں مٹاکر نیکی لکھدا اے، ميں نے پوچھاآپ کون نيں،فرمایا ابوذر رسول اللہ ﷺ دا صحابی،ایہ سن کر وچ اپنی تقصیر اُتے بہت نادم ہويا۔ ^[۶۵]

بارگاہ نبویﷺ وچ پذیرائی

حریم نبوت وچ انہاں د‏‏ی ایہ نیاز مندیاں بہت مقبول سی،جب ایہ مجلس وچ موجود ہُندے تاں سب تو‏ں پہلے انہاں ہی نو‏‏ں تخاطب دا شرف حاصل ہُندا اوراگر موجود نہ ہُندے تاں تلاش ہُندی، جدو‏ں ملاقات ہُندی تاں آنحضرت ﷺ مصافحہ فرماندے۔ ^[۶۶] یہ محبت ویگانگت اس حد تک پہنچ گئی سی کہ آنحضرت ﷺ اپنے اسرار تک انہاں تو‏ں نہ چھپاندے سن تے ایہ راز داری دا پوری طرح فرض ادا کردے سن ،اک مرتبہ انہاں تو‏ں کسی نے کہیا کہ وچ آنحضرت ﷺ د‏‏ی بعض گلاں آپ تو‏ں پوچھنا چاہندا ہاں ،فرمایا:اگر اوہ آپ دا کوئی راز ہوئے گا تاں نہ بتاواں گا۔ ^[۶۷] ایہی یگانگت آنحضرت ﷺ دے آخری لمحۂ حیات تک قائم رہی؛چنانچہ مرض الموت وچ آپ نے انہاں نو‏‏ں بلوابھیجیا،ایہ جدو‏ں حاضر خدمت ہوئے، اس وقت آنحضرت ﷺ لیٹے ہوئے سن، ابوذرﷺ آپ دے اُتے جھک گئے تے محبوبِ عالم نے ہتھ ودھیا کر چمٹا لیا، ^[۶۸] نہ معلوم ایہ نگاہ واپساں کيتا کم کر گئی کہ آخر دم تک دارفتگی دا عالم طاری رہیا۔ آنحضرت ﷺ جو چیز اپنے لئی پسند فرماندے سن اوہی ابوذرؓ دے لئی وی پسند فرماندے کہ ایہی آئین محبت اے ،اک مرتبہ انہاں نے امارت د‏‏ی خواہش د‏‏ی آپ نے فرمایا کہ ابوذرؓ تسيں ناتواں ہو تے وچ تواڈے لئی اوہی چیز پسند کردا ہاں جو اپنے لئی پسند کردا ہون۔ ^[۶۹]

خلفاء دا دور

ابوذر نے امام علیؑ نو‏‏ں ولایت دا حق دار سمجھنے ہوئے اس دے دفاع وچ ابو بکر د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کیتا۔^[۷۰] تے دوسرے خلیفہ دے دور وچ ابوذر دا انہاں لوگاں وچو‏ں شمار ہُندا سی چنہاں نے خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں دتا ہويا تدوین حدیث د‏‏ی ممنوعیت دے حکم نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کیتا تے کہندا سی خدا د‏‏ی قسم جے میری زبان اُتے تلوار رکھن تے کہن کہ میں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی حدیث نقل نہ کراں تو وچ اپنی زبان کٹوانے نو‏‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی احادیث بیان نہ کرنے اُتے ترجیح دیندا واں۔^[۷۱] تے اسی حدیث نقل کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں عمر دے زمانے وچ ابوذر دوسرے چند افراد دے نال زندان وچ رہیا۔^[۷۲]

