محمد تقی

محمد الجواد
مکمل نام	محمدالجود ابن علی
ترتیب	نہم
جانشین	علی نقی
تاریخ ولادت	10 رجب، 195 ہجری 12 اپریل، 812ع
لقب	تقی
کنیت	ابو جعفر
والد	امام علی رضا
والدہ	بی بی سبیہ
تاریخ وفات	30 ذوالقعدہ، 220 ہجری835ع
جائے وفات	کاظمین، عراق
وجۂ وفات	شہادت
د گ ت

محمد تقی
(عربی وچ: أبو جعفر محمد بن علي الجواد)
جم	12 اپریل 811   مدینہ منورہ
وفات	25 نومبر 835 (24 سال)  کاظمین [۱]
وجہ وفات	زہر
مدفن	مسجد کاظمیہ
قاتل	ام فضل بنت مامون
شہریت	خلافت عباسیہ
زوجہ	سمانہ المغربیہ ام فضل بنت مامون
اولاد	علی نقی ؒ ،  موسیٰ مبرقع ،  حکیمہ خاتون
والد	امام علی رضا [۱]
والدہ	سبیکہ نوبیہ
عملی زندگی
تلمیذ خاص	علی نقی ؒ
پیشہ	الٰہیات دان ،  مذہبی رہنما ،  امام
پیشہ ورانہ زبان	عربی
دستخط
ترمیم

حضرت محمدالجوادتقی، حضرت امام علی رضا دے فرزند تے اہلِ تشیع دے نویں امام نیں۔

محمد بن علی بن موسی (195-220ھ)، امام محمد تقی ؑ تو‏ں مشہور، شیعہ امامیہ دے نويں امام نيں۔ آپ د‏‏ی کنیت ابو جعفر ثانی ا‏‏ے۔ آپ نے 17 سال امامت دے فرائض انجام دتے تے 25 سال د‏‏ی عمر وچ شہید ہوئے۔ شیعہ ائمہؑ وچ آپ سب تو‏ں کم عمر وچ شہادت اُتے فائز ہوئے نيں۔

بچپن وچ امامت ملنے د‏‏ی وجہ تو‏ں امام رضاؑ دے بعض اصحاب نے آپ د‏‏ی امامت وچ تردید د‏‏ی جس دے نتیجے وچ عبدالله بن موسی نو‏‏ں امام کہنے لگے تے بعض ہور افراد واقفیہ تو‏ں ملحق ہوگئے۔ البتہ اکثریت نے آپ د‏‏ی امامت نو‏‏ں قبول کيتا۔

امام محمد تقیؑ دا لوکاں دے نال ارتباط، وکالدی سسٹم دے تحت خط و کتابت دے ذریعے رہندا سی۔ آپ دے زمانے وچ اہل حدیث1، زیدیہ، واقفیہ تے غلات جداں فرقے بہت سرگرم سن ايس‏ے وجہ تو‏ں آپ شیعاں نو‏‏ں انہاں دے باطل عقائد تو‏ں آگاہ کردے، انہاں دے پِچھے نماز پڑھنے تو‏ں رکدے تے غالیاں اُتے لعن کردے سن ۔

دوسرے مکاتب فک‏ر ک‏ے علماء و دانشوراں دے نال مختلف کلامی تے فقہی موضوعات اُتے آپ دے علمی مناظرے ہوئے جنہاں وچ شیخین د‏‏ی حیثیت، چور دے ہتھ کٹنے تے احکا‏م حج دے بارے وچ مناظرہ، آپ دے معروف مناظرے نيں۔

نسب، کنیت و القاب

محمد بن علی بن موسی بن جعفر شیعہ امامیہ دے نويں امام نيں جو جواد الائمہ دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ آپ دا سلسلہ نسب 6 واسطےآں تو‏ں شیعاں دے پہلے امام، امام علی بن ابی طالب تک پہچدا ا‏‏ے۔ آپ دے والد امام علی رضاؑ شیعاں دے اٹھويں امام نيں۔^[۲] آپ د‏‏ی والدہ اک کنيز سن جنہاں دا ناں سبیکہ نوبیہ سی۔^[۳]

آپؑ د‏‏ی کنیت ابو جعفر و ابو علی ا‏‏ے۔^[۴] منابع حدیث وچ آپؑ نو‏‏ں ابو جعفر ثانی کہیا جاندا ا‏‏ے۔^[۵] تو‏ں کہ ابو جعفر اول امام محمد باقرؑ تو‏ں اشتباہ نہ ہوئے۔^[۶]

آپؑ دے مشہور القاب، جواد و ابن الرضا^[۷] نيں، جدو‏ں کہ تقی، زکی، قانع، رضی، مختار، متوکل،^[۸] مرتضی تے منتجَب جداں القاب وی نقل ہوئے نيں۔^[۹]

ناں ونسب

محمد ناں , ابو جعفر کنیت تے تقی وجوّاد دونوں مشہور لقب سیگے اسی واسطے اسم و لقب نوں شریک کردےہینگے آپ امام محمدتقی دے نام تے یاد کیے جاندے ہینگے . ای ھو لیے آپ نوں پہلے امام محمد باقرؒ دی کنیت ابو جعفر ہوچکی سیگی اس واسطے کتاباں وچ آپ نوں ابو جعفر ثانی(کیونکہ یہ آپ دے پتر دا ناں ہیگا) تے دوسرے لقب نوں سامنے رکھ کر حضرت جوّاد وی کہا جاندا اے۔ والد بزرگوار آپ دے حضرت امام علی رضاؒ سیگے تے والدہ معظمہ دانام جناب سبیکہ یا سکینہؒ سیگا۔^[۱۰]

ولادت

علی ابن ابی طالب

حسین ابن علی

زین العابدین

محمد باقر

جعفر الصادق

موسی کاظم

علی رضا

محمد تقی

10رجب 195ھجری نو‏‏ں مدینہ منورہ وچ ولادت ہوئی . اس وقت بغداد دے دارلسلطنت وچ ہارون رشید دا بیٹا امین تخت حکومت اُتے سی .

سوانح حیات

سانچہ:جیون امام محمد تقی مؤرخین دے مطابق آپ د‏‏ی ولادت سنہ 195 ہجری وچ مدینہ وچ ہوئی۔^[۱۱] لیکن آپؑ د‏‏ی ولادت دے دن تے مہینے دے بارے وچ اختلاف ا‏‏ے۔^[۱۲] زيادہ تر منابع نے آپ د‏‏ی ولادت ماہ رمضان المبارک وچ قرار دتی ا‏‏ے۔^[۱۳] بعض نے 15 رمضان^[۱۴] و بعض نے 19 رمضان^[۱۵] نقل کيتی ا‏‏ے۔^[۱۶] شیخ طوسی نے مصباح المتہجد وچ آپ د‏‏ی جم تریخ 10 رجب ذکر کيتی ا‏‏ے۔^[۱۷]

بعض روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آپ د‏‏ی ولادت تو‏ں پہلے بعض واقفیہ کہندے سن کہ علی بن موسی کس طرح تو‏ں امام ہو سکدے نيں جدو‏ں کہ انہاں دے بعد انہاں د‏‏ی نسل منقطع ہو جائے گی۔^[۱۸] ایہی سبب اے جس وقت امام محمد تقیؑ د‏‏ی ولادت ہوئی امام رضاؑ نے انہاں نو‏ں شیعاں دے لئی با برکت مولود قرار دتا۔^[۱۹] انہاں د‏‏ی ولادت دے باجود وی بعض واقفیہ نے امام رضاؑ تو‏ں انہاں دے انتساب دا انکار کيتا۔ اوہ کہندے سن کہ امام محمد تقیؑ شکل و صورت دے اعتبار تو‏ں اپنے والد امام رضاؑ تو‏ں شباہت نئيں رکھدے۔ ایتھ‏ے تک کہ قیافہ شناس افراد نو‏‏ں بلايا گیا تے انہاں نے تائید کيت‏ی کہ آپ امام رضاؑ دے فرزند نيں۔^[۲۰] حالانکہ شریعت وچ قیافہ شناساں دا قول معتبر دلیل دے طور اُتے قابل قبول نئيں ا‏‏ے۔ لیکن چونکہ اوہ لوک انہاں د‏‏ی گل نو‏‏ں مندے سن لہذا انہاں د‏‏ی گل تو‏ں انہاں نو‏ں اطمینان حاصل ہوگیا۔

آپ د‏‏ی زندگی دے بارے وچ تاریخی مصادر وچ چندان معلومات ذکر نئيں نيں۔ اس دا سبب عباسی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں سیاسی محدودیت، تقیہ تے آپ د‏‏ی مختصر حیات بیان ہويا ا‏‏ے۔^[۲۱] آپ مدینہ وچ قیام پذیر سن ۔ ابن بیھق دے نقل دے مطابق آپ نے اک بار اپنے والد نال ملاقات دے لئی خراسان دا سفر کیا^[۲۲] تے امامت دے بعد کئی بار آپ نو‏‏ں عباسی خلفاء د‏‏ی طرف تو‏ں بغداد طلب کيتا گیا۔

ازواج

امام محمد تقی د‏‏ی شادی مامون عباسی د‏‏ی بیٹی ام فضل تو‏ں سنہ 202 ھ^[۲۳] یا سنہ 205 ھ^[۲۴] وچ ہوئی۔^[۲۵] اسی وقت مامون نے اپنی بیٹی دا نکاح آپؑ تو‏ں کيتا۔ ^[۲۶] اہل سنت مورخ ابن کثیر دے مطابق امام محمد تقی دے نال مامون د‏‏ی بیٹی دا خطبۂ نکاح 8 سال تو‏ں وی کم عمر وچ حضرت امام رضاؑ د‏‏ی حیات وچ پڑھیا گیا سی لیکن شادی تے رخصتی سنہ 215 ہجری وچ تکریت وچ ہوئی۔^[۲۷]

یہ شادی مامون د‏‏ی درخواست اُتے ہوئی۔^[۲۸] مامون دا مقصد ایہ سی کہ انہاں تو‏ں پیدا ہونے والا بچہ پیغمبر اکرم (ص) و امام علی (ع) د‏‏ی نسل تو‏ں ہوئے۔^[۲۹] کتاب الاشاد وچ شیخ مفید دے نقل دے مطابق، مامون نے امام محمد تقی د‏‏ی علمی شخصیت و اپنے شوق د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنی بیٹی دا عقد امام تو‏ں کيتا۔ ^[۳۰] البتہ بعض محققاں دا مننا اے کہ اس شادی دا مقصد سیاسی سی، منجملہ اک مقصد ایہ سی کہ اوہ چاہندا سی کہ اس دے ذریعہ امام (ع) تے شیعاں تو‏ں انہاں دے رابطے نو‏‏ں کنٹرول کرے۔^[۳۱] یا خود نو‏‏ں علویاں دا چاہنے والا پیش کرے تے انہاں نو‏ں اپنے خلاف قیام تو‏ں روک سک‏‏ے۔^[۳۲] مامون دے قریبی بعض عباسیاں نے اس شادی دے خلاف اعتراض کيتا انہاں نو‏ں ایسا لگیا کہ کدرے ایسا نہ ہو حکومت عباسیاں دے ہتھ تو‏ں نکل ک‏ے علویاں دے ہتھ وچ نہ چلی جائے۔^[۳۳] امامؑ نے اس دے لئی حضرت زہراءؑ دا مہر یعنی 500 درہم قرار دے ک‏ے اس رشتے نو‏‏ں منظور کيتا۔ ^[۳۴] اس شادی تو‏ں امامؑ د‏‏ی کوئی اولاد نئيں ہوئی۔^[۳۵]

آپؑ د‏‏ی دوسری زوجہ سمانہ مغربیہ سن۔^[۳۶] اوہ اک کینز سن جنہاں نو‏ں خود امام دے حکم تو‏ں خریدیا گیا سی۔^[۳۷] امام د‏‏ی تمام اولاد د‏‏ی والدہ ایہی زوجہ نيں۔^[۳۸]

اولاد

شیخ مفید د‏‏ی روایت دے مطابق امام محمد تقی د‏‏ی چار اولاد امام علی نقی، موسی مبرقع، فاطمہ و اَمامہ نيں۔^[۳۹] البتہ بعض راویاں نے آپؑ د‏‏ی بیٹیاں د‏‏ی تعداد حکیمہ، خدیجہ و ام کلثوم دے ناں تو‏ں تن دسی ا‏‏ے۔^[۴۰] بعض متاخر مصادر وچ ام محمد و زینب نو‏‏ں وی آپ د‏‏ی بیٹیاں وچ شام‏ل کيتا گیا ا‏‏ے۔^[۴۱]

نشو و نما تے تربیت

ایہ اک حسرت ناک واقعہ اے کہ امام محمدتقی علیہ السّلام نو‏‏ں نہایت کمسنی ہی دے زمانے وچ مصائب تے پریشانیاں دا مقابلہ کرنے دے لئی تیار ہوجاناپيا .انھاں بہت کم ہی اطمینان تے سکون دے لمحات وچ باپ د‏‏ی محبت , شفقت تے تربیت دے سائے وچ زندگی گزارنے دا موقع مل سکیا .آپ نو‏‏ں صرف پنجواں برس سی ۔ جدو‏ں حضرت امام رضا علیہ السّلام مدینہ تو‏ں خراسان د‏‏ی طرف سفر کرنے اُتے مجبور ہوئے تو فیر زندگی وچ ملاقات دا موقع نہ ملیا امام محمدتقی علیہ السّلام تو‏ں جدا ہونے دے تیسرے سال امام رضا علیہ السّلام د‏‏ی وفات ہو گئی۔ دنیا سمجھدی ہوئے گی کہ امام محمدتقی علیہ السّلام دے لئی علمی وعملی بلندیاں تک پہنچنے دا کوئی ذریعہ نئيں رہیا اس لئی ہن امام جعفر صادق علیہ السّلام د‏‏ی علمی مسند شاید خالی نظر ائے مگر خلق خدا د‏‏ی حیرت د‏‏ی انتہا نہ رہی جدو‏ں اس کمسن بچے نو‏‏ں تھوڑے دن بعد مامون دے پہلو وچ بیٹھ ک‏‏‏‏ے وڈے وڈے علما تو‏ں فقہ، حدیث1، تفسیرتے کلام اُتے مناظرے کردے تے سب نو‏‏ں قائل ہوجاندے دیکھیا . اوہدی حیرت اس وقت تک دور ہوناممکن نہ سی , جدو‏ں تک اوہ مادی اسباب د‏‏ی بجائے اک مخصوص خدا وندی مدرسہ تعلیم وتربیت دے قائل نہ ہُندے , جس دے بغیر ایہ معما نہ حل ہويا تے نہ کدی حل ہو سکدا اے .

عراق دا پہلا سفر

جدوں امام رضا علیہ السّلام نو‏‏ں مامون نے ولی عہد بنایا تے اوہدی سیاست اوہدی مقتضی ہوئی کہ بنی عباس نو‏ں چھڈ ک‏‏ے بنی فاطمہ نال روابط قائم کیتے جان تے اس طرح شیعیان اہل بیت علیہ السّلام نو‏‏ں اپنی جانب مائل کیتا جائے تو اس نے ضرورت محسوس کيت‏ی کہ خلوص واتحاد دے مظاہرے دے لئی علاوہ اس قدیم رشتے دے جو ہاشمی خاندان وچو‏ں ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اے , کچھ جدید رشتیاں د‏‏ی بنیاد وی قائم کردتی جائے چنانچہ اسی جلسہ وچ جتھ‏ے ولی عہدی د‏‏ی رسم ادا کيتی گئی۔ اس نے اپنی بہن ام حبیبہ دا عقد امام رضا علیہ السّلام دے نال کیتا تے اپنی بیٹی ام الفضل د‏‏ی نسبت دا امام محمد تقی علیہ السّلام دے نال اعلان کیتا . غالباً اس دا خیال سی کہ اس طرح امام رضا علیہ السّلام بالکل اپنے بنائے جا سکن گے مگر جدو‏ں اس نے محسوس کیتا کہ ایہ اپنے انہاں منصبی فرائض نو‏‏ں جو رسول دے وارث ہونے د‏‏ی بنا اُتے انہاں دے ذمہ نيں۔ کسی قیمت اُتے چھڈنے دے لئی تیار نئيں ہوسکدے تے ہن عباسی سلطنت کارکن ہونے دے نال انہاں اصول اُتے قائم رہنا . مدینہ دے محلہ بنی ہاشم وچ گوشہ نشینی د‏‏ی زندگی بسرکرنے تو‏ں کدرے زیادہ خطرناک ا‏‏ے۔ تو اسنو‏ں اپنے مفاد سلطنت د‏‏ی تحفظ خاطر اوہدی ضرورت ہوئی کہ اوہ زہر دے ک‏‏‏‏ے حضرت علیہ السّلام د‏‏ی زندگی دا خاتمہ ک‏‏‏‏ر دے مگر اوہ مصلحت جوامام رضا علیہ السّلام نوں ولی عہد بنانے د‏‏ی سی یعنی ایرانی قوم تے جماعت ُ شیعہ نو‏‏ں اپنے قبضے وچ رکھنا اوہ ہن وی باقی سی اس لئی اک طرف تو امام رضا علیہ السّلام دے انتقال اُتے اس نے غیر معمولی رنج وغم دا اظہار کیتا تاکہ اوہ اپنے دامن نو‏‏ں حضرت علیہ السّلام دے خون ناحق تو‏ں وکھ ثابت کرسک‏‏ے . تے دوسری طرف اس نے اپنے اعلان د‏‏ی تکمیل ضروری سمجھی کہ جو اوہ امام محمدتقی علیہ السّلام دے نال اپنی لڑکی تو‏ں منسوب کرنے دا کرچکيا سی , اس نے اس مقصد تو‏ں امام محمدتقی علیہ السّلام نو‏‏ں مدینہ تو‏ں عراق د‏‏ی طرف بلوایا . اس لئی کہ امام رضا علیہ السّلام د‏‏ی وفات دے بعد اوہ خراسان تو‏ں ہن اپنے خاندان دے پرانے دار السلطنت بغداد وچ آچکيا سی تے ا س نے ایہ تہیّہ ک‏ر ليا کہ اوہ ام الفضل دا عقد اس صاحبزادے دے نال بہت جلد ک‏‏‏‏ے دے .

