Traktaty nierównoprawne

Traktaty nierównoprawne (chin. trad. 不平等條約, chin. upr. 不平等条约, pinyin bùpíngděng tiáoyuē; jap. fu-byōdō-jōyaku, kanji 不平等条約) – traktaty (znane również pod terminami „niesprawiedliwe”, „przymusowe”) odnoszące się zasadniczo, ale nie wyłącznie, do historycznej kategorii traktatów dwustronnych zawartych pod koniec XIX i na początku XX wieku między państwami europejskimi, Stanami Zjednoczonymi i krajami Ameryki Łacińskiej a państwami Azji i Afryki^[1].

Francuska karykatura polityczna z 1898 r., przedstawiająca brytyjską królową Wiktorię, niemieckiego cesarza Wilhelma II, cara Rosji Mikołaja II, francuską Mariannę i japońskiego samuraja, dzielących Chiny między siebie; stereotypowy mandaryn reaguje z przerażeniem w tle

Podpisanie traktatu nankińskiego (1842)

Pierwsza strona traktatu z Kanagawy (1854)

Podpisanie konwencji pekińskej (1860)

Mapa handlowa Chin (1899)

Podpisanie traktatu tienciński (1858)

Odtworzona scena podpisania traktatu aiguńskiego (1858)

Większość tych traktatów została podpisana po klęsce militarnej lub w konsekwencji zagrożenia. Ustanawiały one system korzyści dla mocarstw „cywilizowanych”, ograniczając jednocześnie suwerenność „niecywilizowanych” i im podporządkowanych. Ze względu na swoją przewagę ekonomiczną i militarną mocarstwa narzucały surowe ograniczenia i niesprawiedliwe warunki oraz wymuszały specjalne przywileje poprzez ustępstwa w prawach terytorialnych i suwerennych, podział stref wpływów, otwieranie portów, egzekwowanie jurysdykcji eksterytorialnej, nabywanie kolei, górnictwo itp.^[1].

Pierwszym nierównoprawnym traktatem był traktat pokojowy pomiędzy cesarstwem dynastii Qing (Chiny) a Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii podpisany w 1842 roku, znany jako traktat nankiński. Następnie podpisano podobne dokumenty z innymi państwami, jak poniżej w tabelach^[1].