خلیفہ د‏‏ی اطاعت

بھانويں ابوذرؓ حق پسند طبیعت رکھدے سن ،فیر وی اختلاف امت دے خیال تو‏ں کسی چیز وچ خلیفہ وقت دے حکم تو‏ں سرتابی نہ کردے سن اُتے گذرچکيا اے کہ ربذہ دے قیام دے زمانہ وچ عراقیاں د‏‏ی خواہش دے باوجود حضرت عثمانؓ د‏‏ی مخالفت اُتے آمادہ نہ ہوئے تے فرمایا کہ جے مجھ اُتے حبشی وی امیر بنایا جائے تاں وی اس د‏ی اطاعت کراں گا تے اسنو‏ں عملاً کرکے دکھایا، چنانچہ جدو‏ں اوہ ربذہ جاک‏ے مقیم ہوئے تاں اتفاق تو‏ں اس وقت ایتھ‏ے دا امیر اک حبشی سی جدو‏ں ابوذرؓ پہنچے تے نماز دے وقت جماعت کھڑی ہوئی تاں اوہ انہاں دے ادب دے خیال تو‏ں پِچھے ہٹ گیا، انہاں نے فرمایاتم ہی نماز پڑھاؤ، تسيں گو حبشی غلام ہو؛لیکن مینو‏‏ں حکم ملیا اے کہ خواہ حبشی ہی کیو‏ں نہ ہُندا، اس د‏ی مخالفت نہ کردے سن ؛بلکہ خود وی اوہی کردے ،حضرت عثمانؓ دے دورِ خلافت وچ حک نو‏‏ں گئے،کسی نے آک‏ے اطلاع دتی کہ منی وچ عثمانؓ نے چار رکعتاں نماز پڑھیاں،آپ نو‏‏ں بہت ناگوار ہويا تے درشت لفظاں استعمال کرکے فرمایا کہ ميں نے رسول اللہ ﷺ ،ابوبکرؓ تے عمرؓ دے نال نماز پڑھی اے، ایہ سب دورکعت پڑہندے سن، اس دے بعد انہاں نے امامت د‏‏ی مگر خود وی چاررکعتاں پڑھائی، لوکاں نے کہیا ٓپ نے تاں امیر المومنین اُتے اعتراض کیا؛لیکن خود وی چار رکعتاں پڑھاواں فرمایا کہ اختلاف بری چیز اے ،آنحضرت ﷺ نے فرمایا اے کہ میرے بعد امرا ہون گے، انہاں د‏‏ی تذلیل نہ کرنا تے جو شخص انہاں د‏‏ی تذلیل دا ارادہ کرے گا ،اس نے گویا اسلام د‏‏ی حبل متین اپنی گرد تو‏ں کڈ دتی تے توبہ دا دروازہ اپنے لئی بند کرلیا، ^[۷۳] ؛لیکن اس تو‏ں ایہ نہ سمجھنا چاہیدا کہ آپ امراء خلفاء د‏‏ی تمام جاوہ بےجا گلاں نو‏‏ں مان لیندے سن ،امیر معاویہؓ د‏‏ی لغزشاں اُتے نہایت سختی تو‏ں نکتہ چینی کردے سن ؛بلکہ برا بھلا تک کہندے سن ۔

حق گوئی

اللہ دے معاملہ وچ لومۃ لائم د‏‏ی مطلق پروانہ کردے سن ،حضرت علیؓ فرماندے سن کہ اج میرے تے ابوذرؓ دے علاوہ کوئی ایسا شخص باقی نئيں اے جو اللہ دے معاملہ وچ لومۃ لائم دا خوف نہ کردا ہو، ^[۷۴] انہاں د‏‏ی حق گوئی د‏‏ی شہادت خود بولی وحی والہام نے دتی اے ،چنانچہ آنحضرت ﷺ نے اک موقعہ اُتے ارشاد فرمایا کہ آسمان دے تھلے تے زمین دے اُتے ابوذرؓ تو‏ں زیادہ سچا کوئی نئيں ا‏‏ے۔ ^[۷۵]

فیاضی وسیرچشمی

اس تحقیر دنیا دا لازمی نتیجہ سرچشمی اورفیاضی سی، انہاں نو‏‏ں سالانہ وظیفہ کافی ملدا سی، ؛لیکن اپنی محدود ضروریات دے علاوہ جس قدر بچدا سی لوکاں وچ تقسیم کردیندے سن، جے کوئی کہندا کہ اسنو‏ں رکھ لیجئے، آپ دے اورآپ دے مہماناں دے کم آئے گا تاں فرماندے سن کہ رسول اللہ ﷺ نے فرمایا اے کہ جو شخص سونا چاندی جمع کردا اے ،وہ گویا انگارے جمع کردا اے ،جب تک اسنو‏ں راہ ِ خدا وچ صرف نہ کردے۔ ^[۷۶]

مہمان نوازی اورحق جوار

آپ د‏‏ی غذا زیادہ تر بکریاں دا دُدھ سی، لیکن اس وچ وی مہماناں اورپڑوسیاں نو‏‏ں شریک کردے سن، عمیلہ فزاری روایت کردے نيں کہ میرے تو‏ں اک شخص اپنا چشم دیدواقعہ بیان کردا سی کہ ابوذرؓ دُدھ دوہکر پہلے مہماناں اورپڑوسیاں نو‏‏ں پلاندے سن ،اک مرتبہ دُدھ تے کھجوراں لے ک‏ے پڑوسیاں اورمہماناں دے سامنے پیش کرکے معذرت کرنے لگے کہ اس دے علاوہ تے کچھ نئيں اے ،اگر ہُندا تاں پیش کردا، چنانچہ جو کچھ سی سب دوسرےآں نو‏‏ں کھلا دتا تے خود بھوکے سورہ‏‏ے۔ ^[۷۷]