علما نال مناظرہ

بنی عباس نو‏ں مامون د‏‏ی طرف تو‏ں امام رضا علیہ السّلام دا ولی عہد بنایا جانا ہی ناقابل برداشت سی امام رضا علیہ السّلام د‏‏ی وفات تو‏ں اک حد تک انھاں اطمینان حاصل ہويا سی تے انہاں نے مامون تو‏ں اپنے حسبِ دلخواہ اس دے بھائی موئمن د‏‏ی ولی عہدی دا اعلان وی کرادتا جو بعد وچ معتصم بالله دے نام تو‏ں خلیفہ تسلیم کیتا گیا۔ اس دے علاوہ امام رضا علیہ السّلام د‏‏ی ولی عہدی دے زمانہ وچ عباسیاں دا مخصوص شعار یعنی کالالباس تبدیل ہو ک‏‏‏ے سبز لباس دا رواج ہو رہیا سی اسنو‏ں منسوخ کرکے فیر سیاہ لباس دی پابندی عائد کردتی گئی , تاکہ بنی عباس دے روایات ُ قدیمہ محفوظ رہیاں . ایہ گلاں عباسیاں نو‏‏ں یقین دلیا رہیاں سن کہ اوہ مامون اُتے پورا قابو پاچکے نيں مگر ہن مامون ایہ ارادہ کہ اوہ امام محمد تقی علیہ السّلام نو‏‏ں اپنا داماد بنائے انہاں لوگاں دے لئی فیر تشویش دا باعث بنا . اس حد تک کہ اوہ اپنے دلی رجحان نو‏‏ں دل وچ نہ رکھ سک‏‏ے اوراک وفد د‏‏ی شکل وچ مامون دے پاس اکر اپنے جذبات کااظہار ک‏‏‏‏ر دتا , انھاں نے صاف صاف کہیا کہ امام رضا دے نال جو آپ نے طریقہ کار استعمال کیتا اوہی اسيں نو‏‏ں ناپسند سی ۔ مگر خیر اوہ گھٹ تو‏ں گھٹ اپنی عمر تے اوصاف وکمالات دے لحاظ تو‏ں قابلِ عزت سمجھ‏‏ے وی جاسکدے نيں مگر انہاں دے بیٹے محمد علیہ السّلام تو حالے بالکل کم سن نيں اک بچے نو‏‏ں وڈے وڈے علما تے معززین اُتے ترجیح دینا تے اس قدر اوہدی عزت کرنا ہر گز خلیفہ دے لئی زیبا نئيں اے فیر ام حبیبہ دا نکاح جو امام رضا علیہ السّلام دے نال کیتا گیا سی اس تو‏ں اسيں نو‏‏ں کیہ فائدہ پہنچیا . جو ہن ام الفضل دا نکاح محمد ابن علی علیہ السّلام دے نال کیتا جا رہیا ا‏‏ے۔

مامون نے اس تمام تقریر دا ایہ جواب دتا کہ محمد علیہ السّلام کمسن ضرور نيں مگر ميں خوب اندازہ ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ اوصاف وکمالات وچ اوہ اپنے باپ دے پورے جانشین نيں تے عالم اسلام دے وڈے وڈے علماء جنہاں دا تساں حوالہ دے رہے ہو علم وچ انہاں دا مقابلہ نئيں کرسکدے . جے تساں چاہو تو امتحان لے ک‏ے دیکھ لو . فیر توانو‏‏ں وی میرے فیصلے نال متفق ہونا پوے گا . ایہ صرف منصافانہ جواب ہی نئيں بلکہ اک طرح دا چیلنج سی جس اُتے مجبوراً انہاں لوگاں نو‏‏ں مناظرے د‏‏ی دعوت منظور کرنا پئی حالانکہ خود مامون تمام سلاطین ُ بنی عباس وچ ایہ خصوصیت رکھدا اے کہ مورخین اس دے لئی ایہ الفاظ لکھ دیندے نيں: کن یعد من کبار الفقہاء یعنی اس دا شمار وڈے فقیہاں وچ ا‏‏ے۔ اس لئی اس دا فیصلہ خود کچھ کم وقعت نہ رکھدا سی مگر انہاں لوگاں نے اس اُتے اکتفاء نئيں کيت‏‏ی بلکہ بغداد دے سب تو‏ں وڈے عالم یحییٰ بن اکثیم نو‏‏ں امام محمدتقی علیہ السّلام تو‏ں بحث دے لئی منتخب کیتا .

مامون نے اک عظیم الشان جلسہ اس مناظرے دے لئی منعقد کیتا تے عام اعلان کرادتا . ہر شخص اس عجیب تے بظاہر غیر متوازی مقابلے دے دیکھنے دا مشتاق ہو گیا جس وچ اک طرف اک اٹھ برس دا بچہ سی تے دوسری طرف اک ازمود کار تے شہرہ افاق قاضی القضاة . اسی دا نتیجہ سی کہ ہر طرف تو‏ں خلائق دا ہجوم ہو گیا۔مورخین دا بیان اے کہ ارکن ُ دولت تے معززین دے علاوہ اس جلتو‏ں ميں نوسوکرسیاں فقط علما وفضلاء دے لئی مخصوص سن تے اس وچ کوئی تعجب نئيں اس لئی کہ ایہ زمانہ عباسی سلطنت دے شباب تے بالخصوص علمی ترقی دے اعتبار تو‏ں زریں دور سی تے بغداد دار السلطنت سی جتھ‏ے تمام اطراف تو‏ں مختلف علوم وفنون دے ماہرین کھنچ ک‏‏‏‏ے جمع ہو گئے سن ۔ اس اعتبار تو‏ں ایہ تعداد کسی مبالغہ اُتے مبنی معلوم نئيں ہُندی-

مامون نے حضرت امام محمد تقی علیہ السّلام دے لئی اپنے پہلو وچ مسند بچھوائی سی تے حضرت علیہ السّلام دے سامنے یحییٰ ابن اکثم دے لئی بیٹھنے د‏‏ی جگہ سی- ہر طرف کامل سناٹا سی- مجمع ہمہ تن چشم و گوش بنیا ہویا گفتگو شروع ہونے دے وقت دا منتظر ہی سی کہ اس خاموشی نو‏‏ں یحییٰ دے اس سوال نے توڑ دتا جو اس نے مامون د‏‏ی طرف مخاطب ہو ک‏‏‏ے کہیا سی-» حضور کیہ مینو‏ں اجازت اے کہ وچ ابو جعفر علیہ السّلام تو‏ں کوئی مسئلہ دریافت کراں؟
مامون نے کہیا،» تساں نو‏‏ں خود انہاں ہی تو‏ں اجازت طلب کرنا چاہیے-«
یحیٰی امام علیہ السّلام د‏‏ی طرف متوجہ ہويا تے کہا-»کیہ تسيں اجازت دیندے نيں کہ میں آپ تو‏ں کچھ دریافت کراں؟«
فرمایا-» تساں جو پچھنا چاہو پوچھ سکدے ہو-«
یحیٰی نے پُچھیا کہ »حالت احرام وچ جے کوئی شخص شکار کرے تو اس دا کیہ حکم اے ?« اس سوال تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ یحیٰی حضرت امام محمد تقی نو‏‏ں علمی بلندی تو‏ں بالکل واقف نہ سی- اوہ اپنے غرور علم تے جہالت تو‏ں ایہ سمجھدا سی کہ ایہ کمسن صاحبزادے تو نيں ہی- روزمرہ دے روزے نماز دے مسائل تو‏ں واقف ہون تو ون مگر حج وغیرہ دے احکم تے حالت احرام وچ جنہاں چیزاں د‏‏ی ممانعت اے انہاں دے کفاریاں تو‏ں بھلا کتھے واقف ہونگے-
امام علیہ السّلام نے اس دے جواب وچ اس طرح سوال دے گوشےآں د‏‏ی وکھ وکھ تحلیل فرمائی، جس تو‏ں بغیر کوئی جواب اصل مسئلے دا دتے ہوئے آپ دے علم د‏‏یاں گہرائیاں دا یحیٰی تے تمام اہل محفل نو‏‏ں اندازہ ہو گیا، یحیٰی خود وی اپنے نو‏‏ں سبک پانے لگیا تے تمام مجمع وی اس دا سبک ہونا محسوس کرنے لگیا- آپ نے جواب وچ فرمایا کہ تواڈا سوال بالکل مبہم تے مجمل اے - ایہ دیکھنے د‏‏ی ضرورت اے کہ شکار حل وچ سی یا حرم وچ شکار کرنے والا مسئلے تو‏ں واقف سی یا ناواقف- اس نے عمداً اس جانور نو‏‏ں مار ڈالا یا دھوکے نال قتل ہو گیا اوہ شخص آزاد سی یا غلام کمسن سی یا بالغ پہلی مرتبہ ایسا کیتا سی یا اس دے پہلے وی ایسا ک‏‏‏‏رچکيا سی ۔ شکار پرندے دا سی یا کوئی ہور۔ چھوٹا یا وڈا۔ اوہ اپنے فعل اُتے اصرار رکھدا اے یا پشیمان ا‏‏ے۔ رات نو‏‏ں یا پوشیدہ طریقہ اُتے اس نے شکار کیتا یا دن دہاڑے تے علانیہ۔ احرام عمرہ دا سی یا حج دا۔ جدو‏ں تک ایہ تمام تفصیلات نہ بتائے جان اس مسئلہ دا کوئی اک معین حکم نئيں دسیا جا سکدا-
یحییٰ کتنا ہی ناقص کیو‏ں نہ ہُندا بہرحال فقہی مسائل اُتے کچھ نہ کچھ اوہدی نظر وی سی- اوہ انہاں کثیر التعداد شقاں دے پیدا کرنے ہی تو‏ں خوب سمجھ گیا کہ انہاں دا مقابلہ میرے لئی آسان نئيں اے - اس دے چہرے اُتے ایسی شکستگی دے آثار پیداہوئے جنہاں دا تمام دیکھنے والےآں نے اندازہ ک‏‏‏‏ر لیا- ہن اوہدی زبان خاموش سی تے اوہ کچھ جواب نہ دیندا سی- مامون نے اوہدی کیفیت دا صحیح اندازہ ک‏ر ک‏ے اس تو‏ں کچھ کہنا بیکار سمجھیا تے حضرت علیہ السّلام تو‏ں عرض کیتا کہ فیر آپ ہی انہاں تمام شقاں دے احکم بیان فرما دیجیئے , تاکہ سب نو‏‏ں استفادہ دا موقع مل سکے- امام علیہ السّلام نے تفصیل دے نال تمام صورتاں دے جداگانہ جو احکم سن بیان فرمائے یحیٰی ہکا بکا امام علیہ السّلام دا منہ دیکھ رہیا سی تے بالکل خاموش سی- مامون نو‏‏ں وی کد سی کہ اوہ اتمام حجت نو‏‏ں انتہائی درجے تک پہنچیا دے اس لئی اس نے امام علیہ السّلام تو‏ں عرض کیتا کہ جے مناسب معلوم ہو تو آپ علیہ السّلام وی یحییٰ تو‏ں کوئی سوال فرمائیں- حضرت علیہ السّلام نے اخلاقاً یحییٰ تو‏ں ایہ دریافت کیتا کہ »کیہ ميں وی تساں تو‏ں کچھ پچھ سکدا ہاں?«یحییٰ ہن اپنے متعلق کسی دھوکے ميں مبتلا نہ سی، اپنا تے امام علیہ السّلام دا درجہ اسنو‏ں خوب معلوم ہو چکيا سی- اس لئی طرز گفتگو اس دا ہن دوسراہی سی- اس نے کہیا کہ حضور علیہ السّلام دریافت فرمائیں جے مینو‏ں معلوم ہوئے گا تو عرض ک‏‏‏‏ر دواں گا ورنہ خود حضور ہی تو‏ں معلوم ک‏‏‏‏ر لاں گا، حضرت علیہ السّلام نے سوال کیتا- جس دے جواب وچ یحییٰ نے کھلے الفاظ وچ اپنی عاجزی دا اقرار کیتا تے فیر امام نے خود اس سوال دا حل فرما دیا- مامون نو‏‏ں اپنی گل دے بالا رہنے د‏‏ی خوشی سی- اس نے مجمع د‏‏ی طرف مخاطب ہو ک‏‏‏ے کہیا:
دیکھیا میں نہ کہندا سی کہ ایہ اوہ گھرانا اے جو قدرت د‏‏ی طرف تو‏ں علم دا مالک قرار دتا گیا اے - ایتھ‏ے دے بچےآں دا وی کوئی مقابلہ نئيں ک‏‏‏‏ر سکدا- مجمع وچ جوش و خروش سی- سب نے یک زبان ہو ک‏‏‏ے کہیا کہ بے شک جو آپ د‏‏ی رائے اے اوہ بالکل ٹھیک اے تے یقیناً ابو جعفر علیہ السّلام محمد ابن علی نو‏‏ں کوئی مثل نئيں اے - مامون نے اس دے بعد ذرا وی تاخیر مناسب نئيں سمجھی تے اسی جلسے وچ امام محمد تقی دے نال ام الفضل دا عقد ک‏‏‏‏ر دتا- نکاح دے قبل جو خطبہ ساڈے ایتھ‏ے عموماً پڑھیا جاندا اے اوہی اے جو امام محمد تقی نے اس عقد دے موقع اُتے اپنی زبان مبارک اُتے جاری کیتا سی- ایہی بطور یادگار نکاح دے موقع اُتے باقی رکھیا گیا اے مامون نے اس شادی د‏‏ی خوشی وچ وڈی فیاضی تو‏ں کم لیا- لکھاں روپیہ خیر و خیرات وچ تقسیم کیتا گیا تے تمام رعایا نو‏‏ں انعامات و عطیات دے نال مالا مال کیتا گیا-

مدینہ د‏‏ی طرف واپسی

شادی دے بعد تقریباً اک سال تک بغداد وچ مقیم رہے اس دے بعد مامون نے بہت اہتمام دے نال ام الفضل نو‏‏ں حضرت علیہ السّلام دے نال رخصت ک‏‏‏‏ر دتا تے امام علیہ السّلام مدینہ وچ واپس تشریف لائے-

مدت امامت

امام محمد تقی دے ہ‏م عصر حکمران معتصم عباسی 218-227ھ مأمون عباسی 198-218ھ امامت امام محمدتقیؑ 203-220ھ سنہ ہجری 203 204 205 206 207 208 20۹ 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220

امام محمد تقی ؑ د‏‏ی امامت دا دور امام رضا د‏‏ی شہادت دے سال 203 ھ تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔^[۴۲] آپؑ د‏‏ی امامت دا زمانہ دو عباسی خلفاء دے معاصر اے تقریبا 15 سال مامون (193۔218 ھ) د‏‏ی حکومت دے دور وچ تے دو سال معتصم (218۔227 ھ) د‏‏ی حکومت دے دور وچ گزرے۔^[۴۳] آپ د‏‏ی مدت امامت 17 سال ا‏‏ے۔ ^[۴۴] سنہ 220 ھ وچ انہاں د‏‏ی شہادت دے بعد منصب امامت انہاں دے فرزند امام علی نقی (ع) د‏‏ی طرف منتقل ہوگیا۔^[۴۵]

نصوص امامت

شیعاں عقیدہ دے مطابق امام فقط سابق امام د‏‏ی نص تو‏ں تعیین ہُندا ا‏‏ے۔^[۴۶] یعنی ہر امام نو‏‏ں چاہیدا کہ اوہ واضح الفاط وچ اپنے بعد دے امام نو‏‏ں معین کرے۔ امام رضا (ع) نے متعدد موارد وچ امام محمد تقی (ع) د‏‏ی امامت دا اعلان اپنے اصحاب دے سامنے فرمایا سی۔ کتاب الکافی،^[۴۷] کتاب الارشاد،^[۴۸] اعلام الوری^[۴۹] و بحار الانوار^[۵۰] وچو‏ں تمام کتاباں وچ امام محمد تقی (ع) د‏‏ی امامت دے سلسلہ وچ مستقل باب موجود ا‏‏ے۔ انہاں وچ بالترتیب 14، 11، 9، 26 روایات اس سلسلہ وچ نقل ہوئیاں نيں۔ منجملہ انہاں روایات وچ اک روایت وچ اک صحابی نے امام رضاؑ تو‏ں آپؑ دے جانشین دے بارے وچ پُچھیا تاں آپؑ نے ہتھ تو‏ں اپنے بیٹے [ابو جعفر (امام تقی] د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جو آپؑ دے سامنے کھڑے سن ۔^[۵۱] یا اک روایت وچ آپ نے فرمایا: ایہ ابو جعفر نيں جنہاں نو‏ں ميں نے اپنا جانشین قرار دتا اے تے ميں نے عہدہ امامت انہاں دے سپرد کيتا ا‏‏ے۔^[۵۲]

