Wół (rodzaj)

Wół^[8] (Bubalus) – rodzaj ssaków z podrodziny bawołów (Bovinae) w obrębie rodziny wołowatych (Bovidae).

Wół

Bubalus
C.H. Smith, 1827[1]
Anoa nizinny (B. depressicornis)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	parzystokopytne
Podrząd	przeżuwacze
Infrarząd	Pecora
Rodzina	wołowate
Podrodzina	bawoły
Plemię	Bovini
Rodzaj	wół
Typ nomenklatoryczny
Bos bubalus J.F. Gmelin, 1788 (= Bos bubalis Linnaeus, 1758)
Synonimy
Bubalus[a] Frisch, 1775[3] Anoa C.H. Smith, 1827[4] Buffelus Rütimeyer, 1865[5] Probubalus Rütimeyer, 1865[6] Pseudonovibos Peter & Feiler, 1994[7]
Gatunki
18 gatunków (w tym 13 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Azji^[9][10][11].

Morfologia

Długość ciała 122–300 cm, długość ogona 60–100 cm, wysokość w kłębie 60–190 cm; długość rogów 14,6–51 cm; masa ciała 200–1200 kg^[10][12].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1827 roku angielski przyrodnik Charles Hamilton Smith w rozdziale poświęconym systematyce ssaków w publikacji traktującej o królestwie zwierząt^[1]. Na gatunek typowy wyznaczył (absolutna tautonimia) woła domowego (B. bubalis).

Etymologia

• Bubalus: łac. bubalus ‘bawół’, od gr. βουβαλος boubalos ‘bawół’^[13].
• Anoa: rodzima, celebeska nazwa anoa dla anoa nizinnego^[14]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Anoa depressicornis C.H. Smith, 1827.
• Buffelus: nowołac. buffelus ‘bawół’, od ang. buffalo ‘bawół’^[15]. Gatunek typowy: Rütimeyer wymienił trzy gatunki – †Bos palaeindicus Falconer, 1859, †Bubalus antiquus Duvernoy, 1854 oraz Bos indicus Rütimeyer, 1865 (= Bos bubalis Linnaeus, 1758) – z których typem nomenklatorycznym jest Buffelus indicus Rütimeyer, 1865 (= Bos bubalis Linnaeus, 1758).
• Probubalus: gr. προ pro ‘blisko, w pobliżu’; rodzaj Bubalus C.H. Smith, 1827^[16]. Gatunek typowy: Rütimeyer wymienił trzy gatunki – Probubalus celebensis Rütimeyer, 1865 (= Anoa depressicornis C.H. Smith, 1827), †Probubalus sivalensis Rütimeyer, 1865 (= †Hemibos triquetricornis Rütimeyer, 1865) oraz †Amphibos acuticornis Rütimeyer, 1865 (= †Bos (Amphibos) acuticornis Falconer & Cautley, 1868) – nie wyznaczając typu nomenklatorycznego.
• Pseudonovibos: gr. ψευδος pseudos ‘fałszywy’; rodzaj Novibos Coolidge, 1940^[7]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Pseudonovibos spiralis Peter & Feiler, 1994 (= Bos bubalis Linnaeus, 1758).

Podział systematyczny

Podział anoa na formę nizinną B. depressicornis (anoa nizinny) i formę górską B. quarlesi (anoa górski)^[11] wymaga dalszych badań ze względu na ogromną zmienność leżącą u ich podstaw (np. wygląd zewnętrzny, anatomia, chromosomy, białka i DNA) które uniemożliwiają ostateczną klasyfikację^[9].

Arni azjatycki i wół domowy bywają zaliczane do odrębnych podgatunków nadrzędnego gatunku Bubalus bubalis, jako kolejno Bubalus bubalis arnee i Bubalus bubalis bubalis^[11].

Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki^[17][12][9]:

Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[8]	Podgatunki[10][9][12]	Rozmieszczenie geograficzne[10][9][12][18]	Podstawowe wymiary[10][12][b]	Status IUCN[19]
	Bubalus arnee	(Kerr, 1792)	arni azjatycki	4 podgatunki	południowy Nepal, środkowe i północno-wschodnie Indie, południowa Sri Lanka, północna Mjanma, zachodnia Tajlandia i wschodnio-środkowa Kambodża	DC: 240–300 cm DO: 60–100 cm MC: 250–1200 kg	EN
	Bubalus bubalis	(Linnaeus, 1758)	wół domowy	2 podgatunki	północno-wschodnie Indie (Asam) przez południowo-wschodnią Azję aż do doliny rzeki Jangcy w Chińskiej Republice Ludowej, ale gatunek ten występuje na całym subkontynencie indyjskim; obecnie w stanie dzikim w całej Azji, z introdukowanymi populacjami w Ameryce Północnej i Południowej oraz północnej Australii	DC: 240–300 cm DO: 60–100 cm MC: 250–1200 kg	GU
	Bubalus mindorensis	Heude, 1888	wół mindorski	gatunek monotypowy	Mindoro, Filipiny	DC: około 220 cm DO: około 60 cm MC: 200–300 kg	CR
	Bubalus depressicornis	(C.H. Smith, 1827)	anoa nizinny	gatunek monotypowy	Celebes (północne, środkowe, wschodnie i południowo-wschodnie) oraz wyspa Buton; nie ma pewności, czy jest sympatryczny, czy parapatryczny w stosunku do B. quarlesi	DC: 122–188 cm DO: brak danych MC: do 300 kg	EN
	Bubalus quarlesi	(Ouwens, 1910)	anoa górski	gatunek monotypowy	Celebes (głównie środkowe, także w części północnej i południowo-wschodniej) oraz północna część wyspy Buton; nie ma pewności, czy jest sympatryczny, czy parapatryczny w stosunku do B. depressicornis	DC: 122–188 cm DO: brak danych MC: do 300 kg	EN

Kategorie IUCN:  EN  – gatunek zagrożony,  CR  – gatunek krytycznie zagrożony; GU – gatunek udomowiony.

Opisano również gatunki wymarłe:

• Bubalus bathygnathus Akhtar, 1992^[20]
• Bubalus brevicornis Yang Zhongjian, 1936^[21]
• Bubalus cebuensis Croft, Heaney, Flynn & Bautista, 2006^[22]
• Bubalus grovesi Rozzi, 2017^[23]
• Bubalus jarikasensis Akhtar, 1992^[20]
• Bubalus mephistopheles (Hopwood, 1925)^[24]
• Bubalus murrensis (Berckhemer, 1927)^[25]
• Bubalus palaeindicus (Falconer, 1859)^[26]
• Bubalus palaeokerabau Dubois, 1908^[27]
• Bubalus platyceros Lydekker, 1877^[28]
• Bubalus teilhardi Yang Zhongjian, 1932^[29]
• Bubalus wansjocki Boule & Teilhard de Chardin, 1928^[30]
• Bubalus youngi Zhou Mingzhen & Xu Yuxuan, 1957^[31]

Uwagi

1. Nazwa odrzucona, publikacja Frischa Das Natur-System der Vierfüßigen Thiere została uznana za nieważną (poza kilkoma wyjątkami) ze względu na niekonsekwentne stosowanie nazewnictwa binominalnego, na mocy uprawnień ICZN^[2].
2. DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Zobacz też

• wół