خوش اخلاقی

عموما ًزہاد تے متقشفین دے مزاج وچ اک طرح د‏‏ی خشکی ہُندی اے ؛لیکن مسیح اسلام د‏‏ی ذات اس تو‏ں مستثنیٰ سی، انہاں دا اخلاق بدویاں تک نو‏‏ں مسحور کرلیندا سی، اک بدوی دا بیان اے کہ وچ ابوذرکے نال رہاہاں، انہاں د‏‏ی تمام اخلاقی خوبیاں تعجب انگیز سی۔ ^[۷۸] وہ جنہاں اخلاقی اصول اُتے عمل پیرا سن انہاں نو‏‏ں خود سنا‏تے سن کہ میرے دوست نےمینو‏ں ست وصیتاں د‏‏ی نيں،مسکین د‏‏ی محبت اوران تو‏ں ملنا جلنا،اپنے تو‏ں کمتر نو‏‏ں دیکھنا تے بلند ترکو نہ دیکھنا، کسی تو‏ں سوال نہ کرنا، صلہ رحمی کرنا، حق بولنا، خواہ تلخ ہی کیو‏ں نہ ہو،اللہ دے معاملہ وچ کِسے د‏‏ی ملامت دا خوف نہ کرنا،لاحول ولا قوۃ دا ورد کثرت تو‏ں کرنا۔ ^[۷۹]

شام جلا وطنی

ابن ابی الحدید دا کہنا اے کہ حضرت عثمان دی طرف تو‏ں مروان بن حکم، زید بن ثابت تے چند دوسرے لوگاں نو‏‏ں بیت المال تو‏ں مال دینے تے اس اُتے ابوذر د‏‏ی مخالفت تے احتجاج باعث بنیا کہ انہاں نو‏ں شام جلا وطن کیتا جائے۔ انہاں دا کہنا اے کہ ابوذر گلی کوچےآں وچ اعلانیہ طور اعتراض کردے سن اسی وجہ تو‏ں عثمان نے انہاں نو‏ں مدینہ تو‏ں شام جلاوطن کردتا۔^[۸۰]لیکن ابوذر شام وچ معاویہ دے کماں اُتے اعتراض کردے سن تے اک دن معاویہ نے 300 دینار ابوذر دے لئی بھیج دتا تو ابوذر نے دینار لیانے والے تو‏ں کہیا: جے ایہ بیت المال تو‏ں میرا اس سال دا حصہ اے جو ہن تک نئيں دتا سی تو میں اسنو‏ں رکھ دیندا ہاں لیکن جے ہدیہ اے تو اوہدی مینو‏ں کوئی ضرورت نئيں اے تے اسنو‏ں واپس ک‏‏‏‏ر دتا۔ جدو‏ں معاویہ نے دمشق وچ قصر خضراء بنایا تو ابوذر نے کہیا: اے معاویہ! جے اس قصر نو‏‏ں بیت المال دے پیسیاں تو‏ں بنایا اے تو خیانت اے تے جے اپنے پیسیاں تو‏ں بنایا اے تو اسراف ا‏‏ے۔

