Szkoła trywialna

Szkoła trywialna (łac. trivialis – pospolity, gminny) – w systemie szkolnictwa obowiązującym w Austrii i Austro-Węgrzech w XIX wieku szkoła o elementarnym poziomie nauczania. Szkoły trywialne zakładano we wsiach, miały zazwyczaj jednego lub dwóch nauczycieli^[1].

Szkoły trywialne na ziemiach polskich

Po I rozbiorze Polski (1772) cesarzowa Maria Teresa wprowadziła w Galicji w 1774 prawo^{[uwaga 1]}, zgodnie z którym w każdej wsi i małym mieście winna powstać dwustopniowa szkoła trywialna o trzyletnim cyklu nauczania (stopień I – dwa lata, stopień drugi – jeden rok). W większych miastach i w siedzibach władz obwodowych organizowane być miały trzystopniowe czteroletnie „szkoły główne”. Szkoły trywialne były całodzienne, przedmiotem nauki były elementarne umiejętności czytania, pisania i rachowania, a metody nauczania ćwiczyły przede wszystkim pamięć, a dopiero potem „według potrzeby rozsądek i serce”. Obowiązkiem szkolnym od 1781 objęte były wszystkie dzieci w wieku od 6 do 12 lat^{[uwaga 2]}. Zgodnie z obowiązującym od 1787 prawem koszty utworzenia i utrzymania tych szkół ponosiła gmina, proboszcz i dziedzic wsi. Biedniejsze wsie organizowały na swym terenie w zastępstwie szkół trywialnych gorzej wyposażone szkoły parafialne, w których rolę nauczyciela pełnił miejscowy proboszcz.

Szkoły trywialne zreformowano na podstawie ustawy z 1805 roku wydanej przez cesarza Franciszka Habsburga, nie zmieniając jednak zasadniczo ani systemu szkolnego, ani zakresu nauczania, ale kładąc większy nacisk na germanizację szkolnictwa elementarnego; w szkołach trywialnych wykładowym językiem miał być niemiecki.

Wobec słabego rozwoju sieci szkół od 1812 roku ustawa ta nie była w praktyce egzekwowana aż do połowy wieku, kiedy liczba szkół w Galicji wzrosła.

Trzyletnia szkoła trywialna zazwyczaj nie wystarczała do tego, by po jej ukończeniu starać się o naukę w gimnazjum lub szkołach rzemieślniczych, toteż zdolniejsze bądź zamożniejsze dzieci kierowano po ukończeniu nauki w szkole trywialnej na co najmniej jeszcze jeden rok, do którejś z czteroletnich szkół głównych.

Szkoły parafialne w eparchii przemyskiej

W czasach zaborów w szkolnictwie ludowym dominowały szkoły parafialne, jednak system austriacki nie uwzględniał ich w spisach (uznawano je za instytucje religijne i cerkiewne). Dlatego nie ingerowano w ich działalność, za którą odpowiadali parochowie (proboszczowie) i władze diecezjalne. W 1780 roku na zjeździe duchowieństwa w Walawie postanowiono, że w każdej parafii wiejskiej powinien być bakałarz do posługi cerkiewnej, którego obowiązkiem byłoby też uczenie dzieci w szkole zgodnie z przyjętymi zasadami. W szkolnictwie państwowym kwalifikacje kandydatów do stanu nauczycielskiego określała ustawa z 1805 roku, ale również władze diecezjalne dostosowały swoje wymagania w szkołach parafialnych. Zdobycie kwalifikacji wymagało odbycia pod nadzorem proboszcza i urzędu dziekańskiego przynajmniej rocznego stażu jako pomocnik nauczyciela. Po pomyślnej opinii kandydat na nauczyciela zdawał egzaminy przed komisją dziekańską i konsystorzem diecezjalnym. Tak pozyskani nauczyciele byli absolwentami szkół parafialnych lub trywialnych, a zakres ich umiejętności minimalnie przewyższał wiedzę absolwentów dwuklasowych szkół trywialnych^[2].