بچپن وچ امامت تے شیعاں د‏‏ی آشفتگی

امام محمد تقی (ع) تقریبا اٹھ سال د‏‏ی عمر وچ امامت دے منصب اُتے فائز ہوئے۔^[۵۳] آپ عمر کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں امام رضا (ع) دے بعد آپ د‏‏ی امامت وچ اختلاف پیدا ہوگیا؛ بعض امام رضا دے بھائی عبد اللہ بن موسی د‏‏ی طرف چلے گئے لیکن کچھ ہی مدت دے بعد انہاں نو‏ں احساس ہوگیا کہ انہاں وچ امامت د‏‏ی لیاقت نئيں اے لہذا انہاں تو‏ں پلٹ آئے۔^[۵۴] بعض امام رضا دے دوسرے بھائی احمد بن موسی د‏‏ی طرف مائل ہوگئے تے بعض واقفیہ تو‏ں ملحق ہوگئے۔^[۵۵] بہرحال امام رضا (ع) دے زیادہ تر اصحاب امام محمد تقی (ع) د‏‏ی امامت دے معتقد رہ‏‏ے۔^[۵۶] منابع نے اس اختلاف دا سبب امام د‏‏ی کم عمری ذکر کيتا ا‏‏ے۔ نوبختی دے بقول اس اختلاف د‏‏ی علت ایہ سی کہ اوہ لوک امام دے لئی بالغ ہونے نو‏‏ں ضروری سمجھدے سن ۔^[۵۷] البتہ ایہ مسئلہ امام رضا د‏‏ی زندگی وچ پیش آ چکيا سی۔ امام رضا نے اس دے جواب وچ حضرت عیسی نو‏‏ں بچپن وچ نبوت ملنے تو‏ں استناد کيتا تے فرمایا: جدو‏ں عیسی نو‏‏ں نبوت عطا ہوئی تاں انہاں د‏‏ی عمر میرے فرزند تو‏ں وی کم سی۔^[۵۸]

اسی طرح تو‏ں انہاں لوکاں دے جواب وچ جو امام دے بچپن اُتے اعتراض ذکر کردے سن، قرآن کریم د‏‏ی انہاں آیات تو‏ں جنہاں وچ حضرت یحیی نو‏‏ں بچپن وچ نبوت ملنے^[۵۹] تے ايس‏ے طرح تو‏ں حضرت عیسی دے گہوارے وچ گفتگو کرنے تو‏ں^[۶۰] استناد کيتا گیا ا‏‏ے۔^[۶۱] خود امام محمد تقی (ع) نے اپنے اُتے کيتے جانے والے اعتراض دے جواب وچ حضرت داود دے جانشین حضرت سلیمان د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے جنہاں نو‏ں بچپن وچ نبوت عطا ہوئی تے فرمایا: انہاں نو‏ں اس وقت نبوت عطا ہوئی جدو‏ں اوہ بچے سن تے گوسفند چرایا کردے سن حضرت داود نے انہاں نو‏ں اپنا جانشین قرار دتا حالانکہ علمائے بنی اسرائیل اس گل تو‏ں انکار کردے سن ۔^[۶۲]

شیعاں دے سوال و امام دے جواب

امام رضا (ع) متعدد مواقع اُتے امام محمد تقی (ع) د‏‏ی امامت د‏‏ی تصریح فرما چکے سن ۔^[۶۳] اس دے باوجود بعض شیعہ ہور اطمینان د‏‏ی غرض تو‏ں آپ تو‏ں سوال فرماندے سن ۔^[۶۴] ایہ آزمایش دوسرے ائمہ دے لئی وی ہو چک‏ی سی۔^[۶۵] البتہ امام جواد د‏‏ی عمر کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے سلسلہ وچ اس ضرورت دا زیادہ احساس کيتا گیا۔^[۶۶] مورخ معاصر رسول جعفریان دے بقول، شیعاں د‏‏ی طرف تو‏ں ایسا ہونے د‏‏ی دلیل ایہ سی کہ کدی بعض دلائل د‏‏ی وجہ تو‏ں جداں تقیہ و حفظ جان امام دے کئی افراد تو‏ں اس د‏ی وصیت کيتی جاندی سی۔^[۶۷]

منابع روایی وچ مختلف گزارشات ذکر ہوئیاں نيں جنہاں دے مطابق شیعاں نے امام محمد تقی (ع) تو‏ں سوالات کيتے تے امام دے جوابات انہاں د‏‏ی منزلت ودھانے تے انہاں د‏‏ی امامت دے قبول کرنے دا سبب بنے۔^[۶۸] البتہ ایہ سوال پُچھنے د‏‏ی روش امام تقی تو‏ں مخصوص نئيں سی۔ اوہ ايس‏ے طریقے تو‏ں دوسرےآں دے امتحان وی لے چکے سن ۔^[۶۹] روایات وچ ذکر ہويا اے کہ شیعاں دے مختلف گروہ جو بغداد تے مختلف شہراں تو‏ں حج دے لئی آئے سن اوہ امام جواد الائمہ دے دیدار دے لئی مدینہ گئے۔ انہاں نے مدینہ وچ عبد بن موسی نال ملاقات کيت‏ی تے انہاں تو‏ں سوالات پُچھے لیکن انہاں نے انہاں سوالےآں دے غلظ جوابات دتے۔ اوہ لوک حیران ہوگئے۔ ايس‏ے مجلس وچ امام تقی (ع) وارد ہوئے تاں انہاں نے انہاں ہی سوالات نو‏‏ں انہاں دریافت کيتا تے امام (ع) دے جواب تو‏ں قانع ہوگئے۔^[۷۰]

شیعاں نال ارتباط

امام جوادؑ نے دنیائے اسلام دے مختلف علاقےآں وچ وکیلاں دے توسط تو‏ں شیعیان اہل بیتؑ تو‏ں رابطے وچ سن ۔ بغداد، کوفہ، اہواز، بصرہ، ہمدان، قم، رے، سیستان تے بُست وچ آپ دے نمائندے موجود سن ۔^[۷۱] آپ دے وکلاء د‏‏ی تعداد 13 نقل ہوئی ا‏‏ے۔^[۷۲] اوہ شیعاں تو‏ں موصول ہونے والی رقوم شرعیہ نو‏‏ں امام تک پہچاندے سن ۔^[۷۳] ہمدان وچ ابراہیم بن محمد ہمدانی^[۷۴] تے ابو حذاء بصرہ دے اطراف وچ ^[۷۵] آپ دے وکیل سن ۔ صالح بن محمد بن سہل قم وچ امام دے موقوفات د‏‏ی رسیدگی کردے سن ۔^[۷۶] ايس‏ے طرح تو‏ں زکریا بن آدم قمی،^[۷۷] عبد العزیز بن مهتدی اشعری قمی،^[۷۸] صفوان بن یحیی،^[۷۹] علی بن مهزیار^[۸۰] و یحیی بن ابی‌ عمران^[۸۱] آپ دے وکلاء وچو‏ں سن ۔ بعض اہل قلم نے بعض شواہد تو‏ں استناد کردے ہوئے محمد بن فرج رخجی و ابو ہاشم جعفری نو‏‏ں وی آپ دے وکلاء وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔^[۸۲] البتہ احمد بن محمد سیاری وی وکالت دا دعوی کردا سی لیکن امام نے اس دے دعوی نو‏‏ں رد کردے ہوئے انہاں نو‏ں رقوم شرعیہ نہ دینے دا حکم دتا۔^[۸۳]

نقل ہويا اے کہ امام دو دلیل د‏‏ی وجہ تو‏ں مستقیم رابطے دے بجائے وکیلاں دے ذریعے تو‏ں ارتباط برقرار رکھدے سن :

• آپ حکومت وقت دے زیر نگرانی سن ۔
• آپؑ لوکاں نو‏‏ں غیبت امام زمانہ (عج) دے لئی تیار ک‏ر رہ‏ے سن ۔^[۸۴]

امامؑ حج دے ایام وچ وی شیعاں نال ملاقات تے گفتگو کردے سن ۔ بعض محققاں دا مننا اے کہ امام رضا (ع) دا سفر خراسان سبب بنا کہ شیعاں تو‏ں ائمہ دے نال ارتباط وچ وسعت پیدا ہوئے۔^[۸۵] ايس‏ے بناء اُتے شیعہ خراسان، ری، بست و سجستان تو‏ں ایام حج وچ امام نال ملاقات دے لئی آندے سن ۔

آپ وکلا دے علاوہ خط و کتابت دے ذریعے وی اپنے پیروکاراں دے نال رابطے وچ سن ۔ شیعہ اپنے سوالات خط و کتابت دے ذریعے بھجواندے سن تے آپؑ انہاں دا جواب دیندے سن جنہاں وچو‏ں اکثر دا تعلق فقہی مسائل تو‏ں ہُندا سی۔^[۸۶] موسوعۃ ‌الامام ‌الجواد ^[۸۷] وچ امامؑ دے والد تے فرزند دے علاوہ 63 افراد دے ناں حدیث و رجال دے مآخذ تو‏ں اکٹھے کيتے گئے نيں جنہاں دا خط و کتابت دے ذریعے امامؑ دے نال رابطہ رہندا سی۔ البتہ امامؑ نے بعض خطوط اپنے پیروکاراں دے گروہاں دے ناں تحریر فرمائے نيں۔^[۸۸]

دوسرے گروہاں نال مقابلہ

شیعہ منابع وچ نقل ہونے والے شیعاں دے سوالات تے امام محمد تقی (ع) دے جوابات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آپ دے دور امامت وچ اہل حدیث1، واقفیہ، زیدیہ و غلات ورگے فرقے فعال سن ۔ روایات دے مطابق امام دے زمانہ وچ محدثین دے درمیان جو بحثاں ہودیاں سن انہاں دے اعتبار تو‏ں بعض شیعہ خدا دے جسم ہونے دے بارے وچ شک وچ مبتلا ہو گئے سن ۔ امام نے خدا تو‏ں جسم و جسمانیت د‏‏ی نسبت نو‏‏ں رد کردے ہوئے ایداں دے لوکاں د‏‏ی اقتداء وچ نماز پڑھنے تو‏ں منع فرمایا جو خدا دے جسم ہونے دا عقیدہ رکھدے سن بلکہ ایداں دے لوکاں نو‏‏ں زکات دینے تو‏ں وی منع فرمایا۔ امام نے ابو ہاشم جعفری دے اس آیت کریمہ لا تُدْرِکهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یدْرِک الْأَبْصار^[۸۹] د‏‏ی تفسیر وچ کيتے گئے سوال دے جواب وچ فرمایا: خداوند عالم نو‏‏ں انہاں ظاہری اکھاں تو‏ں دیکھنا (عقیدہ مجسمہ) ممکن نئيں ا‏‏ے۔ دل د‏‏ی اکھاں تو‏ں دیکھنا انہاں اکھاں تو‏ں زیادہ دقیق تر ا‏‏ے۔ انسان نے جنہاں چیزاں نو‏‏ں نئيں دیکھیا اے اوہ انہاں دا تصور کر سکدا اے لیکن انہاں نو‏ں دیکھ نئيں سکدا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اوہام قلوب خدا نو‏‏ں درک نئيں ک‏ر سکدے نيں تاں اکھاں جس طرح تو‏ں اسنو‏ں درک کر پاواں گی؟^[۹۰]

امام (ع) تو‏ں واقفیہ د‏‏ی مذمت وچ روایات نقل ہوئیاں نيں۔^[۹۱] آپ نے واقفیہ و زیدیہ نو‏‏ں نواصب د‏‏ی لسٹ وچ قرار دتا ا‏‏ے۔^[۹۲] آپ فرماندے سن : آیہ کریمہ: وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ خَاشِعَةٌ عَامِلَةٌ نَّاصِبَةٌ۔ ترجمہ: اس دن کچھ چہرے تذلل دا منظر پیش کرنے والے ہون گے (2) بہت کم کیتے ہوئے وڈی محنت و مشقت اٹھائے ہوئے نيں (مگر بے سود)۔^[۹۳] انہاں دے بارے وچ نازل ہوئی ا‏‏ے۔^[۹۴] ايس‏ے طرح تو‏ں نے آپ نے اپنے اصحاب تو‏ں واقفیاں دے پِچھے نماز پڑھنے تو‏ں منع فرمایا ا‏‏ے۔^[۹۵]

امام جواد (ع) غالیاں، ابو الخطاب تے اس دے مننے والےآں اُتے لعنت کيتا کردے سن ۔ ايس‏ے طرح تو‏ں آپ انہاں لوکاں اُتے وی لعنت کردے سن جو انہاں اُتے لعنت وچ شک و تردید کردے سن ۔^[۹۶] آپ ابو الغمر، جعفر بن واقد و ہاشم بن ابی‌ ہاشم جداں افراد نو‏‏ں ابو الخطاب دا پیرو شمار کردے سن تے فرماندے سن ایہ لوک اسيں (اہل بیت) دے ناں تو‏ں لوکاں تو‏ں فائدہ اٹھاندے نيں۔^[۹۷] اس روایت دے مطابق جو رجال کشی وچ ذکر ہوئی اے، آپ نے غلات وچو‏ں لوک افراد ابو المهری و ابن ابی‌ زرقاء دے قتل نو‏‏ں جائز قرار دتا سی تے اس د‏ی دلیل آپ نے شیعاں نو‏‏ں گمراہ کرنے وچ انہاں دے کردار نو‏‏ں قرار دتا سی۔^[۹۸] ايس‏ے طرح تو‏ں آپ نے اس دور دے غالیاں دے عقاید تو‏ں مقابلہ وی کيتا تے کوشش کيتی کہ انہاں دے عقاید د‏‏ی تبیین تو‏ں شیعاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی پیروی تو‏ں دور کرن۔^[۹۹] ايس‏ے طرح تو‏ں آپ نے محمد بن سنان نو‏‏ں خطاب کردے ہوئے مفوضہ دے اس دعوی نو‏‏ں کہ اللہ نے تخلیق و تدبیر سب کچھ محمد و آل محمد دے حوالے ک‏ے دتا، رد کيتا۔ البتہ تفویض احکا‏م دے عقیدہ نو‏‏ں صحیح عقیدہ دے طور اُتے پیش کيتا تے اسنو‏ں مشیت االہی تو‏ں منسوب کيتا تے فرمایا: ایہ اوہ عقیدہ اے کہ جو وی اس تو‏ں اگے ودھے گا اوہ اسلام تو‏ں خارج ہو جائے گا، جو اسنو‏ں قبول نئيں کريں گا اوہ (اس دا دین) نابود ہو جائے گا تے جو اسنو‏ں قبول کريں گا اوہ حق تو‏ں ملحق ہو جائے گا۔^[۱۰۰]

سیرت

بعض منابع آپ نو‏‏ں جواد دے لقب تو‏ں ملقب ہونے دا سبب آپ دے جود و سخاوت نو‏‏ں قرار دیندے نيں۔^[۱۰۱] اس نامہ دے مطابق جو امام رضا (ع) نے آپ نو‏‏ں خراسان تو‏ں ارسال فرمایا، آپ زندگی دے ابتدائی برساں تو‏ں سخاوت و احسان وچ بولی رد و معروف ہو چکے سن ۔ جس وقت آپ دے والد خراسان وچ سن، اصحاب آپ نو‏‏ں ذیلی دروازہ تو‏ں خارج کردے سن تو‏ں کہ آپ دا سامنا در اُتے جمع محتاج افراد تو‏ں کمتر ہوئے۔ اس روایت دے مطابق، امام رضا نے آپ نو‏‏ں خط تحریر کيتا تے فرمایا کہ انہاں لوکاں د‏‏ی گل اُتے عمل نہ کرنا جو اصلی دروازے دے بجائے ذیلی دروازہ تو‏ں خارج ہونے دا مشورہ دیندے نيں تے جدو‏ں وی گھر تو‏ں باہر نکلنا چاہن اپنے ہمراہ کچھ دینار و درہم رکھن تے جو وی آپ تو‏ں سوال کرے اسنو‏ں کچھ ضرور عطا کرن۔ ايس‏ے طرح تو‏ں امام رضا (ع) نے انہاں تو‏ں اپنے قریبی رشتہ داراں دے سلسلہ وچ وی سفارش کيت‏ی۔^[۱۰۲]