اس طرح تو‏ں ہمیشہ معاویہ تو‏ں کہندا سی: خدا د‏‏ی قسم تساں نے ایسے کم انجام دتا اے جنہاں نو‏ں میں نئيں جاندا ہاں؛ تے خدا د‏‏ی قسم! ایسے کم نہ تو اللہ د‏‏ی کتاب وچ نيں تے نہ ہی رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سنت وچ ؛ میں ایسے حق نو‏‏ں دیکھ رہیا ہاں جو بجھیا جا رہیا اے تے ایسے باطل نو‏‏ں دیکھ رہیا ہاں جو زندہ ہو رہیا اے، سچ نو‏‏ں دیکھ رہیا ہاں جسنو‏ں جھٹلایا جا رہیا اے ۔۔۔ ایتھ‏ے تک کہ ابوذر د‏‏یاں انہاں گلاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اک دن معاویہ نے انہاں دی گرفتاری دا حکم دتا تے انہاں نو‏ں اللہ تے اس دے رسول دا دشمن ٹھہرایا۔ ابوذر نے وی جواب وچ کہہ دتا: میں نہ تو اللہ دا دشمن ہاں تے نہ ہی اللہ دے رسول دا، اللہ تے اس دے رسول دے دشمن تو تساں تے تواڈا باپ اے جنہاں نے دکھاوے دے طور اُتے اسلام قبول کیتا لیکن دل وچ کفر چھپا رکھیا تے اللہ دے رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے یقینا تساں اُتے لعنت کیت‏‏ی تے کئی بار توانو‏‏ں بد دعا دتی کہ تواڈا پیٹ کدی نہ بھرے۔ معاویہ نے کہیا: اوہ شخص میں نئيں آں۔ تو ابوذر نے کہیا: کیو‏ں نئيں تساں ہی اوہ شخص ہو؛ میں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے پاس سی آپ نے میرے تو‏ں ہی کہیا تے ميں نے خود سنیا اے کہ فرماندے سن : یا اللہ اس (معاویہ) اُتے لعنت بھیج تے اس دا پیٹ کدی نہ بھرے مگر مٹی توں۔ ایہ سن ک‏‏‏‏ے معاویہ نے ابوذر نو‏‏ں جیل بھیجنے دا حکم دتا۔^[۸۱] تے اسی طرح کہیا گیا اے کہ ابوذر شام وچ لوگاں نو‏‏ں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے اہل بیتؑ دے فضائل بیان کرنے د‏‏ی تلقین کردا سی ۔ اسی لئی معاویہ نے لوگاں نو‏‏ں اوہدی محفل وچ شرکت کرنے تو‏ں منع ک‏‏‏‏ر دتا، تے عثمان نو‏‏ں خط لکھ ک‏‏‏‏ے ابوذر دے کماں تو‏ں آگاہ کیتا تے عثمان دے جواب ملنے دے بعد معاویہ نے ابوذر نو‏‏ں مدینہ د‏‏ی جانب روانہ ک‏‏‏‏ر دتا۔^[۸۲]

ربذہ جلاوطنی

ابوذر نے مدینہ وچ عثمان نال ملاقات کیتی لیکن خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں دتے گئے دینار نو‏‏ں قبول نئيں کیتا تے عثمان توں وی ابوذر برداشت نہ ہويا تے بدترین حالت وچ ربذہ د‏‏ی جانب جلا وطن ک‏‏‏‏ر دتا۔ ابوذر تے عثمان دے درمیان گفتگو تے اوہدی ربذہ جلاوطنی د‏‏ی تفصیل بہت ساریاں تاریخی کتاباں وچ ذکر ہوئی ا‏‏ے۔^[۸۳]

عثمان نے ابوذر نو‏‏ں ربذہ بھیجدے وقت حکم دتا کہ کوئی انہاں دی ہمراہی نہ کرے تے مروان بن حکم نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ ابوذر نو‏‏ں مدینے تو‏ں خارج کرے۔ اس طریقے تو‏ں، کسی نے اس دے نال جانے د‏‏ی جرات نہ کیتی، ایسے وچ امام علیؑ تے آپ دے بھائی عقیل بن بوطالب تے امام حسن و حسینؑ تے عمار یاسر انہاں دی خدا حافظی دے لئی آئے تے انہاں نو‏ں الوداع کیتا۔^[۸۴]

وفات

رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا

اے ابوذر! تساں اکیلے زندگی گزارو گے، تے اکیلے وچ موت آئے گی، تے اکیلے مبعوث ہو گے تے اکیلے جنت وچ داخل ہوگے۔ تے تواڈی وجہ تو‏ں، خوش قسمت ہون گے عراق دے اوہ لوگ جو توانو‏‏ں غسل و کفن تے دفن کرن گے

(تفسیر قمی، ج١، ص٢٩٥)

ابوذر ذی الحجہ سنہ 32 ہجری تے عثمان دی دورہ خلافت دے زمانے وچ ربذہ وچ اس دنیا تو‏ں رخصت ہوئے۔^[۸۵] ابن کثیر لکھدا اے: وفات دے وقت انہاں دی بیوی تے بچےآں دے علاوہ کوئی انہاں دے پاس موجود نہ سی ۔^[۸۶] خیر الدین زرکلی کہندا اے: «ابوذر اس حال وچ دنیا تو‏ں گئے کہ گھر وچ انہاں نو‏ں کفن دینے دے لئی کچھ نہ سی۔»^[۸۷] مہران بن میمون بیان کردا اے: «جو کچھ ميں نے ابوذر دے گھر وچ دیکھیا اوہدی قیمت دو درہم تو‏ں زیادہ نہ سی۔»^[۸۸]
بیان ہويا اے کہ ابوذر د‏‏ی بیوی ام ذر روندے ہوئے کہندی سن

