Teodor-Piotr

Teodor-Piotr (zm. 1197) – car drugiego państwa bułgarskiego jako Piotr IV (rzadziej znany jako Piotr II) w l. 1185-1197.

Piotr IV

car Bułgarii
Okres	od 1185 do 1188
Następca	Asen I
Okres	od 1196 do 1197
Następca	Kałojan
Dane biograficzne
Dynastia	Asenowicze
Data śmierci	1197

Wraz z bratem Asenem stanął na czele powstania Bułgarów, które doprowadziło do stworzenia w 1188 roku niezależnego od Bizancjum państwa bułgarskiego. Obrany carem w 1185 przyjął imię Piotr^[1]. W 1188 ustąpił na rzecz brata Asena, zachowując tytuł carski. Po śmierci brata w 1196 roku przejął władzę w państwie. Zginął zamordowany.

Życiorys

Teodor wywodził się z rodziny bojarów kumańskich z okolic Tyrnowa. Miał dwóch braci: Asena i Kałojana. Mamy również informację o dwóch jego siostrach. Teodora i Asena określa się również kumańskim przydomkiem Bełgun, będącym prawdopodobnie nazwą arystokratycznego rodu kumańskiego. Rodzina Teodora posiadała rozległe stosunki wśród Kumanów mieszkających na północ od Dunaju^[2].

Wybuch powstania

Bułgaria w latach 1185-1196

Jesienią 1185, Teodor wraz z bratem Asenem zjawili się w obozie cesarskim w Kipseli (obecnie Ipsala), położonym na wschód od dolnej Maricy i zażądali od cesarza Izaaka II nadania im w pronoję (bizantyńskie lenno) jednej małej dochodowej posiadłości i zapisania ich w szeregi greckiego rycerstwa. Żądanie sformułowali w tonie raczej zuchwałym i cesarz stanowczo odmówił. Oburzeni bracia powrócili w swoje strony i wzniecili w przeciążonym podatkami kraju powstanie przeciw Bizancjum^[3].

Po śmierci Manuela I Komnena (1180) Cesarstwo Bizantyńskie, w którego granicach znajdowały się ziemie bułgarskie, przeżywało głęboki kryzys wewnętrzny. Państwo stawało się coraz bardziej konglomeratem ziem rządzonych przez urzędników cesarskich i miejscowych feudałów, nie uznających często władzy cesarskiej. W 1183 roku ziemie Cesarstwa od Belgradu po Serdikę spustoszyli Węgrzy wspólnie z Serbami. W 1185 roku natomiast północną Grecję najechali Normanowie zdobywając Tesalonikę. Kiedy Asen wraz z Teodorem stanęli przed cesarzem, ten próbował właśnie uporać się z najazdem normańskim. Odprawieni przez Izaaka II bracia wykorzystali zjazd dostojników kościelnych i ludności zwołany na uroczystość poświęcenia ufundowanej przez nich świątyni świętego Dymitra sołuńskiego w Tyrnowie. Ludowi prorocy wezwali zebranych do powstania przeciw Bizancjum. Wezwanie proroków, natchnionych jak wierzono przez duchy, podjęto z entuzjazmem. Mnich bułgarski Wasilij został obrany głową kościoła bułgarskiego i koronował Teodora na cara. Teodor przyjął imię Piotr^[4], na pamiątkę ostatniego wielkiego cara Bułgarii i tytuł władcy Wołochów. Wybuch powstania datuje się na wiosnę 1186 roku^[3].

Car powstańców

Powstańcy rekrutujący się początkowo spośród półkoczowniczej ludności pasterskiej wołoskiej i słowiańskiej w krótkim czasie opanowali prawie całą Bułgarię naddunajską i przenieśli działania wojenne do Tracji. Piotr i Asen rozbili w Tracji dwie armie bizantyńskie. W rękach greckich pozostały jedynie miasta na wybrzeżu czarnomorskim. Latem 1186 Izaak II wkroczył z wielką armią do Bułgarii i odzyskał utracone twierdze. Powstańcy zostali rozproszeni, a Piotr i Asen schronili się na przeciwległym brzegu Dunaju. W drodze powrotnej do Konstantynopola cesarz spalił bułgarskie zasiewy. W rezultacie na stronę powstańców przeszła również słowiańska ludność rolnicza, a nawet, zamieszkujący te ziemie Grecy^[5].

Pomnik Asenowiczów – Weliko Tyrnovo 1987.