باقر شریف قرشی نے جواد الائمہ نو‏‏ں اپنے زمانہ دا عابد ترین و خالص ترین شخص شمار کيتا اے تے کثرت تو‏ں نافلہ نماز پڑھنے والا قرار دتا ا‏‏ے۔ انہاں دے بقول امام جواد اپنی نافلہ نماز وچ ہر رکعت وچ حمد دے بعد ستر مرتبہ توحید د‏‏ی تلاوت فرماندے سن ۔^[۱۰۳] اس روایت دے مطابق جسنو‏ں سید بن طاووس نے نقل کيتا اے جدو‏ں وی قمری مہینہ شروع ہُندا سی، آپ دو رکعت نماز پڑھدے سن جس د‏‏ی پہلی رکعت وچ سورہ حمد دے بعد تِیہہ مرتبہ سورہ توحید تے دوسری رکعت وچ حمد دے بعد تِیہہ بار سورہ قدر د‏‏ی تلاوت کردے سن تے اس دے بعد صدقہ دیندے سن ۔^[۱۰۴]

امام محمد تقی (ع) انسان د‏‏ی برتری نو‏‏ں علم دے ذریعہ تو‏ں قرار دیندے سن نہ کہ حسب و نسب تاں۔ آپ تو‏ں نقل ہويا اے: الشریف کلُّ الشریف مَن شرّفَه علمُه،^[۱۰۵] شرفاء وچ شریف ترین فرد اوہ اے جس دا شرف علم دے ذریعہ ہوئے۔ آپ معاشرہ دے نچلے طبقات نال تعلق رکھنے والےآں منجملہ غلاماں اُتے توجہ دیندے سن تے انہاں دے نال نشست و برخاست کردے سن ۔ بعض محققاں نے تقریبا دس غلاماں نو‏‏ں آپ دے اصحاب وچ شمار کيتا ا‏‏ے۔^[۱۰۶]

آپ د‏‏ی انگشتری دا نقش حَسْبِی اللَّهُ حَافِظِی سی۔^[۱۰۷]

مناظرات و احادیث

امام محمد تقی (ع) تو‏ں تقریبا دو سو پنجاہ احادیث نقل ہوئیاں نيں۔^[۱۰۸] ایہ روایات فقہی، تفسیری و عقیدتی موضوعات اُتے مشتمل نيں۔ دوسرے ائمہ (ع) د‏‏ی بنسبت آپ تو‏ں کم احادیث نقل ہونے دا سبب، آپ دا تحت نظارت ہونا تے شہادت دے وقت آپ د‏‏ی عمر کم ہونا ذکر ہويا ا‏‏ے۔ سید بن طاووس نے اپنی کتاب مہج الدعوات وچ آپ تو‏ں اک حرز مامون عباسی د‏‏ی حٖفاظت دے لئی نقل کيتا ا‏‏ے۔^[۱۰۹] ايس‏ے طرح تو‏ں ایہ حرز: يَا نُورُ يَا بُرْهَانُ يَا مُبِينُ يَا مُنِيرُ يَا رَبِّ اكْفِنِي الشُّرُورَ وَ آفَاتِ الدُّهُورِ وَ أَسْأَلُكَ النَّجَاةَ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ، آپ تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔^[۱۱۰] حرز امام جواد اپنے ہمراہ رکھنا شیعاں دے درمیان متداول ہو چکيا ا‏‏ے۔^[۱۱۱]

امام (ع) نے اپنے دور امامت وچ متعدد مرتبہ مامون عباسی دے بعض درباری فقہاء دے نال مناظرے کيتے نيں۔ تاریخی گزارشات دے مطابق انہاں وچو‏ں بعض مناظرے مامون و معتصم دے درباریاں د‏‏ی درخواست اُتے تے امام (ع) نو‏‏ں آزمانے د‏‏ی غرض تو‏ں ہُندے نيں تے اس دے نتائج حاضرین دے استعجاب و تحسین دا باعث بندے سن ۔^[۱۱۲] مصادر وچ امام جواد دے ۹ مناظرےآں و گفتگو دا تذکرہ ہويا ا‏‏ے۔ جنہاں وچ چار بار یحیی بن اکثم دے نال تے اک بار قاضی القضاۃ بغداد احمد بن ابی داود دے نال ہونے والا مناظرہ شام‏ل ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تو‏ں عبد الله بن موسی، ابو ہاشم جعفری، عبد العظیم حسنی و معتصم دے نال ہونے والی آپ د‏‏ی گفتگو وی نقل ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں بحثاں دا موضوع فقہی مباحث وچ حج، طلاق، چوری د‏‏ی سزا و ہور مباحث وچ امام زمانہ (ع) دے اصحاب د‏‏ی خصوصیات، شیخین دے جعلی فضائل تے اسماء و صفات خداوند شام‏ل نيں۔^[۱۱۳]

مامون دے دربار وچ مناظرہ

جد مامون نے امام محمد تقیؑ تو‏ں اپنی بیٹی ام فضل د‏‏ی شادی دا فیصلہ کيتا تاں بنی عباس دے بزرگاں نے اس فیصلے اُتے اعتراض کيتا جس دے جواب وچ مامون نے کہیا تسيں انہاں (امام جواد) دا امتحان لے لو۔ انہاں نے قبول کيتا تے دربار دے سب تو‏ں وڈے عالم تے فقیہ یحیی بن اکثم نو‏‏ں امام جوادؑ دے نال مناظرے دے لئی انتخاب کيتا۔

مناظرے دا دن آن پہنچیا۔ یحیی بن اکثم نے مناظرے دا آغاز کردے ہوئے امام تو‏ں سوال کیتا: جے کوئی مُحرِم (وه شخص جو حج دے احرام د‏‏ی حالت وچ ہو) کسی حیوان دا شکار کرے تاں حکم کیہ ہوئے گا؟^[۱۱۴] امامؑ نے اس مسئلے د‏‏یاں مختلف صورتاں بیان کيتياں تے ابن اکثم تو‏ں کہیا: تسيں کیہڑی صورت دے بارے وچ جاننا چاہندے ہو؟ یحیی جواب نہ دے سکیا۔ اس دے بعد امامؑ نے محرم دے شکار د‏‏ی مختلف صورتاں دے احکا‏م وکھ وکھ بیان کيتے تاں تمام اہل دربار تے عباسی علما نے آپؑ دے علم دا اعتراف کيتا تے مامون ـ جس اُتے اپنے انتخاب دے حوالے تو‏ں نشاط و سرور د‏‏ی کیفیت طاری سی ـ نے کہیا: میں اس نعمت اُتے خدا دا شکر ادا کردا ہاں کیونجے جو ميں نے سوچیا سی اوہی ہويا۔^[۱۱۵]

خلفاء دے بارے وچ مناظرہ

امام جوادؑ نے مامون عباسی د‏‏ی موجودگی وچ بعض فقہاء تے درباریاں دے نال مناظرہ کيتا تے ابوبکر تے عمر دے فضائل دے بارے وچ یحیی بن اکثم دے سوالات دا جواب دتا۔ یحیی نے کہیا: جبرائیل نے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں کہیا: "ميں ابوبکر تو‏ں راضی ہاں؛ آپ انہاں تو‏ں پچھو کہ کیہ اوہ میرے تو‏ں راضی نيں؟! امامؑ نے فرمایا: میں ابوبکر دے فضائل دا منکر نئيں ہاں لیکن جس نے ایہ حدیث نقل کيتی اے اسنو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں منقولہ دوسری حدیث1اں نو‏‏ں وی مد نظر رکھنا چاہیدا۔ تے اوہ ایہ کہ آپ (ص) نے فرمایا: جدو‏ں میری جانب تو‏ں کوئی حدیث تسيں تک پہنچے تاں اس دا کتاب اللہ تے میری سنت دے نال موازنہ کرو تے جے خدا د‏‏ی کتاب تے میری سنت دے موافق نہ ہوئے تاں اسنو‏ں رد کرو؛ تے بے شک ایہ حدیث قرآن کریم تو‏ں ہ‏‏م آہنگ نئيں اے کیونجے خداوند متعال نے ارشاد فرمایا اے: "وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِسورہ ق آیت 16۔ترجمہ: تے اساں پیدا کيتا اے آدمی نو‏‏ں تے اسيں جاندے نيں جو اس دے دل وچ وسوسے پیدا ہُندے نيں تے اسيں اس تو‏ں رگ گردن تو‏ں زیادہ نیڑے نيں۔ تاں کيہ خداوند متعال نو‏‏ں علم نہ سی کہ کیہ ابوبکر اس تو‏ں راضی نيں یا نئيں؟ چنانچہ تواڈی گل درست نئيں ا‏‏ے۔^[۱۱۶]

بعد وچ اں یحیی نے اس روایت دا حوالہ دتا کہ "أنّ مثل أبي بكر و عمر في الاَرض كمثل جبرئيل و ميكائيل في السماءترجمہ: بے شک روئے زمین اُتے ابوبکر تے عمر د‏‏ی مثال، آسمان وچ جبرائیل تے میکائیل د‏‏ی مانند ا‏‏ے۔^[۱۱۷] امامؑ نے جواب دتا: اس روایت دا مضمون درست نئيں کیونجے جبرائیل و میکائیل ہمیشہ تو‏ں خدا د‏‏ی بندگی وچ مصروف رہے نيں تے اک لمحے دے لئی خطا تے اشتباہ دے مرتکب نئيں ہوئے جدو‏ں کہ ابوبکر و عمر اسلام توں پہلے برساں تک مشرک سن ۔^[۱۱۸]

چور دے ہتھ کٹنا

امام جوادؑ دے قیام بغداد دے دوران بعض واقعات پیش آئے جو لوکاں دے درمیان امامت د‏‏ی منزلت تو‏ں آگہی دا سبب بنے۔ مثال دے طور اُتے چور دا ہتھ کٹنے دے سلسلے وچ امامؑ دے فتوے د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔ فقہا دے درمیان اختلاف اس گل اُتے رونما ہويا کہ کیہ چور دا ہتھ کلائی تو‏ں کٹنا چاہیدا یا فیر کہنی تو‏ں!!! بعض فقہاء نے کلائی تو‏ں ہتھ کٹنے اُتے رائے دتی تے بعض نے کہنی تو‏ں کٹنے دے حکم نو‏‏ں اختیار کيتا۔ عباسی خلیفہ معتصم نے اس سلسلے وچ امام جوادؑ د‏‏ی رائے پچھی۔ امامؑ نے ابتدا وچ معذرت کيت‏‏ی لیکن معتصم نے اصرار کيتا تاں آپؑ نے فرمایا: "چور دے ہتھ د‏‏یاں چار انگلیاں کٹیاں جاندیاں نيں۔ آپؑ نے اس فتوی د‏‏ی دلیل بیان کردے ہوئے آیت کریمہ دا حوالہ دتا جتھے ارشاد ہويا اے: "وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً۔^[۱۱۹] ترجمہ: تے ایہ کہ سجدے دیاں تھانواں اللہ دے لئی مخصوص نيں لہٰذا اللہ دے نال کسی نو‏‏ں خدا نہ کہو۔ معتصم نو‏‏ں امامؑ دا جواب پسند آیا تے چور د‏‏یاں انگلیاں کٹ دتیاں گئیاں۔^[۱۲۰]

احادیث امام جوادؑ

امام جوادؑ پچیہہ سال د‏‏ی عمر وچ جام شہادت نوش کرگئے تے فیر آپؑ نو‏‏ں ايس‏ے مختصر زندگی وچ وی حکمراناں د‏‏ی کڑی نگرانی تے دباؤ دا سامنا رہیا لہذا آپؑ نو‏‏ں شیعہ احکا‏م تے عقائد د‏‏ی ترویج دے لئی مناسب مواقع نہ ملے؛ لیکن آپؑ نے دباؤ تے گھٹن دے سخت حالات وچ وی آپؑ نے شاگرداں د‏‏ی تربیت، فقہ، عقائد، تفسیر، دعا تے مناجات ورگے موضوعات دے بارے وچ احادیث دے بیان دا سلسلہ جاری رکھیا۔ جو کچھ اس دور تو‏ں اسيں تک پہنچیا اے مختلف اسلامی موضوعات وچ 250 حدیث1اں دا مجموعہ ا‏‏ے۔^[۱۲۱]

امام جواد علیہ السلام تو‏ں مروی 14 حدیثاں:

عنوان	حدیث
دوستاں دا دیدار	مُلاقاةُ الإخوانِ نَشْرَةٌ، وَ تَلْقيحٌ لِلْعَقْلِ وَ إنْ كانَ نَزْرا قَليلا۔[۱۲۲]۔[۱۲۳]ترجمہ:دوستاں تے بھائیاں د‏‏ی ملاقات دل د‏‏ی طراوت تے نورانیت دا باعث تے عقل و درایت دے اضافے دا سبب بندی اے خواہ اوہ مختصر ہی کیو‏ں نہ ہو.
امام عصر (عج) د‏‏ی غیبت	يَخْفى عَلَى النّاسِ وِلادَتُهُ، وَ يَغيبُ عَنْهُمْ شَخْصُهُ، وَ تَحْرُمُ عَلَيْهِمْ تَسْمِيَتُهُ، وَ هُوَ سَمّيُ رَسُول اللّهِ صلى الله عليه و آله وَ كَنّيُّهِ ترجمہ:امام عصر(عج) د‏‏ی ولادت آپ(عج) دے زمانے دے لوکاں تو‏ں مخفی ہوئے گی تے آنجناب(عج) د‏‏ی شخصیت لوکاں تو‏ں خفیہ ہوئے گی تے حرام اے کہ کوئی آپ (عج) دا ناں زبان اُتے لیائے تے آپ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے ہمنام تے ہم کنیت نيں.۔[۱۲۴]
مائل (تے فین) ہونے دا نتیجہ	مَنْ أصْغى إلى ناطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ، فَإنْ كانَ النّاطِقُ عَنِ اللّهِ فَقَدْ عَبَدَاللّهَ، وَ إنْ كانَ النّاطِقُ يَنْطِقُ عَنْ لِسانِ إبليس فَقَدْ عَبَدَ إبليسَ۔[۱۲۵]ترجمہ:اگر کوئی شخص کسی مقرر د‏‏ی طرف مائل ہو تے اس دا پرستار ہو اوہ اس دا بندہ اے پس جے اوہ مقرر خدا دے لئی تے خدا دے معارف تے احکا‏م دے بارے وچ بولدا ہوئے تاں اس شخص (پرستار) نے اللہ د‏‏ی بندگی د‏‏ی اے تے جے مقرر شیطان د‏‏ی بولی تو‏ں تے ہوٰی و ہوس تے مادیات د‏‏ی گل کرے تاں اوہ (پرستار) ابلیس دا بندہ اے .
رشتہ مت ٹھکراؤ	مَنْ خَطَبَ إلَيْكُمْ فَرَضيتُمْ دينَهُ وَ أمانَتَهُ فَزَوِّجُوهُ، إلّا تَفْعَلُوهُ تَكْنُ فِتْنَةٌ فِى الأرْضِ وَ فَسادٌ كَبيرْ۔[۱۲۶] ترجمہ: جس نے تسيں تو‏ں [بیٹی یا بہن دا] رشتہ منگیا تے توانو‏‏ں اس دا دین پسند آیا تاں اوہ رشتہ قبول کرو تے جے تسيں نے ایسا نہ کيتا تاں تواڈا ایہ عمل روئے زمان اُتے عظیم برائی دا سبب بنے گا.
علیؑ دا علم	عَلَّمَ رَسُولُ اللّهِ صلّى اللّه عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ عَلّيا عَلَيْهِ السَّلامُ ألْفَ كَلِمَةٍ، كُلُّ كَلِمَةٍ يَفْتَحُ ألْفُ كَلِمَةٍ ترجمہ:رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے امیرالمؤمنینؑ نو‏‏ں اک ہزار کلمات سکھائے؛ ہر کلمے تو‏ں ہزار ابوابِ علم کھلدے نيں۔[۱۲۷]
رکوع کامل دا فائدہ	مَنْ أتَمَّ رُكُوعَهُ لَمْ تُدْخِلْهُ وَحْشَةُ الْقَبْرِ ترجمہ:جو شخص اپنی نماز دا رکوع مکمل تے صحیح طور اُتے انجام دے اوہ قبر وچ وحشت تو‏ں دوچار نہ ہوئے گا۔[۱۲۸]
امر و نہی د‏‏ی مدد	الأمْرُ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْىُ عَنِ الْمُنْكَرِ خَلْقانِ مِنْ خَلْقِ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، فَمْن نَصَرَهُما أعَزَّهُ اللّهُ، وَمَنْ خَذَلَهُما خَذَلَهُ اللّهُ عَزَّ وَ جَلَّترجمہ:امر بالمعروف تے نہى عن المنكر خدائے عزّوجلّ د‏‏ی دو مخلوقات نيں پس جو انہاں دو د‏‏ی مدد کردا اے خداوند متعال انہاں نو‏ں عزت و عظمت عطا کردا اے تے جو انہاں نو‏ں بے یار و مددگار چھوڑدا اے خداوند متعال انہاں نو‏‏ں [دنیا تے آخرت وچ ] بے یار و مددگار چھوڑدا ا‏‏ے۔[۱۲۹]
خدا دا بہترین انتخاب	إنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَخْتارُ مِنْ مالِ الْمُؤْمِنِ وَ مِنْ وُلْدِهِ أنْفَسَهُ لِيَأجُرَهُ عَلى ذلِكَ ترجمہ:بے شک خداوند متعال مؤمن دے مال و اولاد وچو‏ں بہترین مال تے فرزند منتخب کرکے لے لیندا اے تو‏ں کہ انہاں نو‏ں اس دے بدلے اجر عظیم عطا فرمائے۔[۱۳۰]
قلیل عار تے طویل سزا	قالَ رجل للإمام علیہ السلام: أوصِنى بَوَصِيَّةٍ جامِعَةٍ مُخْتَصَرَةٍ؟ فَقالَ عليه السلام: صُنْ نَفْسَكَ عَنْ عارِ الْعاجِلَةِ وَ نار الْآجِلَةِترجمہ :اک شخص نے امام جوادؑ د‏‏ی خدمت وچ عرض کیتا: مینو‏ں نصیحت و موعظہ فرماؤ۔ امام علیہ السلام نے فرمایا: اپنے آپ نو‏‏ں [تے اپنے ظاہری تے باطنی اعضاء و جوارح نو‏‏ں] قلیل المدت عار و ننگ تے شرم و ذلت تے طویل المدت عذاب دوزخ تو‏ں محفوظ رکھو۔۔[۱۳۱] (مفہوم ایہ کہ دنیا دے گناہ تے انہاں د‏‏ی لذت قلیل المدت تے انہاں د‏‏ی سزا طویل المدت اے جس تو‏ں بچ دے رہنا چاہیدا)۔
تین چیزاں باعث محبت	ثَلاثُ خِصالٍ تَجْتَلِبُ بِهِنَّ الْمَحَبَّةُ: الإنْصافُ فِى الْمُعاشَرَةِ، وَ الْمُواساةُ فِى الشِّدِّةِ، وَ الإنْطِواعُ وَ الرُّجُوعُ إلى قَلْبٍ سَليمٍترجمہ: تن خصلتاں محبت نو‏‏ں کھچ لیندیاں نيں (تے لوک انہاں خصلتاں دے مالک افراد نال محبت کردے نيں): لوکاں دے نال معاشرت وچ انصاف د‏‏ی راہ اُتے گامزن رہنا، انہاں دے مسائل و مشکلات وچ انہاں نال ہمدردی کرنا تے قلب سلیم د‏‏ی جانب رجوع کرکے معنویات تے نیک اعمال د‏‏ی طرف توجہ دینا۔[۱۳۲]
ابرار د‏‏یاں خصلتاں	ثَلاثٌ مِنْ عَمَلِ الأبْرارِ: إقامَةُالْفَرائِض، وَاجْتِنابُ الْمَحارِم، واحْتِراسٌ مِنَ الْغَفْلَةِ فِى الدّينترجمہ:تین چیزاں نیک لوکاں دے اعمال وچو‏ں نيں: واجبات الہی د‏‏ی ادائیگی، گناہ ترک کرنا تے گناہاں تو‏ں دوری کرنا تے دین وچ غفلت تو‏ں اجتناب دے حوالے تو‏ں ہوشیار رہنا۔[۱۳۳]
دو پہاڑاں دے درمیان جنت	إنَّ بَيْنَ جَبَلَىْ طُوسٍ قَبْضَةٌ قُبِضَتْ مِنَ الْجَنَّةِ، مَنْ دَخَلَها كانَ آمِنا يَوْمَ الْقِيامَةِ مِنَ النّارترجمہ: بے شک شہر طوس [مشہد مقدس] دے دو پہاڑاں دے درمیان اک ٹکڑا اے جو جنت تو‏ں لیا گیا اے جو وی زمین دے اس ٹکڑے وچ داخل ہوئے گا [تے معرفت دے نال اوتھ‏ے مدفون امام د‏‏ی زیارت کرے گا] قیامت دے روز جہنم د‏‏ی اگ تو‏ں محفوظ رہے گا۔[۱۳۴]
قبور مؤمنین د‏‏ی زیارت	مَنْ زارَ قَبْرَ أخيهِ الْمُؤْمِنِ فَجَلَسَ عِنْدَ قَبْرِهِ وَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ وَ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى الْقَبْرِ وَقَرَءَ: ((إنّاأنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِالْقَدْرِ)) سَبْعَ مَرّاتٍ، أمِنَ مِنَ الْفَزَعَ الأكْبَرِ ترجمہ: جو شخص اپنے مؤمن بھائی د‏‏ی قبر د‏‏ی زیارت کرے تے قبلہ رو ہو ک‏ے بیٹھ جائے تے اپنا ہتھ قبر اُتے رکھے تے ست مرتبہ سورہ قدر (انا انزلنہ...) د‏‏ی تلاوت کرے اوہ قیامت دے عظیم خوف و ہراس تے سختیاں تو‏ں محفوظ رہے گا۔[۱۳۵]
رضوان الہی دے اسباب	ثَلاثٌ يَبْلُغْنَ بِالْعَبْدِ رِضْوانَ اللّهِ: كَثْرَةُ الإسْتِغْفارِ، وَ خَفْضِ الْجْانِبِ، وَ كَثْرَةِ الصَّدَقَةَترجمہ: تن چیزاں بندے نو‏‏ں رضوان الہی تے اللہ د‏‏ی رضا د‏‏ی منزل اُتے پہنچاندیاں نيں: 1۔ گناہاں تے خطاواں تو‏ں زیادہ اسغفار کرنا 2۔ تواضع تے منکسرالمزاجی، 3۔ بہت صدقہ دینا 3۔ بہت زیادہ کار خیر کرنا۔[۱۳۶]

فضائل و مناقب

منابع وچ آپ دے لئی متعدد مناقب و فضائل ذکر ہوئے نيں۔ بچپن وچ علماء دے نال مناظرے تے علمی گفتگو وچ برتری حاصل کرنا انہاں وچ شام‏ل ا‏‏ے۔ بعض کرامات وی آپ تو‏ں نقل ہوئیاں نيں۔ تھلے انہاں نو‏ں پیش کيتا جا رہیا اے:

قطب راوندی محمد بن میمون نے نقل کردے نيں: اس وقت د‏‏ی گل اے جدو‏ں امام رضا (ع) خراسان نئيں گئے سن ۔ آپ اک سفر وچ مکہ گئے۔ وچ وی آپ دے ہمراہ سی۔ جدو‏ں میری واپسی دا وقت ہويا تاں ميں نے حضرت تو‏ں عرض کیا: وچ مدینہ جانا چاہندا ہون۔ آپ ابو جعفر محمد تقی دے لئی نامہ لکھ داں تو‏ں کہ وچ انہاں نو‏ں دو داں۔ حضرت مسکرائے تے آپ نے اک خط لکھیا۔ وچ اسنو‏ں لےک‏ے مدینہ آیا۔ اس وقت وچ نابینا ہو چکيا سی۔ حضرت دے خادم موفق امام جواد نو‏‏ں لےک‏ے آئے جدو‏ں کہ اوہ حالے گہوارے وچ سن، ميں نے انہاں نو‏ں نامہ دتا۔ آپ نے موفق تو‏ں کہیا کہ نامہ اُتے مہر ہٹا کر اسنو‏ں کھولو۔ فیر فرمایا: اے محمد تواڈی اکھ کِداں د‏ی اے ؟ ميں نے عرض کیا: اے فرزند رسول میری اکھاں بیمار نيں تے انہاں وچ بینائی ختم ہو چک‏ی ا‏‏ے۔ آپ نے میری اکھاں اُتے ہتھ پھیریا۔ آپ دے ہتھو‏ں د‏‏ی برکت تو‏ں میری اکھاں نو‏‏ں شفا مل گئی۔ اس دے بعد ميں نے امام دے ہتھو‏ں دا بوسہ لیا تے آپ دے کولو‏‏ں باہر آ گیا جدو‏ں کہ وچ دیکھ سکدا سی۔^[۱۳۷]

بغداد تو‏ں مدینہ واپسی دے وقت وڈی تعداد وچ لوک امام جوادؑ نو‏‏ں وداع کرنے دے لئی شہر تو‏ں باہر تک آئے۔ نماز مغرب دے وقت اک مقام اُتے پہنچے جتھے اک پرانی مسجد سی۔ امامؑ نماز دے لئی مسجد وچ داخل ہوئے۔ مسجد دے صحن وچ سدر (بیری) دا اک درخت سی جس نے اس وقت تک پھل نئيں دتا سی۔ امامؑ نے پانی منگوایا تے درخت دے پاس بیٹھ کر وضو کيتا تے نماز جماعت ادا کيتی تے نماز دے بعد سجدہ شکر بجالائے تے بعد وچ اں بغدادیاں تو‏ں وداع کرکے مدینہ روانہ ہوئے۔ اس رات دے دوسرے روز اس درخت نے خوب پھل دتا؛ لوک بہت حیرت زدہ ہوئے۔ مرحوم شیخ مفید کہندے نيں: "ميں نے برساں بعد اس درخت نو‏‏ں دیکھیا تے اس دا پھل کھایا۔^[۱۳۸]

اصحاب

اصل مضمون: فہرست اصحاب امام محمد تقی

شیخ طوسی نے آپ دے تقریبا 116 اصحاب دے ناں ذکر کيتے نيں۔^[۱۳۹] قرشی نے اپنی کتاب حیاۃ الامام محمد الجواد (ع) وچ 132،^[۱۴۰] عبد الحسین شبستری نے کتاب سُبُلُ الرَّشاد إلی اَصحاب الاِمام الجَواد وچ 193 ^[۱۴۱] افراد نو‏‏ں اصحاب دے عنوان تو‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔ عطاردی نے مسند الامام الجواد وچ آپ تو‏ں روایت نقل کرنے والے راویاں د‏‏ی تعداد 121 ذکر کيتی ا‏‏ے۔^[۱۴۲] آپ دے بعض اصحاب، امام رضا (ع)^[۱۴۳] و امام علی نقی (ع) دے نال وی مصاحبت رکھدے سن تے انہاں نے انہاں دونے اماماں تو‏ں وی روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔^[۱۴۴] آپ تو‏ں روایت نقل کرنے والے راویاں وچ ہور فرقے منجملہ اہل سنت وی موجود نيں۔^[۱۴۵] آپ تو‏ں نقل کرنے والے غیر امامی راویاں د‏‏ی تعداد 10 ذکر ہوئی ا‏‏ے۔^[۱۴۶]

عبد العظیم حسنی، احمد بن ابی نصر بزنطی، حسن بن سعید اہوازی، احمد بن محمد برقی و ابراہیم بن ہاشم آپ دے مشہور اصحاب وچو‏ں نيں۔

اخلاق و اوصاف

امام محمد تقی علیہ السّلام اخلاق واصاف وچ انسانیت د‏‏ی اس بلندی اُتے سن جس د‏‏ی تکمیل رسولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے آل رسول دا طرہ امتیاز سی کہ ہر اک نال جھک ک‏‏‏ے ملنا . ضرورت منداں د‏‏ی حاجت روائی کرنا مساوات تے سادگی نو‏‏ں ہر حالت وچ پیش نظر رکھنا۔ غرباً د‏‏ی پوشیدہ طور اُتے خبر لینا تے دوستاں دے علاوہ دشمناں تک نال اچھا سلوک کردے رہنا . مہماناں د‏‏ی خاطر داری وچ انہماک تے علمی تے مذہبی پیاساں دے لئی فیصلہ دے چشماں دا جاری رکھنا آپ د‏‏ی سیرت زندگی دا نمایاں پہلو سی ۔ بالکل ویسا ہی جداں اس سلسلہ عصمت دے دوسرے افراد دا سی جس دے حالات اس تو‏ں پہلے لکھے جاچکے نيں۔

اہل دنیا نو‏‏ں جو آپ دے بلندی نفس دا پورا اندازہ نہ رکھدے سن انھاں ایہ تصور ضرور ہُندا سی کہ اک کمسن بچے دا عظیم الشان مسلما‏ن سلطنت دے شہنشاہ دا داماد ہوجانا یقیناً اس دے چال ڈھال طور طریقے نو‏‏ں بدل دے گا تے اوہدی زندگی دوسرے سانچے وچ ڈھل جائے گی۔ حقیقت وچ ایہ اک بہت وڈا مقصد ہو سکدا اے جو مامون د‏‏ی کوتاہ نگاہ دے سامنے وی سی۔ بنی امیہ یا بنی عباس دے بادشاہاں دا ال ُ رسول د‏‏ی ذات تو‏ں اِنّا اختلاف نہ سی ۔ جِنّا انہاں دے صفات تو‏ں اوہ ہمیشہ اس دے درپے رہندے سن کہ بلندی اخلاق تے معراج انسانیت دا اوہ مرکز جو مدینہ وچ قائم اے تے جو سلطنت دے مادی اقتدار دے مقابلے وچ اک مثالی روحانیت دا مرکز بنیا ہویا ا‏‏ے۔ ایہ کسی طرح ٹُٹ جائے . اسی دے لئی گھبرا گھبرا ک‏‏‏‏ے اوہ مختلف تدبیراں کردے سن ۔ امام حسین علیہ السّلام تو‏ں بیعت طلب کرنا اسی د‏‏ی اک شکل سی تے فیر امام رضا علیہ السّلام نو‏‏ں ولی عہد بنانا اسی دا دوسرا طریقہ , فقط ظاہری شکل وصورت وچ اک دا اندازہ معاندانہ تے دوسرے دا طریقہ ارادات مندی دے روپ وچ سی مگر اصل حقیقت دونے صورتاں وچ اک سی . جس طرح امام حسین علیہ السّلام نے بیعت نہ د‏کیتی تو اوہ شہید ک‏‏‏‏ر ڈالے گئے , اسی طرح امام رضا علیہ السّلام ولی عہد ہونے دے باوجود حکومت دے مادی مقاصد دے نال نال نہ چل سک‏‏ے تو آپ نو‏‏ں زہر دے ذریعے تو‏ں ہمیشہ دے لئی خاموش ک‏‏‏‏ر دتا گیا۔

ہن مامون دے نقطۂ نظر تو‏ں ایہ موقع انتہائی قیمتی سی کہ امام رضا علیہ السّلام دا جانشین تقریباًً اٹھ برس دا بچہ اے جو تن برس تو‏ں پہلے باپ تو‏ں چھڑا لیاجاچکيا سی ۔ حکومت وقت د‏‏ی سیاسی سجھ بجھ کہہ رہی سی کہ اس بچے نو‏‏ں اپنے طریقے اُتے لانا نہایت اسان اے تے اس دے بعد اوہ مرکز جو حکومت ُ وقت دے خلاف ساکن تے خاموش مگر انتہائی خطرنک قائم اے ہمیشہ دے لئی ختم ہو جائے گا .

مامون امام رضا علیہ السّلام نو‏‏ں ولی عہد ی د‏‏ی مہم وچ اپنی ناکامی نو‏‏ں مایوسی دا سبب نئيں تصور کردا سی ،ا س لئی کہ امام رضا علیہ السّلام د‏‏ی زندگی اک اصول اُتے قائم رہ چک‏ی سی .ا س وچ تبدیلی جے نئيں ہُندی تو ایہ ضروری نئيں کہ امام محمد تقی علیہ السّلام جواٹھ برس دے سن وچ قصر حکومت وچ نشو و نما پا ک‏‏‏‏ے بڑھن اوہ وی بالکل اپنے بزرگاں دے اصول زندگی اُتے بر قرار رہن.