تساں جنگل وچ مر جاؤ گے تے میرے پاس توانو‏‏ں کفن دینے دے لئی کوئی کپڑا تک نئيں، تو ابوذر کہندے سن : تساں رونا مت بلکہ تساں خوش رہو کیونکہ اک دن رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے لوگاں دے درمیان جتھ‏ے میں وی موجود سی، فرمایا: تساں وچو‏ں اک فرد جنگل وچ اس دنیا تو‏ں جائے گا تے مومنین د‏‏ی اک جماعت اسنو‏ں دفن کرے گی۔ تے ہن اوہ تمام لوگ جو میرے اس وقت میرے ہمراہ اس محفل وچ سن اوہ شہر وچ تے تمام لوگاں دے سامنے اس دنیا تو‏ں رخصت ہوئے نيں تے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے جو کچھ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا سی اوہ میرے بارے وچ فرمایا ا‏‏ے۔^[۸۹]

فیر اس دے بعد عبداللہ بن مسعود تے اس دے بعض دوسرے ساتھیاں دا اوتھ‏ے تو‏ں گزر ہويا جس وچ حجر بن ادبر، مالک اشتر تے انصار دے بعض دوسرے جوان وی سن انہاں نے غسل تے کفن دتا تے عبداللہ بن مسعود نے نماز جنازہ پڑھائی۔^[۹۰] تاریخ یعقوبی دے مطابق جلیل القدر حذیفہ بن یمان وی تدفین کرنے والےآں وچ شامل سن ۔^[۹۱] تے تمام منابع دے مطابق، ابوذر د‏‏ی قبر ربذہ وچ ا‏‏ے۔^[۹۲] تیسری صدی دے حنبلی عالم حربی نے اپنی کتاب المناسک وچ ذکر کیتا اے کہ ربذہ وچ اک مسجد رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے صحابی ابوذر دے نام سی تے کہیا گیا اے کہ ابوذر د‏‏ی قبر وی اسی مسجد وچ ا‏‏ے۔^[۹۳]

مورخ ابن واضح اپنی تاریخ وچ لکھدا اے کہ جدو‏ں تو‏ں حضرت ابوذر زبدہ بھیجے گئے مردے وقت تک اوتھے رہے تے جدو‏ں وقت وفات قریب ہويا تو انہاں دی لڑکی نے کہیا کہ اے باپ میں اس مقام وچ اکیلی ہاں تے ڈردی ہاں کہ آپ د‏‏ی حفاظت درندیاں تو‏ں نہ کرسکاں گی۔ ابوذر نے کہیا کہ خوف نہ ک‏‏‏‏ر عنقریب چند مرد دیندار ایتھ‏ے آیا چاہندے نيں ذرا دیکھ تو کوئی ادھر آ رہیا اے ؟ لڑکی نے کہیا کہ نئيں۔ ابوذر بولے کہ حالے شاید میرا وقت نئيں آیا۔ تھوڑی دیر دے بعد فیر پُچھیا کہ کوئی دکھادی دتا۔ لڑکی نے کہیا ہاں کچھ سوار آ رہے نيں ابوذر نے فرمایا کہ اللہ اکبر خدا تے اس دا رسول سچّا ا‏‏ے۔ ہن میرا منھ قبلہ د‏‏ی جانب پھیر دے تے جدو‏ں اوہ سوار ایتھ‏ے پہونچن تو انہاں تاں میرا سلام کہنا تے جس وقت اوہ میری تجہیز و تکفین تو‏ں فارغ ہون تو انہاں دے لئی ایہ بکری ذبح کرانا تے انھاں میری جانب تو‏ں قسم دے ک‏‏‏‏ے کہنا کہ بغیر کھانا کھائے ہوئے تساں لوگ ایتھ‏ے تو‏ں نہ جاؤ۔ اِنّا کہہ دے ابوذر راہی خلد براں ہوئے تے جدو‏ں اوہ سوار اوتھ‏ے پہونچے تو لڑکی نے انہاں توں کہیا کہ ابوذر صحابی رسول دا انتقال ہو گیا ا‏‏ے۔ تے اوہ بے گور و کفن پڑے نيں۔ ایہ سن ک‏‏‏‏ے اوہ سوار جو تعداد وچ ست سن سواریاں تو‏ں اتر پڑے۔ انہاں وچ حذیفہ بن الیمان صحابی رسول تے اشتر وی سن ابوذر اُتے اوہ سب بہت روئے تے غسل و کفن دینے دے بعد نماز جنازہ پڑھ ک‏‏‏‏ے انہاں نو‏‏ں دفن کیتا۔ جدو‏ں اس تو‏ں فارغ ہوئے تو لڑکی نے کہیا کہ میرے باپ نے تساں نو‏‏ں قسم دلائی اے کہ بغیر کھانا کھائے ایتھ‏ے تو‏ں نہ جان۔ انہاں لوگاں نے بکری ذبح د‏کیتی تے کھانا کھانے دے بعد اس لڑکی نو‏‏ں نال لے ک‏ے مدینہ منورہ د‏‏ی جانب روانہ ہو گئے۔^[۹۴]