Jesienią 1186 bracia powrócili na czele nowych wojsk, wspomagani przez posiłki Kumanów i ruskich brodników. Bez większego trudu opanowali ziemie między Dunajem a Starą Płaniną, po czym ponownie najechali Trację pustosząc ziemie wokół Ajtos, Anchialos i Werroi^[6]. W tym czasie wystąpił też przeciw Bizancjum sojusznik obydwu braci Dobromir Chryz, w późniejszym czasie władca ziem w zachodniej Macedonii wokół twierdzy Prosek. Na czele znacznego oddziału udał się do Macedonii i opanował z pomocą miejscowej ludności bułgarskiej rejon rzeki Strumy. Wiosną 1187 roku Izaak II rozbił armię powstańczą pod Lardeą w Tracji (w pobliżu obecnego Karnobatu) i jesienią po raz drugi przekroczył pasmo górskie Starej Płaniny. Obległ twierdzę Łowecz broniącą dostępu do Tyrnowa, ostatecznie jednak po trzymiesięcznym oblężeniu zmuszony był zawrócić^[7]. Tymczasem korzystając z walk w Bułgarii Stefan I Nemanja, władca Serbii, poszerzył swoje posiadłości kosztem Cesarstwa. W Azji Mniejszej wybuchło powstanie. Izaak II nie mógł kontynuować wojny. Na przełomie maja i czerwca 1188 roku zgodził się zawrzeć pokój z Piotrem i Asenem. Bizancjum uznało istnienie niezależnego państwa bułgarskiego. Nowe państwo objęło tereny sięgające na zachodzie po rzekę Iskyr, na wschodzie do wybrzeży Morza Czarnego, na północy po Dunaj, a na południu do Starej Płaniny. Wybrzeże czarnomorskie i Tracja pozostały w ręku greckim. Jako zakładnika gwarantującego zachowanie pokoju obydwaj bracia przysłali na dwór cesarski w Konstantynopolu najmłodszego brata Kałojana^[8].

Utrata władzy

Jesienią 1188 roku Piotr został zmuszony do zrzeczenia się tronu. Zachował jedynie tytuł cara i władzę nad rejonem starej stolicy Bułgarii Presławiem. W Tyrnowie Asen został koronowany na cara Wołochów^[9].

Wiosną 1190 roku w odwecie za złamanie pokoju łoweckiego Izaak II przekroczył Starą Płaninę i obległ Tyrnowo. Podczas odwrotu przez przełęcze bałkańskie wpadł jednak w zasadzkę w wąwozie górskim Starej Płaniny i poniósł sromotną klęskę. Walki trwały do 1194 roku, kiedy to siły bizantyńskie zostały rozbite po Arkadiopolem (Lüleburgas), co umożliwiło Bułgarom zajęcie Sredca. W następnych latach Asen opanował zachodnie pasma Rodopów i południowo-wschodnią Macedonię, zdobył też na Węgrach ziemię widyńską, braniczewską i belgradzką.

Powrót na tron

Bezsilne w otwartej walce przeciw Asenowi Bizancjum wsparło niezadowolonych ze wzrostu władzy Asena bojarów, którzy zawiązali spisek. Zapewnieni o pomocy wojskowej ze strony Bizancjum, zamordowali Asena I. Władzę w Tyrnowie objął przywódca spisku, krewny Asena I, bojar Iwanko. Piotr obległ Tyrnowo. Bizantyńczycy z powodu rozruchów w armii nie mogli przyjść Iwance z pomocą i ten zbiegł do Konstantynopola. Tron carski w Tyrnowie ponownie objął Piotr. Rządził tylko przez rok. Opozycja bojarska zawiązała bowiem nowy spisek i zamordowała go w 1197 roku^[10].

Związki rodzinne

Teodor miał czworo rodzeństwa, dwóch młodszych braci:

• Asena, obwołanego carem w 1188, zamordowanego w 1196 roku
• i Kałojana, władcę Bułgarów w latach 1197–1207

oraz dwie nieznane z imienia siostry.

Nieznany bojar tyrnowski
Teodor-Piotr (panował 1185–1188 i 1196–1197)				Asen I (panował 1188–1196)		siostra		Kałojan (panował 1197–1207)		siostra