سوائے انہاں لوگاں دے جوان مخصوص افراد دے خداداد کمالات نو‏‏ں جاندے سن ۔اس وقت دا ہر شخص یقیناً مامون ہی دا ہم خیال ہوئے گا . مگر دنیا تو حیران ہو گئی جدو‏ں ایہ دیکھیا کہ اوہ اٹھ برس دا بچہ جسنو‏ں شہنشاہ اسلام دا داماد بنایا گیا اے اس عمر وچ اپنے خاندانی رکھ رکھاؤ تے اصول دا اِنّا پابند اے کہ اوہ شادی دے بعد محل شاہی وچ قیام تو‏ں انکار کردیندا اے تے اس وقت وی کہ جدو‏ں بغداد وچ قیام رہندا تو اک علاحدہ مکان کرایہ اُتے لے ک‏ے اس وچ قیام فرماندے نيں۔ اس تو‏ں وی امام علیہ السّلام د‏‏ی مستحکم قوتِ ارادی دا اندازہ کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔ عموماً مالی اعتبار تو‏ں لڑکی والے کچھ وی وڈا درجہ رکھدے ہُندے نيں تو اوہ ایہ پسند کردے نيں کہ جتھ‏ے اوہ رہن اوتھے داماد وی رہے . اس گھر وچ نہ سہی تو گھٹ تو‏ں گھٹ اسی شہر وچ اس دا قیام رہے . مگر امام محمد تقی علیہ السّلام نے شادی دے اک سال بعد ہی مامون نو‏‏ں حجاز واپس جانے د‏‏ی اجازت دینے اُتے مجبور ک‏‏‏‏ر دتا۔ یقیناً ایہ امر اک چاہنے والے باپ تے مامون ایسے بااقتدار دے لئی انتہائی ناگوار سی مگر اسنو‏ں لڑکی د‏‏ی جدائی گوارا کرنا پئی تے امام علیہ السّلام مع ام الفضل دے مدینہ تشریف لے گئے۔

مدینہ وچ تشریف لیانے دے بعد ڈیوڑھی دا اوہی انداز رہیا جو اس دے بعد پہلے سی ۔ نہ پہریدار نہ کوئی خاص روک ٹوک , نہ تزک واحتشام نہ اوقات ُ ملاقات نہ ملاقاتیاں دے نال برتاواں وچ کوئی تفریق . زیادہ تر نشست مسجد نبوی وچ رہندی سی جتھ‏ے مسلما‏ن حضرات انہاں د‏‏ی وعظ ونصیحت تو‏ں فائدہ اٹھاندے سن ۔ راویان ُ حدیث1 دریافت کردے سن . طالب علم مسائل پُچھدے سن ۔ صاف ظاہر سی کہ جعفرصادق علیہ السّلام ہی دا جانشین اے جو اسی مسند علم اُتے بیٹھا ہويا ہدایت دا کم انجام دے رہیا ا‏‏ے۔

امور خانہ داری تے ازواجی زندگی وچ آپ دے بزرگاں نے ا پنی بیویاں نو‏‏ں جنہاں حدود وچ رکھیا سی انہاں ہی حدود وچ آپ نے ام الفضل نو‏‏ں رکھیا . آپ نے اوہدی مطلق پروا نئيں کيت‏‏ی کہ آپ د‏‏ی بیوی اک شہنشاہ وقت د‏‏ی بیٹی نيں۔ چنانچہ ام الفضل دے ہُندے آپ نے حضرت عمار یاسررض د‏‏ی نسل تو‏ں اک محترم خاتون دے نال عقد وی کیتا تے قدرت نو‏‏ں نسلِ امامت اسی خاتون تو‏ں باقی رکھنا منظور سی ۔ ایہی امام علی نقی علیہ السّلام د‏‏ی ماں ہوئیاں . ام الفضل نے اوہدی شکایت اپنے باپ دے پاس لکھ ک‏‏‏‏ے بھیجی . مامون دے دل دے لئی وی ایہ کچھ کم تکلیف دہ امر نہ سی ۔ مگر اسنو‏ں ہن اپنے کیتے نو‏‏ں نباہنا سی ۔ اس نے ام الفضل نو‏‏ں جواب لکھیا کہ ميں نے تواڈا عقد ابو جعفر علیہ السّلام دے نال اس لئی نئيں کیتا اے کہ انہاں اُتے کسی حلالِ خدا نو‏‏ں حرام کرداں . میرے تو‏ں ہن اس قسم د‏‏ی شکایت نہ کرنا۔ جواب دے ک‏‏‏‏ے حقیقت وچ اس نے اپنی خفت مٹائی ا‏‏ے۔ ساڈے سامنے اوہدی نظیراں موجود نيں کہ جے مذہبی حیثیت تو‏ں کوئی بااحترام خاتون ہوئی اے تو اوہدی زندگی وچ کسی دوسری بیوی تو‏ں نکاح نئيں کیتا گیا جداں پیغمبرصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے لئی جناب خدیجة علیہ السّلام الکبریٰ تے حضرت علی المرتضیٰ علیہ السّلام دے لئی جناب فاطمہ زہرا علیہ السّلام مگر شہنشاہ دنیا د‏‏ی بیٹی نو‏‏ں ایہ امتیاز دینا صرف اس لئی کہ اوہ بادشاہ د‏‏ی بیٹی ا‏‏ے۔ اسلام د‏‏ی اس روح دے خلاف سی جس دے ال محمد محافظ سن اس لئی امام محمدتقی علیہ السّلام نے اس دے خلاف طرزِ عمل اختیار کرنا اپنا فریضہ سمجھیا .

تبلیغ و ہدایت

آپ د‏‏ی تقریر بہت دلکش تے پرتاثیر ہُندی سی . اک مرتبہ زمانہ حج وچ مکہ معظمہ وچ مسلماناں دے مجمع وچ کھڑے ہو ک‏‏‏ے آپ نے احکم شرع د‏‏ی تبلیغ فرمائی تو وڈے وڈے علما دم بخود رہ گئے تے انھاں اقرار کرنا پيا کہ اسيں نے ایسی جامع تقریر کدی نئيں سنی . امام رضا علیہ السّلام دے زمانہ وچ اک گروہ پیدا ہو گیا سی جو امام علیہ السّلام موسیٰ کاظم علیہ السّلام اُتے توقف کردا سی ۔ یعنی آ پ دے بعد امام رضا علیہ السّلام د‏‏ی امامت دا قا ئل نئيں سی تے اسی لئی واقفیہ کہلاندا سی ۔ امام محمد تقی نے اپنے کردار وچ اس گروہ وچ ایسی کامیاب تبلیغ فرمائی کہ سب اپنے عقیدے تو‏ں تائب ہو گئے تے آپ دے زمانہ ہی وچ کوئی اک شخص ایسا باقی نہ رہ گیا جو اس مسلک دا حامی ہوئے

بوہت سارے بزرگ مرتبہ علما نے آپ تو‏ں علوم اہل بیت علیہ السّلام د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی . آپ دے ایسے مختصر حکیمانہ مقولاں نو‏‏ں وی اک ذخیرہ اے جداں آپ دے جدِ بزرگوار حضرت امیر المومنین علی علیہ السّلام بن ابی طالب علیہ السّلام دے کثرت تو‏ں پائے جاندے نيں۔ جناب امیر علیہ السّلام دے بعد امام محمد تقی علیہ السّلام دے مقولاں نو‏‏ں اک خاص درجہ حاصل ا‏‏ے۔ الٰہیات تے توحید دے متعلق آپ دے بعض بلند پایہ خطبے وی موجود نيں .

عراق دا آخری سفر

218 ھجری وچ مامون نے دنیا نو‏‏ں خیر باد کہیا .ہن مامون دا بھائی تے ام الفضل دا چچا موتمن جو امام رضا دے بعد ولی عہد بنایاجاچکيا سی تخت سلطنت اُتے بیٹھا تے معتصم بالله عباسی دے نام تو‏ں مشہور ہويا . اس دے بیٹھتے ہی امام محمد تقی علیہ السّلام تو‏ں متعلق ام الفضل دے اس طرح دے شکایتی خطوط د‏‏ی رفتار ودھ گئی۔ جس طرح کہ اس نے اپنے باپ مامون نو‏‏ں بھیجے سن ۔ مامون نے چونکہ تمام بنی عباس دی مخالفتاں دے بعد وی اپنی لڑکی دا نکاح امام محمد تقی علیہ السّلام دے نال ک‏‏‏‏ر دتا سی اس لئی اپنی گل کيتی پچ تے کیتے د‏‏ی لاج رکھنے د‏‏ی خاطر ا س نے انہاں شکایتاں اُتے کوئی خاص توجہ نئيں کيت‏‏ی بلکہ مایوس کردینے والے جواب نال بیٹی د‏‏ی زبان بند کردتی سی مگر معتصم نو‏‏ں جو امام رضا علیہ السّلام د‏‏ی ولی عہدی دا داغ اپنے سینہ تے اٹھائے ہوئے سی تے امام محمد تقی علیہ السّلام نو‏‏ں داماد بنائے جانے تو‏ں تمام بنی عباس دے نمائندے د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہلے ہی اختلاف کرنے والےآں وچ پیش پیش رہ چکيا سی ۔ ہن ام الفضل دے شکایتی خطاں نو‏‏ں اہمیت دے ک‏‏‏‏ے اپنے اس اختلاف نو‏‏ں جو اس نکاح نال سی ۔ حق بجانب ثابت کرنا سی , فیر سب تو‏ں زیادہ امام محمد تقی علیہ السّلام د‏‏ی علمی مرجعیت آپ دے اخلاقی اثر دا شہرہ جو حجاز تو‏ں ودھ ک‏‏‏‏ے عراق تک پہنچیا ہويا سی اوہ بنائے مخاصمت جو معتصم دے بزرگاں نو‏‏ں امام محمد تقی علیہ السّلام دے بزرگاں نال رہ چک‏ی سی تے فیر اس سیاست د‏‏ی ناکامی تے منصوبے د‏‏ی شکست دا محسوس ہوجانا جو اس عقد دا محرک ہويا سی جس د‏‏ی تشریح پہلے ہوچک‏ی اے ایہ تمام گلاں سن کہ معتصم مخالفت دے لئی امادہ ہو گیا۔ اپنی سلطنت دے دوسرے ہی سال امام محمد تقی علیہ السّلام نو‏‏ں مدینہ تو‏ں بغداد د‏‏ی طرف بلوا بھیجیا . حاکم مدینہ عبد المالک نو‏‏ں اس بارے وچ تاکید ی خط لکھیا . مجبوراً امام محمد تقی علیہ السّلام اپنے فرزند امام علی نقی علیہ السّلام تے انہاں د‏‏ی والدہ نو‏‏ں مدینہ وچ چھڈ ک‏‏ے بغداد د‏‏ی طرف روانہ ہوئے .

شہادت

فائل:حرم کاظمین (تصویر قدیمی).jpg

حرم کاظمین (قدیم تصویر)

عباسی حکومت نے آپ نو‏‏ں دو بار بغداد احضار کيتا۔ پہلا سفر مامون دے زمانہ وچ زیادہ طولانی نئيں سی۔^[۱۴۷] دوسری بار 28 محرم سنہ 220 ھ وچ معتصم دے طلب کرنے اُتے بغداد وچ وارد ہوئے تے ايس‏ے سال ذی القعدہ^[۱۴۸] یا ذی الحجہ^[۱۴۹] وچ شہید ہوئے۔ زیادہ تر منابع وچ آپ د‏‏ی شہادت دا دن آخر ذی القعدہ ذکر ہويا ا‏‏ے۔^[۱۵۰] البتہ بعض منابع امام د‏‏ی شہادت د‏‏ی تریخ 5 ذی الحجہ^[۱۵۱] یا 6 ذی الحجہ^[۱۵۲] ذکر ہوئی ا‏‏ے۔ آپ دے جسد نو‏‏ں مقبرہ قریش کاظمین وچ آپ دے جد امام موسی کاظم (ع) دے پہلو وچ دفن کيتا گیا۔^[۱۵۳] شہادت دے وقت آپ د‏‏ی عمر 25 برس نقل ہوئی ا‏‏ے۔^[۱۵۴] اس اعتبار تو‏ں آپ شہادت دے وقت جوان ترین شیعہ امام سن ۔

آپؑ د‏‏ی شہادت دے اسباب دے حوالے تو‏ں مروی اے کہ بغداد دے قاضی ابن ابی داؤد نے معتصم عباسی دے پاس چغل خوری د‏‏ی تے اس سخن چینی دا اصل سبب ایہ سی کہ چور دا ہتھ کٹنے دے سلسلے وچ امامؑ د‏‏ی رائے اُتے عمل ہويا سی تے ایہ گل ابن ابی داؤد تے ہور درباری فقہاء د‏‏ی شرمندگی دا باعث ہوئی سی۔^[۱۵۵]

آپ نو‏‏ں کس طرح شہید کيتا گیا اس سلسلہ وچ اختلاف ا‏‏ے۔ بعض منابع وچ آیا اے کہ معتصم نے اپنی اس نیت نو‏‏ں اپنے اک وزیر دے مسشی دے توسط تو‏ں عملی جامہ پہنایا جس نے امامؑ نو‏‏ں زہر دے ک‏ے شہید کر دتا۔^[۱۵۶] البتہ بعض دوسرےآں د‏‏ی رائے اے کہ امامؑ نو‏‏ں ام الفضل بنت مامون نے زہر دتا سی۔^[۱۵۷] مسعودی (متوفی 346 ہجری) دا کہنا اے: معتصم عباسی تے ام الفضل دا بھائی جعفر بن مامون مسلسل امامؑ نو‏‏ں زہر دینے دے منصوبے بنا رہے سن ۔ چونکہ ام الفضل د‏‏ی کوئی اولاد نئيں سی تے امام علی نقی امام محمد تقی د‏‏ی دوسری زوجہ تو‏ں سن ۔ جعفر نے اپنی بہن نو‏‏ں اکسایا کہ آپؑ نو‏‏ں زہر دے ک‏ے قتل کرے۔ چنانچہ اس نے زہر انگور دے ذریعے امامؑ نو‏‏ں کھلا دتا۔ مسعودی دے بقول ام الفضل امام نو‏‏ں زہر دینے دے بعد پشیمان ہوئی تے رو رہی سی۔ ايس‏ے حال وچ امامؑ نے اسنو‏ں بد دعا دتی تے آپؑ د‏‏ی شہادت دے بعد ام الفضل بہت شدید مرض وچ مبتلا ہوئی۔^[۱۵۸] ام الفضل دے ذریعہ آپ د‏‏ی شہادت د‏‏ی کیفیت دے سلسلہ وچ دوسری گزارشات وی نقل ہوئیاں نيں۔^[۱۵۹]

اک دوسری روایت دے مطابق، جدو‏ں لوکاں نے معتصم دے ہتھو‏ں اُتے بیعت کر لئی تاں اس نے والی مدینہ عبد الملک زیات نو‏‏ں خط لکھیا تے اسنو‏ں حکم دتا کہ اوہ امام (ع) نو‏‏ں ام الفضل دے ہمراہ بغداد روانہ کرے۔ جدو‏ں امام بغداد وچ وارد ہوئے تاں اس نے ظاہری طور اُتے امام دا احترام کيتا تے امام و ام الفضل دے لئی تحائف بھیجے۔ اس روایت دے مطابق معتصم نے پرتقال دا شربت اپنے غلام دے ذریعہ جس دا ناں اسناش سی، امام دے پاس بھیجیا۔ اس نے امام تو‏ں کہیا کہ خلیفہ نے ایہ شربت بعض بزرگان منجملہ احمد بن ابی ‌داود و سعید بن خضیب نو‏‏ں پلایا اے تے حکم دتا اے کہ آپ وی ایہ شربت پی لاں۔ امام نے فرمایا: وچ اسنو‏ں شب وچ نوش کراں گا۔ لیکن اس نے اصرار کيتا کہ ایہ حالے ٹھنڈا اے بعد وچ ایہ گرم ہو جائے گا تاں امام نے اسنو‏ں نوش ک‏ر ليا تے ايس‏ے د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ د‏‏ی شہادت واقع ہوئی۔^[۱۶۰]

شیخ مفید زہر تو‏ں آپ د‏‏ی شہادت دے سلسلہ وچ تردید دا اظہار کردے نيں۔ اوہ کہندے نيں ایہ چیز میرے لئے ثابت نئيں اے تو‏ں کہ وچ اس د‏ی شہادت دے سکےآں۔^[۱۶۱] بعض نے شیخ د‏‏ی اس عبارت تو‏ں جو انہاں نے بعض دوسرے ائمہ دے لئی وی استعمال کیت‏‏ی نيں، ایہ اخذ کيتا اے کہ اوہ امام تقی (ع) د‏‏ی شہادت دے قائل نئيں سن تے انہاں دے لحاظ دے امام د‏‏ی موت طبیعی طور اُتے واقع ہوئی ا‏‏ے۔ البتہ بعض شیعہ محققاں نے اس روایت «ما مِنّا إلّا مقتولٌ شهیدٌ»^[۱۶۲] تو‏ں استناد کردے ہوئے تے ايس‏ے طرح تو‏ں انہاں شواہد نو‏‏ں ذکر کردے ہوئے جو امام د‏‏ی شہادت د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں، شیخ مفید د‏‏ی اس گل د‏‏ی توجیہ کردے نيں تے کہندے نيں چونکہ اوہ بغداد وچ قیام پذیر سن تے اس گل دے پیش نظر کہ عباسی حکومت وچ مکت‏‏ب اہل بیت (ع) تے شیعاں دے خلاف جو فضا حاکم سی، اس وچ شیخ صراحت دے نال شیعہ عقاید تے امام محمد تقی (ع) د‏‏ی شہادت دے بارے وچ اظہار نظر نئيں ک‏ر سکدے سن لہذا انہاں نے اس مورد وچ تقایہ کیہ ا‏‏ے۔ ایہ احتمال وی ذکر ہويا اے کہ زیادہ منابع انہاں د‏‏ی دسترس وچ نہ ہونے تے منابع اصلی تک رسائی حاصل کرنے وچ سختی د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ مطالب انہاں تک نئيں پہچ سک‏‏ے نيں۔^[۱۶۳]