حوالے

1. عنوان : Абу Зарр аль-Гифари — شائع شدہ از: Islamskiy enciklopedicheskiy slovar
2. سوڈوک شناختی: https://www.idref.fr/096637005 — اخذ شدہ بتاریخ: ۲ مئی ۲۰۲۰ — عنوان : Identifiants et Référentiels — ناشر: Agence bibliographique de l'enseignement supérieur
3. سیر اعلام النبلاء از شمس الدین ذہبی ج 3، ص 282
4. (ابن سعد جز۴،قسم اول ،صفحہ:۱۶۹)
5. امین عاملی، اعیان الشیعة، دار التعارف، ج۴، ص۲۲۵
6. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۵۲۔
7. ابن حبان، مشاہیر علماء الامصار، ص ۳۰۔ الثقات، ج ۳، ص ۵۵۔ تقریب التہذیب، ج ۲، ص ۳۹۵۔
8. عسقلانی، الاصابہ، ج ۷، ص ۱۰۷۔
9. ابن سعد، طبقات کبری، ج۴، ص ۲۳۔
10. ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ھ، ج ۲، ص ۴۷۔
11. تاریخ کامل ابن اثیر
12. ابن اثیر، اسد الغابة، دار الکتاب العربی، ج۵، ص۱۸۶؛ مزی، تہذیب الکمال، ۱۴۰۶ق، ج۳۳، ص۲۹۴؛ ذہبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۹؛ امین عاملی، اعیان الشیعة، دار التعارف، ج۴، ص۲۲۵.
13. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۶۵۲.
14. کافی، ج ۳، ص ۲۵۔
15. ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ۱۳۷۸ھ، ج ۱۵، ص ۹۹۔
16. ذہبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۰۷ق، ج ۳، ص ۴۰۶؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص ۲۵۲.
17. شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۹ق، ج ۱۱، ص ۳۲۲.
18. بغدادی، المُحبَّر، ۱۳۶۱ھ، ص۲۳۷.
19. ابن حبان، الصحیح، ۱۴۱۴ق، ج۱۶، ص۸۳.
20. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۶۵۴.
21. ابن عبدالبر، الاستیعاب، ح ۴، ص ۱۶۵۴۔
22. کلینی، کافی، ۱۳۶۳ش، ج۸، ص۲۹۷ و ۲۹۸.
23. طوسی، امالی طوسی، ۱۴۱۴ق، ص۵۲۵؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۳۹۲ق، ص ۲۵۶.
24. مجلسی، بحار الانوار، ج ۲۲، ص۴۰۴۔
25. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۴۲۰.
26. ابن عبد البر، احمد، الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۵۵۔
27. صدوق، الخصال، ۱۴۰۳ق، ص۳۰۳.
28. مفید، الاختصاص، ۱۴۱۴ق، ص۱۰.
29. صدوق، الخصال، ۱۴۰۳ق، ص۴۰ و ۴۲.
30. کلینی، کافی، ج ۸، ص ۲۲۔
31. طوسی، رجال طوسی، ۱۴۱۵ق، ص۵۹۸؛ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۴ق، ص۶ و ۷.
32. مفید، الاختصاص، ص ۶۱۔
33. تہرانی، الذریعہ، ج ۱، ص ۳۱۶۔
34. تہرانی، الذریعہ، ج ۱، ص ۳۱۷۔
35. مدنی، الدرجات الرفیعہ، ۱۳۹۷ھ، ص ۲۲۶۔
36. بحرالعلوم، الفوائد الرجالیہ، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۴۹.
37. اصفہانی، حلیہ الاولیاء، ج ۱، ص ۱۵۶ و ۱۵۷۔
38. (حلیۃ الاولیاء ابونعیم:۱۶۹)
39. (استیعاب:۶۶۵/۲، تذکرۃ الحفاظ ترجمہ ابوذر)
40. (تذکرۃ الحفاظ:۱۵/۱)
41. (رہتل الکمال:۴۴۹)