Prawdopodobnie pod wpływem zmian w szkolnictwie państwowym w Galicji w 1816 roku, również konsystorz unicki wydał w 1817 roku instrukcję wymagań dla kandydatów na nauczycieli. Nauczyciel był zobowiązany czytać i pisać w języku polskim i ruskim, znać obrządek cerkwi, arytmetykę, początkową znajomość dydaktyki i „manipulacji szkolnej”. Z powodu braku Ukraińców zatrudniano czasem Polaków, którzy nie znali języka ukraińskiego. Ustawą z 28 listopada 1818 roku pozwolono na czasowe zatrudnianie Polaków, aż do czasu wykształcenia własnych kadr ukraińskich. Nauczaniem zajmowali się diacy (kantorzy cerkiewni), przeważnie synowie lub krewni parocha bądź służby cerkiewnej. W 1816 roku władze austriackie nadzór nad szkolnictwem ludowym powierzyły cerkwi, a proboszczowie ustępowali miejsca diakom-nauczycielom^[2].

W 1817 roku założono w Przemyślu Instytut Diaków (Instituos Cantorum et Magistrorum Scholae), a 24 lipca 1816 roku rozesłano apel do proboszczów o datki na założenie Instytutu. Instytut Diaków zainaugurował działalność pod kierownictwem ks. Jana Mogilnickiego, a 24 sierpnia 1818 roku został zatwierdzony przez władze austriackie. Było to pierwsze w Galicji tzw. ukraińskie Seminarium Pedagogiczne. O jego utworzenie postarał się eparcha przemyski w latach 1818–1847 Jan Snigurski. W 1820 roku jego dyrektorem został były rektor Greckokatolickiego Seminarium Generalnego we Lwowie – dr Jan Ławrowski(inne języki), który opracowywał i tłumaczył podręczniki metodyki nauczania dla nauczycieli szkół parafialnych, a rok później wydał elementarz. W 1818 roku było 10 uczniów, a w 1865 roku było 30. Prowadzący zajęcia nie posiadali pełnych kwalifikacji pedagogicznych, dlatego nazywano ich jako adjutores (pomocnicy nauczyciela)^[2].

W 1815 roku było 20 koedukacyjnych szkół trywialnych. Po 1816 roku rozpoczął się proces tworzenia ruskich szkół trywialnych. W latach 1830–1867 było 167 koedukacyjnych i dwie żeńskie szkoły trywialne. Po raz pierwszy w 1805 roku wydano ustawę państwową o przysposobieniu kandydatów na nauczycieli do szkół ludowych. Przy każdej szkole głównej cyrkułu zorganizowano 3-miesięczne kursy. Kurs kończył się egzaminem teoretycznym i praktycznym przed nadzorcą okręgu szkolnego. Pierwszym etapem w karierze nauczycielskiej było stanowisko nauczyciela pomocniczego, a następnym – roczna praktyka w charakterze nauczyciela młodszego. Mając 20 lat otrzymywali patent nauczycielski, po zdaniu egzaminu ustnego i pisemnego przed konsystorzem biskupim otrzymywali posadę nauczycielską. W 1819 roku utworzono roczne kursy Preparandy, które w 1855 roku zostały zmienione na preparandy 2-letnie. Na kursach dla kandydatów na nauczycieli dla szkół trywialnych i parafialnych, wykładano przedmioty przygotowujące do funkcji organisty lub diaka, przedmioty szkoły ludowej, pedagogikę i metodykę. Po ukończeniu kursu był egzamin końcowy, upoważniający do otrzymania posady nauczycielskiej w Szkołach Głównych i 3-klasowych Szkołach trywialnych. Kobiety początkowo nie miały kursów, tylko pobierały naukę zawodową u bardziej uzdolnionego nauczyciela, a następnie zdawały egzaminy. W 1856 roku utworzono preparandy żeńskie. W 1862 roku utworzono drugą preparandę męską przy Rzymsko-Katolickiej Szkole Głównej w Jarosławiu, na początku było 22 uczniów^[2].