Lista ważniejszych traktatów nierównoprawnych

Z Chinami

Traktat	Rok	Kraj zawierający	Treść	Uwagi
Traktat nankiński	1842	Wielka Brytania	Traktat pomiędzy Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii a Chinami, na mocy którego Chiny musiały m.in. otworzyć pięć dużych portów dla europejskich statków i zlikwidować gildię kohong; Hongkong został odstąpiony Wielkiej Brytanii po wsze czasy, przyznane zostały prawa eksterytorialne dla Brytyjczyków (tym samym Chiny pozwoliły na obcą jurysdykcję na swoim terytorium)
Traktat z Bogue (Humen, miasto i wąska cieśnina w delcie Rzeki Perłowej)	1843	Wielka Brytania	Traktat uzupełniający traktat nankiński pomiędzy Wielką Brytanią a Chinami
Traktat z Wangxia (Wanghia)	1844	Stany Zjednoczone	Traktat oparty w dużej mierze na traktacie nankińskim, zawierał jednak szereg dodatkowych punktów, jak np.: przyznanie Amerykanom prawa do nabywania ziemi w pięciu traktatowych portach pod budowę kościołów, szpitali i cmentarzy (interesy misjonarzy), zniesienie zakazu nauki języka chińskiego przez cudzoziemców, zwolnienie obywateli amerykańskich spod chińskiej jurysdykcji. Zakazał handlu opium
Traktat z Huangpu (Whampoa)	1844	Francja	Francja uzyskała takie same przywileje jak Wielka Brytania w traktacie nankińskim i późniejszych: otwarcie pięciu portów, eksterytorialność dla obywateli francuskich, stałe cła na handel chińsko-francuski oraz prawo do stacjonowania konsulów
Traktat aiguński (Aigun)	1858	Rosja	Traktat pomiędzy Imperium Rosyjskim a chińską dynastią Qing, regulujący część granicy na Dalekim Wschodzie
Traktat tienciński (Tiencin)	1858	Francja, Wielka Brytania, Rosja, Stany Zjednoczone	Otwarcie rzek i nowych portów do prowadzenia handlu, możliwość stacjonowania kontyngentów wojskowych
Konwencja pekińska	1860	Wielka Brytania, Francja, Rosja	Pierwsza konwencja pekińska zawarła trzy odrębne traktaty z: Wielką Brytanią, Francją i Rosją
Traktat chińsko-portugalski	1887	Portugalia	Traktat dał Portugalii prawa kolonialne do Makau pod warunkiem, że Portugalia będzie współpracować w wysiłkach na rzecz zakończenia przemytu opium
Traktat z Shimonoseki	1895	Japonia	Traktat kończący pierwszą wojnę chińsko-japońską (1894–1895)
Druga konwencja pekińska	1898	Wielka Brytania	Na mocy konwencji z 1898 roku Nowe Terytoria wraz z 235 wyspami zostały wydzierżawione Wielkiej Brytanii na 99 lat od 1 lipca 1898 roku
Protokół bokserski	1901	Wielka Brytania, USA, Japonia, Rosja, Francja, Niemcy, Włochy, Austro-Węgry, Belgia, Hiszpania, Holandia	Roszczenia o reparacje za wsparcie ludobójstw dokonanych przez „Bokserów”, embargo na broń
Dwadzieścia jeden żądań	1915	Japonia	Wypowiedzenie traktatów z Europejczykami przez Chiny, współpraca militarna Chin i Japonii	Odrzucone przez stronę chińską

Z Japonią

Traktat	Rok	Kraj	Treść
Traktat z Kanagawy	1854	Stany Zjednoczone	Zasada nieagresji, możliwość handlu w miastach portowych Shimoda i Hakodate, zakup broni amerykańskiej, ochrona rozbitków
Angielsko-japoński traktat o przyjaźni	1854	Wielka Brytania	Zasada nieagresji, możliwość handlu, zaopatrzenia i napraw statków angielskich w Nagasaki i Hakodate, zrównanie praw kupców angielskich z holenderskimi i chińskimi, Anglia nie może próbować zmian traktatu
Traktaty ery Ansei	1858	Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Rosja, Holandia, Francja	Przywileje dla Amerykanów, Anglików, Rosjan, Holendrów i Francuzów
Traktat Harrisa	1858	Stany Zjednoczone	Wymiana dyplomatów, możliwość prowadzenia handlu w Kanagawie, Niigacie, Hyōgo i Nagasaki, prawo do zakupu działek, wznoszenia budynków w ww. portach przez obywateli USA, wprowadzenie niskich ceł, możliwość sądzenia obywateli USA przez amerykańskiego konsula, wolność wyznania

Z Koreą

Traktat	Rok	Kraj
Traktat z Kanghwa / Ganghwa	1876	Japonia
Traktat amerykańsko-koreański	1882	Stany Zjednoczone
Traktat chińsko-koreański	1882	Chiny
Traktat japońsko-koreański	1905	Japonia
Traktat japońsko-koreański	1907	Japonia
Traktat o połączeniu cesarstw	1910	Japonia

Z Mongolią

Traktat	Rok	Kraj
Traktat kiachtański	1915	Chiny, Rosja

Zobacz też

• Dwadzieścia jeden żądań

Przypisy

1. Unequal Treaties in International Law. Oxford University Press, 2020. [dostęp 2023-03-06]. (ang.).

Bibliografia

• Edward Kajdański: Chiny. Leksykon. Warszawa: Książka i Wiedza, 2005. ISBN 83-05-13407-5. Brak numerów stron w książce
• Conrad Tottman, Historia Japonii
• Andrew Gordon, Nowożytna Historia Japonii

Kontrola autorytatywna (termin):

• LCCN: sh85139655
• J9U: 987007560930405171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: event/Unequal-Treaty