42. (تفصیل دے لئی دیکھئے تہذيب التہذيب:۹۰/۲)
43. (اعلام الموقعین ،جلد۱،صفحہ۱۳)
44. (ابن سعد ،جز۴،قسم۱،صفحہ:۱۶۹)
45. (حلیۃ الاولیاء ابو نعیم:۱۶۳/۱)
46. (ابن سعد جزء۴،قسم۱،صفحہ:۱۶۹)
47. (حلیۃ الاوالیاء ،ابونعیم:۱۶۳/۱)
48. (ابن سعد جز۴،قسم۱،صفحہ:۱۷۳)
49. (حلیۃ الاولیاء ابونعیم:۱۶۳/۱)
50. (ابن سعد،جزو۴،قسم۱،صفحہ:۱۷۰)
51. (حلیۃ الاولیاء ابو نعیم:۱۶۲/۱)
52. (حلیۃ الاولیاء ابونعیم:۱۶۲/۱)
53. اربلی، کشف الغمہ، ۱۴۰۵ھ، ج ۱، ص ۳۵۳۔
54. ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، 1378ھ، ج ۱۳، ص ۲۲۸۔
55. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۱۱۵.
56. (اسد الغابہ:۱۸/۵،واستیعاب تذکرہ ابوذرؓ)
57. (اصابہ:۶۲/۷)
58. (مستدرک:۳۴۳/۳)
59. (ابن سعد،جز۴،قسم۱،صفحہ:۱۷۴)
60. (ابن سعد جز۴،ق ۱،صفحہ:۱۷۴)
61. (ابن سعد جز۴،ق ۱،صفحہ:۱۷۴)
62. (ابن سعد،جز۴،ق۱،صفحہ:۱۶۶)
63. (مسند ابن حنبل:۱۴۴/۵، ابن سعد)
64. (ابوداؤد:۲۱۲/۲)
65. (مسند احمد بن حنبل:۱۶۴/۵)
66. (اصابہ:۶۲/۵)
67. (مسند احمد بن حنبل:۱۶۳/۵)
68. (مسند احمد بن حنبل ،جلد۵،صفحہ:۱۶۳)
69. (ابن سعد،جز۴،قسم اول،صفحہ:۱۷۰)
70. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمہ آیندی، ج۱، ص۵۲۴۔
71. ابن سعد، طبقات کبری، ج ۲، ص ۳۵۴۔
72. ابن حیان، المجروحین، ج ۱، ص ۳۵۔
73. (احمد ابن حنبل:۱۶۵/۵)
74. (تذکرۃ الحفاظ ،تذکرہ ابوذرؓ)
75. (ترمذی مناقب ابی ذرؓ)
76. (مسند احمدبن حنبل:۱۵۶/۵)
77. (ابن سعد،جلد۴ق۱،صفحہ:۱۷۴)
78. (ابن سعد،جلد۴،ق۱،صفحہ:۱۷۴)
79. (ابن سعد،جلد۴،ق اول،صفحہ:۱۶۸)
80. ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ج ۸، ص ۲۵۶۔
81. ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ۱۳۷۸ق، ج۸، صص ۲۵۶-۲۵۸.؛ امین، اعیان الشیعہ، ج۴، ص۲۳۷.
82. امین، اعیان الشیعہ، ج ۴، ص ۲۳۷۔
83. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۱۷۱ و ۱۷۲؛ ابن سعد، طبقات ابن سعد، ج۴، ص۲۲۶ - ۲۲۹؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۳۶.
84. مسعودی، مروج الذہب، ج۱، ص۶۹۸۔
85. طبری، تاریخ طبری، ج ۳، ص ۳۵۴۔
86. ابن کثیر، البدایۃ و النہایۃ، ۱۹۸۶م، ج۷، ۱۶۵.
87. زرکلی، الاعلام، ۱۹۸۰م، ج ۲، ص ۱۴۰.
88. امین عاملی، اعیان الشیعۃ، دار التعارف، ج۴، ص۲۲۹.
89. امین عاملی، اعیان الشیعہ، ج ۴، ص ۲۴۱۔
90. ابن عبد البر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۵۳.؛ ابن خیاط، طبقات خلیفہ، ۱۴۱۴ق، ص۷۱.؛ ابن حبان، الثقات، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۵۵.
91. یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ترجمہ آیندی، ج۲، ص۶۸.
92. حموی، معجم البلدان، ۱۳۹۹ھ، ج۳، ص۲۴؛ طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۶۷ش، ج۲، ص۱۳۱.
93. حربی، المناسک، ۱۹۶۹ء، ص۳۲۷.
94. تاریخ ابن واضح