W 1867 roku powstała Rada Szkolna Krajowa, która w 1868 roku objęła w posiadanie 10 preparand. Funkcjonowało 7 preparand męskich: we Lwowie (rzymskokatolicka i greckokatolicka), Krakowie, Tarnowie, Jarosławiu, Przemyślu, Buczaczu; a także 3 preparandy żeńskie: w klasztorze prezentek w Krakowie, u sióstr benedyktynek w Staniątkach, w Przemyślu. W 1868 roku utworzono czwartą preparandę żeńską w klasztorze benedyktynek, obrządku ormiańskiego we Lwowie. W 1871 roku zlikwidowano preparandy i utworzono seminaria nauczycielskie: męskie (we Lwowie, Krakowie, Nowym Sączu, Rzeszowie, Stanisławowie, Tarnopolu) i żeńskie (we Lwowie, Krakowie, Przemyślu)^[3].

Tabela frekwencji szkolnej na terenie diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego

Rok	Szkoły trywialne	Szkoły parafialne	Liczba uczniów	Liczba uczniów niedzielnych	Liczba dzieci zdolnych do szkoły
1810	75	47	8669		91642
1820	80	37	9799		98156
1821	83	41	9730		85593
1823	68	13	7735		71053
1829	67	44	8254
1830	68	45	9005
1831	67	46	8685
1832	66	46	8149
1833	66	41	7415
1835	68	31	7844
1836	67	32	8698
1837	68	31	8813
1838	68	30	8274
1839	68	32	8159
1840	68	36	8791
1841	68	48	8974
1842	68	42	9601
1845	67	96	17067
1846	68	118	18313 (20%)		95748
1853	68	100	11360		102828
1855	68	82	10240		102600
1857	73	97	10223	2114	137763
1858	79	92	11808	2791	141291
1859	87	113	15471 (10%)	3049 (2%)	144829
1860	99	100	16564	2804	122823

Tabela szkół na terenie greckokatolickiej eparchii przemyskiej

Rok	Szkoły trywialne ruskie	Szkoły parafialne ruskie	Liczba parochii	Liczba capellani	Liczba cooperatur	Liczba wiernych
1830	43	361	575	133	46	762648
1831	41	374	570	132	49	774433
1835	38	411	564	136	50	768458

Uwagi

1. W grudniu roku 1774. wprowadzono w życie terezjański porządek szkolny (Allgemeine Schulordnung) w całej Austrii. Ustawa szkolna wyróżniała trzy kategorie szkół ludowych, a mianowicie:

   • szkoły trywialne, które istnieć powinny w każdej parafii, zakładane kosztem wspólnym gromad i dominiów,
   • szkoły główne, w miastach obwodowych,

   a nadto w stolicy każdego kraju koronnego należało zorganizować

   • szkołę normalną, zwaną także wzorową (Musterschule).
2. Od 1826 – również młodzież do 15 lat.

Przypisy

1. StanistawS. Gruiński StanistawS., Dzieje szkolnictwa ludowego w Galicii część I. (Czasy przed zaprowadzeniem autonomii 1772-1861)., Wydana we LWOWIE.: Nakładem Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego. I. Związkowa drukarnia we Lwowie, ulica Liudego I. 1916.- Repozytorium Cyfrowe ŚBC..
2. Roman Pelczar. „Kształcenie kadry nauczycielskiej dla ruskich (ukraińskich) szkół ludowych z obszaru greckokatolickiej Diecezji Przemyskiej w okresie przed autonomią Galicji”. (Praca naukowa Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie). Rocznik Polsko-Ukraiński. 2014. tom XVI, strony 263-279.
3. Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa „Szkolnictwo ludowe w Galicji w swym rozwoju liczebnym od roku 1868 do roku 1909 z uwzględnieniem stosunków hygienicznych” Zestawił Bolesław Adam Baranowski. We Lwowie 1911. Nakładem Wydawnictwa „Rodziny i Szkoły”. strona 34.