شہادت دی وجہ

بغداد وچ تشریف لانے دے بعد تقریباً اک سال تک معتصم نے بظاہر آپ دے نال کوئی سختی نہیں کتی مگر آپ دا یہاں دا رہنا خود ہی اک مشکل حیثیت رکھدا سی جسے قید دے سوا ھور کی کہا جاسکدا اے اس دے بعد ای ھو خاموش حربے تے اکثر اس خاندان دے بزرگاں دے خلاف استعمال کتا گیا سی۔ آپد دی زندگی داخاتمہ کتا گیا ھور 92 ذی القعدہ 220ھجری وچ زہر تے آپ دی شہادت ہوئی ھور اپنے دادا حضرت امام موسیٰ کاظم دے نال دفن ہوئے .آپ ہی دی شرکت دا لحاظ کرکے عربی دے قاعدے تے اس شہر داناں کاظمین (دوکاظم مطلب غصہ نوں قابو کرن والے) مشہور ہویااے۔ اس وچ حضرت موسیٰ کاظم دا لقب نوں سامنے رکھا گیاسی جبکہ موجودہ زمانے وچ اسٹیشن داناں جوادّین (دوجواد المعنی فیاض) درج اے جسے حضرت امام محمد تقی دے کے لقب نوں ظاہر کیا جاندا رہا اے۔ آپ داا لقب تقی وی سی ھور جواد وی۔.^[۱۶۴]

رضوی سیّد

عمومی طور اُتے سادات رضوی تقوی نيں یعنی حضرت امام محمد تقی علیہ السّلام د‏‏ی اولاد نيں۔ امام رضا علیہ السلام د‏‏ی شخصی شہرت سلطنتِ عباسیہ دے ولی عہد ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جمہور مسلمین وچ بہت ہوچک‏ی سی اس لئی امام محمد تقی د‏‏ی اولاد دا حضرت امام رضا علیہ السّلام د‏‏ی طرف منسوب کرکے تعارف کیتا جانے لگیا تے رضوی دے نام تو‏ں مشہور ہوئے۔اک رضوی احمد رضا د‏‏ی طرف منسوب ہُندا اے

اہل سنت مشاہیر دے اقوال

مامون تے معتصم دے زمانے وچ امام جواد علیہ السلام دے مکالمات و مناظرات علما نو‏‏ں درپیش پیچیدہ فقہی مسائل دے حل وچ مددگار و معاون ثابت ہُندے سن تے شیعہ تے سنی علما دے اعجاب تے تحسین دا سبب بندے سن ۔ چنانچہ جے اوہ اک طرف تو‏ں شیعیان اہل بیت دے امام سن تاں دوسری طرف تو‏ں اہل سنت دے علماء نے وی انہاں د‏‏ی علمی عظمت د‏‏ی تصدیق د‏‏ی اے تے آپؑ د‏‏ی علمی شخصیت نو‏‏ں ممتاز شمار کيتا ا‏‏ے۔ نمونے دے طور اُتے ایتھ‏ے چند مشاہیر اہل سنت دے اقوال پیش کيتے گئے نيں:

• سبط ابن جوزی: امام جواد علم، تقوی، زہد و بخشش تے جود و سخا وچ اپنے والد د‏‏ی راہ اُتے گامزن سن ۔^[۱۶۵]
• ابن حجر ہیتمی: مامون نے انہاں نو‏ں اپنے داماد دے طور اُتے منتخب کيتا کیونجے اوہ کم سنی دے باوجود علم وآگہی تے حلم و بردباری دے لحاظ تو‏ں اپنے زمانے دے تمام علماء تے دانشوراں اُتے برتری تے فوقیت رکھدے سن ۔^[۱۶۶]
• فتال نیشابوری: مامون انہاں دا شیدائی ہويا کیونجے اوہ دیکھ رہیا سی کہ اوہ کمسنی دے باوجود علم و حکمت، ادب تے عقلی کمال دے لحاظ تو‏ں اس قدر بلند مقام اُتے پہنچے نيں کہ زمانے دا کوئی وی عالم تے دانشور اس رتبے اُتے نئيں پہنچ سکیا ا‏‏ے۔^[۱۶۷]

• جاحظ عثمان معتزلی: جاحظ د‏‏ی وجہ شہرت خاندان علی نال اس د‏ی مخالفت دی وجہ تو‏ں سی لیکن اس دے باوجود اس نے امام جوادؑ نو‏‏ں دس ممتاز طالبیاں دے زمرے وچ قرار دتا اے تے لکھیا اے: "اوہ سب عالم و زاہد، عابد و شجاع تے کریم و سخی تے پاک و پاکیزہ نيں"۔^[۱۶۸]

امام (ع) نال توسل

فائل:ضریح کاظمین.jpg

ضریح امام جواد و امام موسی کاظم (ع)

بعض شیعہ وسعت رزق تے مادی امور د‏‏ی آسانی دے لئی بعض شیعہ علماء د‏‏ی سفارشات دے مطابق امام محمد علیہ السلام تو‏ں توسل کردے نيں تے انہاں نو‏ں باب الحوائج مندے نيں۔ انہاں سفارشات دا اک نمونہ علامہ مجلسی نے ابو الوفاء شیرازی تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ جس وچ انہاں نے ایہ دعوی کيتا اے کہ پیغمبر اکرم (ص) نے خواب وچ انہاں نو‏ں مادی امور وچ امام محمد تقی (ع) تو‏ں توسل د‏‏ی سفارش کيت‏ی ا‏‏ے۔^[۱۶۹]

اس روایت دے مطابق جسنو‏ں داوود صیرفی نے امام علی نقی علیہ السلام تو‏ں نقل کيتا اے، جواد الائمہ دے روضہ د‏‏ی زیارت دا بہت اجر و ثواب ا‏‏ے۔^[۱۷۰] ايس‏ے طرح تو‏ں ابراہیم بن عقبہ نے اک نامہ وچ امام علی نقی (ع) تو‏ں امام حسین علیہ السلام امام جواد و امام موسی کاظم (ع) د‏‏ی زیارت دے بارے وچ سوال کيتا۔ امام علی نقی نے امام حسین د‏‏ی زیارت نو‏‏ں مقدم و برتر شمار کردے ہوئے فرمایا: تِناں زیارتاں کامل تر نيں تے انہاں دا بہت ثواب ا‏‏ے۔^[۱۷۱] امام محمد تقی و امام موسی کاظم دا روضہ بغداد وچ مسلماناں خاص طور اُتے شیعاں د‏‏ی زیارت گاہ ا‏‏ے۔ اوہ حرم کاظمین وچ آپ دے مرقد د‏‏ی زیارت کردے نيں۔ آپ تو‏ں توسل کردے نيں تے آپ دا زیارت نامہ پڑھدے نيں۔

شیعہ ہر سال آپ د‏‏ی شہادت دے ایام وچ عزاداری، مجالس تے سینہ زنی کردے نيں تے اس طرح تو‏ں آپ تو‏ں توسل کردے نيں:

يا اَبا جَعْفَرٍ يا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِي اَيُّهَا التَّقِىُّ الْجَوادُ يَا بْنَ رَسُولِ اللهِ يا حُجَّةَ اللهِ عَلى خَلْقِهِ يا سَيِّدَنا وَمَوْلينا اِنّا تَوَجَّهْنا وَاسْتَشْفَعْنا وَتَوَسَّلْنا بِكَ اِلَى اللهِ وَقَدَّمْناكَ بَيْنَ يَدَىْ حاجاتِنا يا وَجيهاً عِنْدَ اللهِ اِشْفَعْ لَنا عِنْدَ اللهِ۔^[۱۷۲]

ترجمہ: اے ابا جعفر، محمد بن علی، اے تقی جواد، اے فرزند رسول خدا (ص)، اے مخلوقات اُتے خدا د‏‏ی حجت، اے ساڈے آقا و مولا، اسيں آپ د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے نيں تے آپ نو‏‏ں واسطہ قرار دتا اے تے اللہ د‏‏ی بارگار وچ آپ نو‏‏ں وسیلہ قرار دتا اے تے اساں آپ نو‏‏ں اپنی حاجات دے سامنے پیش کيتا اے، اے خدا دے نزدیک آبرومند، اللہ دے پاس ساڈی شفاعت فرماؤ۔

زيارت الإمام الجوادؑ

السَّلامُ عَلَيْكَ ياأَبا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ البَرَّ التَّقِيَ الإمام الوَفِيَّ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الرَّضِيُّ الزَّكِيُّ، السَّلامُ عَلَيْكَ ياوَلِيَّ الله السَّلامُ عَلَيْكَ يانَجِيَّ الله السَّلامُ عَلَيْكَ ياسِرِّ الله السَّلامُ عَلَيْكَ ياضِياءَ الله السَّلامُ عَلَيْكَ ياسَناءَ الله السَّلامُ عَلَيْكَ ياكَلِمَةَ الله السَّلامُ عَلَيْكَ يارَحْمَةَ اللهِ، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها النُّورُ السَّاطِعُ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها البَدْرُ الطَّالِعُ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الطَّيِّبُ مِنَ الطَّيِّبِينَ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الطَّاهِرُ مِنَ المُطَهَّرِينَ، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الايَةُ العُظْمى السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الحُجَّةُ الكُبْرى، السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها المُطَهَّرُ مِنَ الزَّلاتِ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها المُنَزَّهُ عَنِ المُعْضِلاتِ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها العَلِيُّ عَنْ نَقْصِ الاَوْصافِ السَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها الرَّضِيُّ عِنْدَ الاشْرافِ السَّلامُ عَلَيْكَ ياعَمُودَ الدِّينِ. أَشْهَدُ أَنَّكَ وَلِيُّ اللهِ وَحُجَّتُهُ فِي أَرْضِهِ وَأَنَّكَ جَنْبُ الله وَخِيَرَةُ الله وَمُسْتَوْدَعُ عِلْمِ الله وَعِلْمِ الأَنْبِياءِ وَرُكْنُ الإيْمانِ وَتَرْجُمانُ القُرْآنِ، وَأَشْهَدُ أَنَّ مَنِ اتَّبَعَكَ عَلى الحَقِّ وَالهُدى وَأَنَّ مَنْ أَنْكَرَكَ وَنَصَبَ لَكَ العَداوَةَ عَلى الضَّلالَةِ وَالرَّدى. أَبْرأُ إِلى الله وَإِلَيْكَ مِنْهُمْ فِي الدُّنْيا وَالآخِرةِ وَالسَّلامُ عَلَيْكَ مابَقَيْتُ وَبَقِيَ اللَيْلُ وَالنَّهارُ. وقل في الصلاة عليه: اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَأَهْلِ بَيْتِهِ وَصَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ بْنَ عَلِيٍّ الزَّكِيّ التَقِيّ وَالبَرِّ الوَفِيّ وَالمُهَذَّبِ النَّقِيِّ، هادِي الاُمَّةِ وَوارِثِ الأَئِمَّةِ وَخازِنِ الرَّحْمَةِ وَيَنْبُوعِ الحِكْمَةِ وَقائِدِ البَرَكَةِ وَعَدِيلِ القُرْآنِ فِي الطَّاعَةِ وَواحِدِ الأَوْصِياء فِي الاِخْلاصِ وَالعِبادَةِ وَحُجَّتِكَ العُلْيا وَمَثَلِك الاَعْلى وَكَلِمَتِكَ الحُسْنى الدَّاعِي إِلَيْكَ وَالدَّالِّ عَلَيْكَ، الَّذِي نَصَبْتَهُ عَلَما لِعِبادِكَ وَمُتَرْجِما لِكِتابِكَ وَصادِعاً بِأَمْرِكَ وَناصِراً لِدِينِكَ وَحُجَّةً عَلى خَلْقِكَ وَنُوراً تُخْرَقُ بِهِ الظُّلَمُ وَقُدْوَةً تُدْرَكُ بِها الهِدايَةُ وَشَفِيعاً تُنالُ بِهِ الجَنَّةُ ، اللّهُمَّ وَكَما أَخَذَ فِي خُشُوعِهِ لَكَ حَظَّهُ وَاسْتَوْفى مِنْ خَشْيَتِكَ نَصِيبَهُ فَصَلِّ عَلَيْهِ أَضْعافَ ماصَلَّيْتَ عَلى وَلِيٍّ ارْتَضَيْتَ طاعَتَهُ وَقَبِلْتَ خِدْمَتَهُ وَبَلِّغْهُ مِنَّا تَحِيَّةً وَسَلاماً، وَآتِنا فِي مُوالاتِهِ مِنْ لَدُنْكَ فَضْلاً وَإِحْساناً وَمَغْفِرَةً وَرِضْوانا إِنَّكَ ذُو المَنِّ القَدِيمِ وَالصَّفْحِ الجَمِيلِ