Przypisy

1. J.E. Morby, Dynastie świata, Kraków 1995
2. T. Wasilewski: Historia Bułgarii. s. 78-79. Pochodzenie Asenowiczów nie jest jasne. W. Giuzelew uważa ich za rodzinę bułgarsko-kumańską (Bułgaria, s. 84). W.G. Wasiljewski (Materiały k wnutriennej istorii wizantijskogo gosudarswa, 1879, s. 173) i W. Złatarski (Potekłoto na Pytra i Asenja, 1933, s. 7 i nn.) uważali, że Asen i Piotr pochodzili z rodziny bułgarskiej. P. Mutafczew (Istorija na byłgrskij narod, 1943) przypisuje im ruskie pochodzenie. Wreszcie istnieją próby, wywiedzenia Asenowiczów od starej dynastii panującej niegdyś w Bułgarii (W. Nikołaew, Potekłoto na Asenewczi…, 1940); za G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 384.
3. T. Wasilewski: Historia Bułgarii. s. 78-79., G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 384.
4. Historycy zajmujący się historią Bułgarii określają go po prostu jako Piotra, podobnie jak jego poprzednika z połowy X wieku, najwyraźniej nie widząc potrzeby uznawania ciągłości pomiędzy pierwszym a drugim państwem bułgarskim. Tak: T. Wasilewski: Historia Bułgarii. s. 59-62 i 78-81., D.M. Lang: Bułgarzy. s. 67-68 i 77., W. Giuzelew: Bułgaria. Zarys dziejów. s. 50-52 i 84-85., G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 273-274 i 384-385. Następstwo carów Piotrów w historii Bułgarii jest zresztą sprawą skomplikowaną. W 1040 roku w Belgradzie został proklamowany carem bułgarskim przywódca powstania antybizantyńskiego Piotr Delian. W 1072 roku w Prizrenie carem został ogłoszony Kostanty Bodin, który przyjął imię Piotra II. Syn władcy Zety i w przyszłości władca Zety, jakkolwiek stanął na czele powstania dążył nie tyle do wskrzeszenia państwa bułgarskiego ile do rozszerzenia panowania serbskiego. W obydwu przypadkach tytuł carski służył objęciu przywództwa sił powstańczych, państwo bułgarskie nie istniało bowiem od 1018 roku. W. Giuzelew: Bułgaria. Zarys dziejów. s. 61-63.
5. T. Wasilewski: Historia Bułgarii. s. 79. Skład etniczny oddziałów powstańców, jak i w ogóle drugiego państwa bułgarskiego jest problemem niezwykle trudnym. W swojej relacji Nicetas Choniates mówi wciąż o Wołochach a nie Bułgarach. Podobnie jest w źródłach zachodnich, u Roberta de Clari i G. Villehardouina. Natomiast źródła bułgarskie z tego okresu i późniejsze bizantyńskie poczynając od Jerzego Akropolity nie wspominają w ogóle o Wołochach W korespondencji z papieżem Innocentym III Kałojan tytułuje się: imperator totiae Bulgarie et Vlachie, a w jednym z listów nawet imperator Bulgarorum. Nicetas Choniates wyjaśnia w pewnym miejscu, że barbarzyńcy z rejonu Hemus, nazywani niegdyś Mezami, są teraz zwani Wołochami. Teodor Skutariota dodaje w formie wyjaśnienia Βλάχοι δὲ νυν καὶ Βούλγαροι (Blachoi de nyn kai Bulgaroi – Wołosi a teraz Bułgarzy). Wydaje się, że nazwy Wołosi nie należy traktować w sensie etnicznym, ale jako ogólne określenie ludności pasterskiej dawnej Mezji albo ówczesnego temu Paristrion, dla odróżnienia od Bułgarów, którym to terminem określano mieszkańców temu Bułgaria, tj. Macedonii. Przyjmuje się, że państwo Asenowiczów było państwem bułgarskim, w którym jednak istotną rolę odgrywali Wołosi i Kumanowie. G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 384.
6. Udział Kumanów miał decydujące znaczenie dla wyniku ówczesnych zmagań bułgarsko-bizantyńskich. Kumani nie brali jednak ze względu na klimat udziału w działaniach prowadzonych latem. G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 385.
7. T. Wasilewski: Historia Bułgarii. s. 80. Zdaniem Ostrogorskiego cesarzowi udało się ich powtórnie odeprzeć powstańców kosztem znacznych strat jeszcze w październiku 1186 roku. Kolejną wyprawę przeciw ukrywającym się w górach powstańcom poprowadził natomiast już na wiosnę 1187. G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 385.
8. T. Wasilewski: Historia Bułgarii. s. 80.
9. Niektórzy historycy za pierwszego władcę drugiego państwa bułgarskiego uznają Asena I. Faktycznie o państwie bułgarskim można mówić dopiero od 1188 roku. Tak np. G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 548.
10. T. Wasilewski: Historia Bułgarii. s. 80-81., G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 390.

Bibliografia

• T. Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Ossolineum, 1988, s. 78-81. ISBN 83-04-02466-7.
• G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2008, s. 384-390. ISBN 978-83-01-15268-0.
• W. Giuzelew: Bułgarskie średniowiecze. W: Bułgaria. Zarys dziejów. I. Dymitrow (red.). Warszawa: Książka i Wiedza, 1986. ISBN 83-05-11583-6. Brak numerów stron w książce

Kontrola autorytatywna (osoba):

• VIAF: 26065864
• LCCN: n85354149

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3957459