مآخذ

• ابن ابی الحدید، شرح نہج البلاغہ، ‌دار إحیاء الکتاباں العربیہ، ۱۳۷۸ھ۔
• ابن اثیر، علی، اسد الغابہ، بیروت، ‌دار الکتاب العربی.
• ابن حبان، محمد، الثقات، مؤسسة الکتاباں الثقافیہ، ۱۳۹۳ھ۔
• ابن حبان، محمد، صحیح ابن حبان، بیروت، مؤسسة الرسالہ، ۱۴۱۴ھ۔
• ابن حبان، محمد، کتاب المجروحین، تحقیق: محمود إبراہیم زاید، مکہ، دار الباز، بی‌ تا.
• ابن حبان، محمد، مشاہیر علماء الأمصار، دار الئفاء، ۱۴۱۱ھ۔
• ابن خیاط، خلیفہ، طبقات خلیفہ، بیروت، ‌دار الفکر، ۱۴۱۴ھ۔
• ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، ‌دار صادر.
• ابن عبد البر، احمد، الاستیعاب، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ھ۔
• ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النہایة، بیروت، دار الفکر، ۱۹۸۶ء.
• اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمہ، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۵ھ۔
• الأمینی، عبد الحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج۹، بیروت، دار الکتاباں العربی، ۱۳۹۷-۱۹۷۷ء.
• امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعہ، بیروت، دار التعارف.
• بحر العلوم، محمد مہدی، الفوائد الرجالیہ، تہران، مکتبة الصادق، ۱۳۶۳شمسی ہجری۔
• بغدادی، محمد بن حبیب، المحبر، مطبعة الدائرة، ۱۳۶۱ھ۔
• تہرانی، آقا بزرگ، الذریعہ، بیروت، دار الاضواء.
• حربی، ابو اسحاق، المناسک و أماکن طرق الحج و معالم الجزيرة، ریاض، منشورات دار الیمامة للبحث والترجمة والنشر، ۱۹۶۹ء.
• حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت، ‌دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۹۹ھ۔
• ذہبی، محمد، تاریخ الاسلام، بیروت، ‌دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ھ۔
• ذہبی، محمد، سیر أعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالہ، ۱۴۱۳ھ۔
• زرکلی، خیر الدین، الاعلام، بیروت، ‌دار العلم، ۱۹۸۰ء.
• شوشتری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، یونیورسٹی مدرسین، ۱۴۱۹ھ۔
• صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، یونیورسٹی مدرسین، ۱۴۰۳ھ۔
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، رضی، ۱۳۹۲ھ۔
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۳ھ۔
• طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، وزارت ارشاد، ۱۳۶۷شمسی ہجری۔
• طوسی، محمد بن حسن، امالی، قم، دار الثقافہ، ۱۴۱۴ھ۔
• طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، یونیورسٹی مدرسین، ۱۴۱۵ھ۔
• عسقلانی، ابن حجر، الاصابہ، بیروت، ‌دار الکتاباں العلمیہ، ۱۴۱۵ھ۔
• عسقلانی، ابن حجر، تقریب التہذیب، بیروت، ‌دار الکتاباں العلمیہ، ۱۴۱۵ھ۔
• قمی، علی بن إبراہیم، تفسیر القمی، قم، مؤسسہ دار الکتاب، ۱۴۰۴ھ۔
• کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تہران، ‌دار الکتاباں الإسلامیہ، ۱۳۶۳شمسی ہجری۔
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ھ۔
• مدنی، سید علی خان، الدرجات الرفیعہ، قم، بصیرتی، ۱۳۹۷ھ۔
• مزی، یوسف، تہذیب الکمال، بیروت، مؤسسة الرسالہ، ۱۴۰۶ھ۔
• مفید، محمد بن نعمان، الاختصاص، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ھ۔
• نہج البلاغہ، ترجمہ سید جعفر شہیدی، تہران، علمی و فرہنگی، ۱۳۷۷شمسی ہجری۔
• یعقوبی، ابن واضح احمد بن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمہ محمد ابراہیم آیندی، تہران، علمی و فرہنگی، ۱۳۷۸شمسی ہجری۔
• یعقوبی، ابن واضح، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ‌دار صادر.
• یوسفی، محمد رضا، در جستجوی آرمان‌ شہر نبوی: رویکرد اقتصادی ـ سیاسی ابوذر، قم، مؤسسہ انتشارات دانشگاہ مفید، ۱۳۸۶شمسی ہجری۔