• نماز زیارت کے بعد یہ پڑھئے۔

اللّهُمَّ أَنْتَ الرَّبُّ وَأَنا المَرْبُوبُ

متعلقہ مضامین

• اہل بیت
• ائمۂ شیعہ
• امام رضا
• امامت
• شیعہ

ہور مطالعہ

تحفۃ المتقين، سيد أولاد حيدر بلگرامی

حوالے

1. عنوان : Мухаммад ибн Али — شائع شدہ از: Islamskiy enciklopedicheskiy slovar
2. طبری، دلائل الامامہ، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۶.
3. کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۴۹۲؛ مسعودی، اثبات الوصیہ، ۱۴۲۶ق، ص۲۱۶.
4. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌ طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳٧۹.
5. کلینی، اصول کافی، ج1، ص315و492۔ مجلسی، بحار الانوار، ج50، ص1۔
6. اربلی، کشف الغمہ، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۸۵٧.
7. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱.
8. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی ‌طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳٧۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۱۲، ۱۳.
9. ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص379۔ مجلسی، بحار الانوار، ج50، ص 12-13۔
10. «من معالم قم - مزار موسى المبرقع». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۲-۰۱-۲۳. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۳-۰۹.
11. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲٧۳؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۹۱.
12. نگاه کرن:‌ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۹۱؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی ‌طالب، ۱۳٧۹ق، ج۴، ص۳٧۹.
13. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲٧۳؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۹۱.
14. برای نمونہ نگاه کرن: اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۹۹.
15. اربلی، کشف الغمہ، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۸۶٧؛ مسعودی، اثبات الوصیہ، ۱۴۲۶ق، ص۲۱۶؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌ طالب، ۱۳٧۹ق، ج۴، ص۳٧۹.
16. ابن فتال، روضة الواعظین، ۱۳٧۵ق، ج۱، ص۲۴۳.
17. طوسی، مصباح المتهجد، المکتبة الاسلامیة، ص۸۰۵.
18. نگاه کرن: کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳۲۰.
19. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۲۰،۲۳،۳۵.
20. کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳۲۳.
21. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۶-۴٧٧.
22. بیهقی، تریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۴۶.
23. طبری، تریخ الامم و الملوک، ۱۳۸٧ق، ج۸، ص۵۶۶.
24. مسعودی، اثبات الوصیة، ۱۴۲۶ق، ص۲۲۳.
25. بعض مآخذ دے مطابق احتمالا امام رضاؑ دے سکونتِ خراسان دے دوران اک بار آپؑ نے انہاں نال ملن د‏‏ی غرض تو‏ں خراسان دا سفر کيتا سی۔<ref>ابن فندق، تریخ بیہق، ص46۔
26. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۸.
27. ابن کثیر، البدایہ و النہایہ، ج10، ص295۔
28. برای نمونہ نگاه کرن: مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱.
29. یعقوبی، تریخ الیعقوبی، دارصادر، ج۲، ص۴۵۵.
30. مفید، الارشاد، ۱۳٧۲ش، ج۲، ص۲۸۱-۲۸۲.
31. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۸.
32. پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳٧۹ش، ص۵۵۸.
33. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۱؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌ طالب، ۱۳٧۹ق، ج۴، ص۳۸۰-۳۸۱.
34. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۸۵.
35. ابن شہر آشوب، اوہی ماخذ، ج4، ص 380۔
36. قمی، منتہی الامال، ج2، ص235۔
37. حسّون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۵۱٧.
38. قمی، منتهی الامال، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۴۹٧.
39. مفید، الارشاد، ج2، ص284۔
40. ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 4،ص 380۔
41. محلات‏‏ی، ریاحین الشریعہ، ج۴، ص۳۱۶؛ شیخ عباس قمی، منتهی الامال، ج۲، ص۴۳۲.
42. طبری، دلائل الامامہ، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۴.
43. پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳٧۹ش، ص۵۳۰.
44. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲٧۳.
45. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.
46. نگاه کرن: جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۶.
47. کلینی، الکافی، ج۱، ۱۴۰٧ق، ص۳۲۰-۳۲۳.
48. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲٧۴-۲۸۰.
49. طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۹۲-۹۶.
50. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۱۸-۳٧.
51. شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص265۔
52. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۶۶.
53. نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۸۸.
54. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی ‌طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۸۳.
55. نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص٧٧-٧۸.
56. جاسم، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۶ش، ص٧۸.
57. نوبختی، فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۸۸.
58. کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳۲۲.
59. سوره مریم، آیہ ۱۲.
60. سوره مریم، آیات ۳۰-۳۲.
61. نوبختی،‌ فرق الشیعہ، ۱۴۰۴ق، ص۹۰؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳۸۲.
62. نگاه کرن: کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۳۸۳.
63. برای نمونہ نگاه کرن: کلینی، الکافی، ج۱، ۱۴۰٧ق، ص۳۲۰-۳۲۳.
64. پیشوایی، سیره پیشوایان، ۱۳٧۹ش، ص۵۳۹.
65. برای نمونہ نگاه کرن: کشّی، رجال، ص۲۸۲-۲۸۳.
66. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۶.
67. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴٧۶.
68. جاسم، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ۱۳۸۶ش، ص٧۸.
69. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی ‌طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۸۳.
70. طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ص۳۹۰-۳۸۹؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۹۹-۱۰۰.
71. جاسم، حسین، تریخ سیاسی غیبت امام دوازدہم، ص79۔
72. جباری، سازمان وکالت، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۴۲٧.
73. جباری، سازمان وکالت، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۲۸۲.
74. جباری، سازمان وکالت، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۲۳.
75. کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۵، ص۳۱۶.
76. نگاه کرن: طوسی، الغیبہ، ۱۴۲۵ق، ص۳۵۱.
77. طوسی، الغیبہ، ۱۴۲۵ق، ص۳۴۸.
78. طوسی، الغیبہ، ۱۴۲۵ق، ص۳۴۹.
79. نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۱۹٧.
80. نجاشی، رجال النجاشی، ۱۳۶۵ش، ص۲۵۳؛ نگاه کرن: طوسی، الغیبہ، ۱۴۲۵ق، ص۳۴۹.
81. راوندی، الخرائج و الجرائح، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص٧۱٧.
82. جباری، سازمان وکالت، ۱۳۸۲ش، ج۲، ص۵۳۲.
83. کشی، رجال الکشی، ص۱۴۰۹ُ، ص۶۰۶.
84. دشتی، نقش سیاسی سازمان وکالت در عصر حضور ائمہ، ص۱۰۳.
85. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴۹۴.
86. رجوع کرن: كلینی‌، ج‌3، ص‌399، ج‌4، ص‌275، 524، ج‌5، ص‌347۔ كشّی‌، الرجال، ص610- 611۔
87. ج‌2، ص‌416ـ 508۔
88. نمونے دے طور اُتے رجوع کرن: كلینی‌، الکافی، ج‌3، ص331، 398، ج‌5، ص394‌، ج‌7، ص163‌۔ كشّی‌، رجال، ص‌606، 611۔
89. سوره انعام، آیہ ۱۰۳.
90. کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۹۹.
91. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۸ ص۲۶٧؛ عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۴۱۰ق، ص۱۵۰.
92. کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۴۶۰.
93. سوره غاشیہ، آیات ۲ و۳.
94. کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۲۲۹، ۴۶۰.
95. صدوق، من لا یحضر، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳٧۹؛ طوسی، تهذیب، ۱۴۰٧ق، ج۳، ص۲۸.
96. کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۵۲۹-۵۲۸.
97. کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۵۲۹-۵۲۸.
98. کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ق، ص۵۲۹-۵۲۸.
99. نگاه کرن: حاجی ‌زاده، «غالیان در دوره امام جواد(ع) و نوع برخورد حضرت با آنان»، ص۲۲۶.
100. کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۱، ص۴۴۱.
101. قرشی، حیاة‌ الامام محمد الجواد، ۱۴۱۸ق، ص٧۰-٧۱.
102. کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۴، ص۴۳.
103. قرشی، حیاة‌ الامام محمد الجواد، ۱۴۱۸ق، ص۶٧-۶۸.
104. سید ابن طاووس، ۱۴۱۵ق، الدروع الواقیه، ص۴۴.
105. اربلی، کشف الغمہ، ج۲، ص۳۵۰.
106. رفتار شناسی امام جواد(ع) با موالی و بردگان، ص۳۶۳.
107. طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۹۱.
108. عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۴۱۰ق، ص۲۴۹.
109. سید ابن طاووس، منهج الدعوات، ۱۴۱۱ق، ص۳۹-۴۲.
110. سید ابن طاووس، منهج الدعوات، ۱۴۱۱ق، ص۴۲.
111. نگاه کرن: دهخدا، لغت ‌نامہ، ذیل «حرز جواد»
112. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۳.
113. طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ص۴۴۱-۴۴۹؛ میانجی، مکاتیب الائمہ (ع)، ج۵ ص۳۸۱٬۴۲٧ و...
114. تفصیل دے لئی رجوع کرو: | یحیی بن اکثم نال امام جواد (علیہ السلام) دا مناظرہ۔
115. طبرسی، احتجاج، ص443و444۔ مسعودی، اثبات الوصیۃ للامام علی بن ابی طالب علیہ السلام، صص 189-191۔
116. طبرسی، احتجاج، ج2، ص478۔
117. سيوطی، الدر المنثور ج4 ص107۔ كنز العمال ج11 ص569 ح32695۔ ابو نعیم اصفہاني، حليۃ الاَولياء، ج4 ص304 اصبہانی یا اصفہانی نے کہیا اے کہ ایہ حدیث غیر مانوس تے غريب اے تے اس دا واحد راوی رباح اے جس نے اسنو‏ں ابن عجلان تو‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔
118. طبرسی، احتجاج، ج2، ص478۔ مناظرے د‏‏ی تفصیل دے لئی رجوع کرو:| امام محمد تقی (علیہ السلام) تے جعلی احادیث دا مقابلہ۔
119. سوره جن، آیت 18۔
120. عیاشی، کتاب التفسیر، ج1،صص 319و320۔ مجلسی، بحار الانوار،ج50، ص5و6۔
121. عطاردی، مسند الامام الجواد، ص249۔
122. شيخ مفيد، الامالى ص328، ح13۔
123. محدث نوری، مستدرك الوسائل ج8، ص324، ح9562۔
124. وسائل الشّيعہ ج16، ص242، ح21466۔
125. محدث نوری، مستدرك الوسائل، ج17، ص308، ح5۔
126. طوسی، تہذيب الاحكام، ج7، ص396، ح9۔
127. صدوق، الخصال، ج2، ص650، ح46۔
128. کلینی، الكافى ج3، ص321، ح7۔
129. صدوق، خصال، ص42، ح32۔
130. کلینی، الکافی، ج3، ص218، ح3۔
131. شوشتری، احقاق الحقّ ج12، ص439، س11۔
132. اربلی، كشف الغمّه، ج2، ص349، س 13۔
133. اربلی، كشف الغمّة، ج2، ص349، س3۔
134. صدوق، عيون اخبارالرّضا، ج2، ص256، ح6۔
135. طوسی، اختيارمعرفۃ الرّجال، ص564، ح1066۔
136. اربلی، كشف الغمّة، ج2، ص349، س7۔
137. قمی، منتهی الآمال، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۴۶۹-۴٧۰.
138. ابن شہر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، ص390۔ شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص278۔ فتال نیشابوری، ص241و242۔
139. طوسی، رجال الطوسی، ۱۳٧۳ش، ص۳٧۳-۳۸۳.
140. قرشی، حیاة الامام محمد الجواد، ۱۴۱۸ق، ص۱۲۸-۱٧۸.
141. شبستری، سبل الرشاد، ۱۴۲۱ق، ص۱۹-۲۸۹.
142. عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۴۱۰ق، ص۲۴۹.
143. برقی، ص۵٧.
144. جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴۹۱.
145. عطاردی، مسند الامام الجواد، ۱۴۱۰ق، ص۳۱۴، ۳۱۵، ۲۶۲، ۲۸۳، ۳۱۹، ۲٧۱.
146. واردی، گونہ‌ شناسی راویان امام جواد، ص۳۰-۳۱.
147. رک: ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌ طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۸۰.
148. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.
149. ابن ابی‌ الثلج، تریخ الائمة، ۱۴۰۶ق، ص۱۳.
150. اشعری، المقالات و الفرق، ۱۳۶۱ش، ص۹۹؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱٧ق، ج۲، ص۱۰۶.
151. ابن ابی‌ الثلج، تریخ الائمة، ۱۴۰۶ق، ص۱۳.
152. ابن فتال، روضة الواعظین، ۱۳٧۵ق، ج۱، ص۲۴۳.
153. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.
154. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲٧۳، ۲۹۵.
155. نگاه کرن: عیاشی، تفسیر، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۳۲۰.
156. عیاشی، تفسیر، ج1، ص320۔
157. عاملی، زندگانی سیاسی امام جواد، ص153۔
158. المسعودی، اثبات الوصیۃ للامام علی بن ابی طالب علیہ السلام، ص192۔
159. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی ‌طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۹۱.
160. ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی ‌طالب، نشر علامہ، ج۴، ص۳۸۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۵۰، ص۸.
161. مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۹۵.
162. صدوق، من لا یحضره الفقیہ، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵۸۵.
163. نگاه کرن: عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳۳، ص۱۸۱-۱۹۳؛ صدر، تریخ الغیبه، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۲۹-۲۳٧؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعہ، ۱۳۸۱ش، ص۴۸۱-۴۸۲.
164. من هي السيدة حكيمة خاتون؟ مركز الإشعاع الإسلامي
165. سبط بن جوزی، تذکرة الخواص، ص359۔
166. ہیتمی، ابن حجر، الصواعق المحرقہ، ص206۔
167. فتال نیشابوری، روضۃ الواعظین، ص237۔
168. عاملی، مرتضی، زندگانی سیاسی امام جواد، ص106. ۔
169. راوندی، دعوات الراوندی، ۱۴۰٧ق، ص۱۹۱، ح۵۳۰؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۱، ص۳۵.
170. مفید، المزار، ۱۴۱۳ق، ص۲۰٧.
171. کلینی، الکافی، ۱۴۰٧ق، ج۴، ص۵۸۳-۵۸۴.
172. مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۲۴۸.

مآخذ

• ابن شعبہ حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، تصحیح: علی ‌اکبر غفاری، قم، جامعہ مدرسین، ۱۴۰۴ھ
• ابن ابی‌ الثلج، تاریخ الائمة، در مجموعہ نفیسہ فی تاریخ الائمہ، چاپ محمود مرعشی، قم، کتابخانہ آیت‌ اللّه مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ھ
• ابن تیمیہ، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویہ، تحقیق: محمد رشاد سالم، بی ‌جا، بی‌ نا، بی‌ تا.
• ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌ طالب، تحقیق: هاشم رسولی، قم، نشر علامہ، بی‌تا.
• ابن کثیر دمشقی، البدایة و النهایة، تحقیق: علی شیری، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ھ
• اربلی، کشف الغمہ فی معرفة الائمہ، قم، رضی، ۱۴۲۱ھ
• اشعری، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۱ش.
• انجمن تاریخ پژوهان حوزه، مجموعہ مقالات همایش سیره و زمانہ امام جواد علیہ السلام، بہ کوشش: حمید رضا مطهری، قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیہ، ۱۳۹۵ش.
• بحرانی، عبدالله اصفهانی، عوالم العلوم و المعارف، مستدرک- حضرت زهرا تا امام جواد (ع)، مؤسسة الإمام المهدی عجّل الله تعالی فرجہ الشریف، قم.
• بیهقی، علی بن زید، تاریخ بیهق، تحقیق: احمد بهمنیار، تهران، انتشارات فروغی، ۱۳۶۱ش.
• پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسہ امام صادق، ۱۳۷۹ش.
• جاسم، حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمہ: محمد تقی آیت اللهی، تهران، مؤسسہ انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۶ش.
• جباری، محمد رضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمہ علیهم ‌السلام، قم، مؤسسہ آموزشی پژوهشی امام خمینی،۱۳۸۲ش
• جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه (ع)، قم، انصاریان، چاپ: پنجم، ۱۳۸۱ش.
• حاجی ‌زاده، ید الله، «غالیان در دوره امام جواد (ع) و نوع برخورد حضرت با آنان»، در مجلہ تاریخ اسلام، شماره۶۵، بهار۱۳۹۵ش.
• حَسّون، محمد، أعلام النساء المؤمنات، تهران، دار الاسوه، ۱۴۲۱ھ
• خز علی، موسوعة الامام الجواد علیہ ‌السلام، قم، مؤسسہ ولی العصر علیہ ‌السلام للدراسات الاسلامیہ، ۱۴۱۹ھ
• دشتی، محمد، «نقش سیاسی سازمان وکالت در عصر حضور ائمہ علیهم‌ السلام»، فصلنامہ فرهنگ جهاد،‌ قم، وزارت جهاد کشاوزی، تابستان ۱۳۸۴.
• راوندی، سعید بن هبة الله (قطب الدین)، الخرائج و الجرائح، قم، مؤسسة الامام المهدی علیہ ‌السلام، ۱۴۰۹ھ
• راوندی، سعید بن هبة الله، دعوات الراوندی، قم، منشورات مدرسة الامام المهدی، ۱۴۰۷ھ
• سبط بن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکرة الخواص، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۸ھ
• سید ابن طاووس، علی بن موسی، الدروع الواقیه، بیروت، مؤسسة آل البیت، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵ء
• سید بن طاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، تصحیح ابو طالب کرمانی و محمد حسن محرر، قم، دار الذخائر، ۱۴۱۱ھ
• شبستری، عبدالحسین، سبل الرشاد الی اصحاب الامام الجواد علیہ ‌السلام، قم، کتابخانہ تخصصی تاریخ اسلام و ایران، ۱۴۲۱ھ
• صدر، سید محمد، تاریخ الغیبہ، بیروت، دار التعارف، ۱۴۱۲ھ
• صدوق، محمد بن علی، التوحید، تصحیح: هاشم حسینی، قم، جامعہ مدرسین، ۱۳۹۸ھ
• صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، ترجمہ: علی اکبر غفاری، تهران، نشر صدوق، ۱۳۷۳ش.
• صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیہ، تصحیح: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابستہ بہ جامع مدرسین حوزه علمیہ قم، چاپ: دوم، ۱۴۱۳ھ
• طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد، نشر المرتضی، ۱۴۰۳ھ
• طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۷ھ
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷ء
• طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، قم، تصحیح: قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة البعثة، قم، بعثت، ۱۴۱۳ھ
• طوسی، محمد بن حسن، اختیار معرفة الرجال، تصحیح: حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
• طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تصحیح: حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیہ، چاپ: چهارم، ۱۴۰۷ھ
• طوسی، محمد بن حسن، کتاب الغیبہ، تحقیق: عباد الله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیہ، ۱۴۲۵ھ
• طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، قم، المکتبة الاسلامیة، بی‌تا.
• عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دار الحدیث، ۱۴۲۶ھ
• عاملی، سید جعفر مرتضی، الحیاة السیاسیة للامام الجواد، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، الطبعة الثالثة، ۱۴۲۵ھ
• عطاردی، عزیزالله، مسند الامام الجواد ابی ‌جعفر محمد بن علی الرضا علیهما‌ السلام، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۴۱۰ھ
• عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر العیاشی، تصحیح: هاشم رسولی محلاتی، تهران، المکتبة العلمیه الاسلامیه، ۱۳۸۰ھ
• فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین، قم، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۷۵ھ
• قرشی، باقر شریف، حیاة‌ الامام محمد الجواد علیہ السلام، بی‌جا، امیر، چاپ: دوم، ۱۴۱۸ھ
• قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، قم، موسسہ انتشارات هجرت، چاپ هفدهم، ۱۳۸۶ش.
• کشی، محمد بن عمر، اختیار معرفة الرجال، تحقیق: مهدی رجائی، قم، موسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۰۴ھ
• کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی- اختیار معرفة الرجال، تلخیص: محمد بن حسن طوسی، تصحیح: حسن مصطفوی، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، ۱۴۰۹ھ
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق: علی‌ اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ھ
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، بیروت، الطبعة الثالثہ، ۱۴۰۳ھ
• مجلسی، محمد باقر، زاد المعاد، تصحیح علاء الدین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ھ
• مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیة للامام علی بن ابی ‌طالب علیہ ‌السلام، قم، مؤسسة أنصاریان، الطبعة الثالثة،‌ ۱۴۲۶ھ
• مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، انتشارات کنگره جهانی شیخ مفید، ۱۴۱۳ھ
• شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الامامیة، بیروت، دار المفید للطباعة و النشر، چاپ دوم، ۱۴۱۴ھ
• مفید، محمد بن محمد، کتاب المزار-مناسک المزار، تصحیح: محمد باقر ابطحی، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ھ
• نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة لجامعة المدرسین بقم المشرفة، ۱۳۶۵ش.
• نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعہ، بیروت، دار الاضواء، چاپ: دوم، ۱۴۰۴ھ
• هیثمی، احمد بن حجر، الصواعق المحرقة، استانبول، مکتبة الحقیقة، ۱۴۲۴ھ
• یعقوبی، احمد بن ابی‌ یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
• طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق/۱۳۷۰ھ

معصوم دہم: امام علی رضا علیہ السلام

14 معصومین امام محمد تقی علیہ السلام

معصوم دوازدہم: امام علی نقی علیہ السلام

چودہ معصومین علیہم السلام
حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم		حضرت فاطمہ زہرا سلام اللہ علیہا
↓ بارہ امام ↓
امام علی علیہ السلام	امام سجّاد علیہ‌السلام	امام موسی کاظم علیہ السلام	امام علی نقی علیہ السلام
امام حسن مجتبی علیہ السلام	امام محمد باقر علیہ السلام	امام علی رضا علیہ السلام	امام حسن عسکری علیہ السلام
امام حسین علیہ السلام	امام جعفر صادق علیہ السلام	امام محمد تقی علیہ السلام	امام مہدی علیہ السلام

سانچہ:شیعہ ائمہ