Szarlej

Szarlej (1934–1935 Szarlej-Wielkie Piekary; niem. Scharley) – dzielnica Piekar Śląskich z najstarszymi śladami osadnictwa w mieście^[1], dawna osada górnicza^[2]. Znajduje się tu Wojewódzki Szpital Chirurgii Urazowej, siedziba Urzędu Miasta i Radia Piekary.

Ten artykuł dotyczy dzielnicy Piekar Śląskich. Zobacz też: Szarlej – wieś w woj. kujawsko-pomorskim, w pow. inowrocławskim, w gminie Kruszwica.

Szarlej

Dzielnica Piekar Śląskich
Zabudowa przy ulicy Bytomskiej w 2018 roku
Herb
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Piekary Śląskie
Data założenia	XIV wiek
W granicach Piekar Śląskich	1934
Populacja (2007) • liczba ludności	8420
Położenie na mapie Piekar Śląskich
50°22′47″N 18°56′40″E

Nazwa

Pochodzenie i znaczenie nazwy Szarlej nie jest jednoznaczne, stąd różne poglądy autorów próbujących je ustalić:

• zdaniem historyka prof. Jana Drabiny (2000) nazwa Szarlej pochodzi od demona zwanego Szarlenem^[3];
• zdaniem księdza Konstantego Damrota (1896) zgodnie z legendą nazwa w jęz. polskim Szarlej, a w niem. Scharley, pochodzi od Szary, Szarek, albo Szarlej, a więc w znaczeniu niemieckim Graue ['szary'], Graumännchen ['szary ludzik'], jako imię jednego z górniczych duchów; ks. Damrot zalicza ją do grupy pochodzących od nazw osób^[4];
• zdaniem nauczyciela Heinricha Adamy’ego (1888) należąca do grupy oznaczających właściwości i strukturę ziemi nazwa Scharley miała starszą, słowiańską formę Szary – lay, co według niego znaczy w jęz. niemieckim Grauerde^[5] (niem. die Grauerde po polsku znaczy ‘szara ziemia’).

Historia

Scharley in Oberschlesien, litografia Ernsta Wilhelma Knippla, przedstawiająca odkrywkową kopalnię rudy cynku Scharley w Szarleju, około 1855 r.

Osadnictwo pradziejowe na terenie obecnego Szarleja sięga co najmniej czasów kultury łużyckiej^[1]. W XIV wieku istniała tu już osada górnicza. Pierwsza pisemna wzmianka o Szarleju pochodzi z 1534 roku^[6]. Na terenie dzielnicy czynne były liczne szyby kopalń rud żelaza i metali nieżelaznych: Wilhelmine, Otto, Szarlej i Nowa Helena.

1 stycznia 1896 roku Szarlej został oddzielony od Niemieckich (Wielkich) Piekar, a zarządcą nowej gminy Szarlej został Niemiec Wilhelm Taube^[7]. 1 kwietnia 1934 roku Szarlej został ponownie połączony z Wielkimi Piekarami w gminę Szarlej-Wielkie Piekary^[8], po czym 3 września 1935 nazwę zmieniono na Piekary Śląskie^[9].

23 lutego 1919 roku w Szarleju zawiązało się gniazdo Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na Górnym Śląsku, które w 1920 roku liczyło 265 członków^[10].

Zabytki

Kapliczka Maria Hilf w 2018 roku

• Kościół Trójcy Przenajświętszej (zob. parafia Trójcy Przenajświętszej w Szarleju), zaprojektowany przez Zygmunta Gawlika, wybudowany w latach 1929–1933^[11];
• zespół Szpitala Spółki Brackiej, wzniesiony w latach 1916–1924, obecnie siedziba Wojewódzkiego Szpitala Chirurgii Urazowej im. Janusza Daaba^[11];
• Kaplica Maria Hilf, wzniesiona w 1905, wpisana do rejestru zabytków woj. śląskiego (nr rej. A/586/2019 z 16 grudnia 2019)^[12].

Urodzeni w Szarleju

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Szarleju.

• Jan Frenzel – ksiądz rzymskokatolicki
• Ryszard Dyrgałła – inżynier lotniczy i lotnik
• Maksymilian Hartlik – lekkoatleta, długodystansowiec, trzykrotny mistrz Polski
• Hans Marchwitza – pisarz
• Stanisław Mastalerz – powstaniec śląski, pułkownik Wojska Polskiego
• Zygmunt Patryn – lekarz
• Emanuel Tomanek – podporucznik rezerwy piechoty Wojska Polskiego II RP, komendant główny Związku Powstańców Śląskich
• Jan Wicik – powstaniec śląski, konstruktor lotniczy
• Roman Dwornik – organista, pedagog, kompozytor pieśni liturgicznych i pozaliturgicznych

Przypisy

1. Żydek 1972 ↓, s. 27.
2. Górny Śląsk i Zagłębie w dawnych opisach. Wiek XIX. Andrzej Zieliński (wybór, wstęp i opracowanie). Katowice: Śląsk, 1984, s. 124. ISBN 83-216-0428-5.
3. J. Drabina, Historia Bytomia 1254–2000, Bytom 2000, s. 51.
4. Konstanty Damrot: Die älteren Ortsnamen Schlesiens, ihre Entstehung und Bedeutung: mit einem Anhange über die schlesisch-polnischen Personennamen: Beiträge zur schlesischen Geschichte und Volkskunde. Beuthen: Verlag von Felix Kasprzyk, 1896, s. 83.
5. HeinrichH. Adamy HeinrichH., Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 73, OCLC 456751858 (niem.).
6. Józef Ligęza: Podania górnicze rejonu bytomskiego. W: Tradycje górnicze ziemi bytomskiej. Maroszek Henryk (red.). Katowice: 1967, s. 31.
7. Żydek 1972 ↓, s. 184.
8. Zarządzenie Wojewody Śląskiego z dnia 14 marca 1934 r. w sprawie połączenia gmin wiejskich Szarlej i Wielkie Piekary powiatu świętochłowickiego, [w:] Gazeta Urzędowa Województwa Śląskiego z 1934 r. Nr 10, poz. 2. Brak numerów stron w książce
9. M.P. 1935 nr 201, poz. 229.
10. „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 562, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – dzielnica Śląska”.
11. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo śląskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 89 [dostęp 2018-03-20].
12. Wykaz wpisanych obiektów do rejestru zabytków w okresie od 1 stycznia 1999 r. do 1 stycznia 2020 r.. wkz.katowice.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-03)]. (pol.) wkz.katowice.pl [dostęp 2019-12-24].

Bibliografia

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Szarlej

• Konrad Żydek: Od Pecare do Piekar Śląskich. Opowieść o dziejach Piekar Śląskich. Stanisław Wilczek (red.). Piekary Śląskie: Nakładem Komitetu Obchodów 900-lecia Piekar Śląskich, 1972.