Stulisz

Stulisz (Sisymbrium L.) – rodzaj roślin z rodziny kapustowatych (Brassicaceae). Obejmuje 41^[5][6] do 48^[4] gatunków. Rośliny te występują naturalnie w strefach umiarkowanych i subtropikalnych na Starym Świecie, poza tym w Ameryce Północnej i jako rośliny introdukowane na innych kontynentach. W Polsce dwa gatunki rosną jako rodzime, a 7 dalszych jako przybysze zadomowieni lub przejściowo zawlekani.

Stulisz

Morfologia (stulisz lekarski)
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	kapustowce
Rodzina	kapustowate
Rodzaj	stulisz
Nazwa systematyczna
Sisymbrium L. Sp. Pl. 657. 1753
Typ nomenklatoryczny
Sisymbrium altissimum L.[3]
Synonimy Irio (DC.) Fourr. Klukia Andrz. ex Besser Leptocarpaea DC. Norta Adans. Pachypodium Webb & Berthel. Phryne Bubani Pilosella Kostel. Pseudofortuynia Hedge Tonguea Endl. Tricholobos Turcz. Valarum Schur Vandalea Fourr. Velarum (DC.) Rchb.[4]

Znaczenie użytkowe miał dawniej stulisz lekarski S. officinale wykorzystywany jako roślina lecznicza, w tym stosowana przeciw szkorbutowi^[5].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje cały Stary Świat z wyłączeniem strefy tropikalnej^[4]. W Europie rośnie 20 gatunków^[5], przy czym na Wyspach Brytyjskich i Islandii są obecne tylko gatunki introdukowane. W Azji rodzaj obecny jest niemal na całym kontynencie z wyjątkiem południowo-wschodniej części^[4], w samych Chinach rośnie 9 gatunków rodzimych^[7]. Szereg gatunków obecnych jest w północnej i północno-wschodniej Afryce, poza tym pojedyncze gatunki rodzime rosną w południowej Afryce i jeden gatunek rodzimy występuje w zachodniej części Ameryki Północnej^[4][5]. Jako rośliny introdukowane stulisze obecne są na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy^[4].

Gatunki flory Polski^[8]

• stulisz austriacki Sisymbrium austriacum Jacq. – efemerofit
• stulisz gładki Sisymbrium irio L. – efemerofit
• stulisz lekarski Sisymbrium officinale (L.) Scop. – antropofit zadomowiony
• stulisz Loesela Sisymbrium loeselii L. – antropofit zadomowiony
• stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum (Murray) Roth
• stulisz nadwołżański Sisymbrium wolgense M.Bieb. ex E.Fourn. ≡ Sisymbrium volgense M.Bieb. ex E.Fourn. – antropofit zadomowiony
• stulisz pannoński, s. szczotkowaty Sisymbrium altissimum L. – antropofit zadomowiony
• stulisz sztywny Sisymbrium strictissimum L.
• stulisz wschodni Sisymbrium orientale L. – efemerofit

Morfologia

Stulisz lekarski

Stulisz Loesela

Stulisz pannoński

Pokrój

Rośliny zielne (jednoroczne, dwuletnie i byliny), rzadko drewniejące u nasady (półkrzewy)^[7]. Łodyga nierozgałęziona lub rozgałęziona, zwykle w górnej części, prosto wzniesiona, podnosząca się lub rzadziej płożąca^[6], owłosiona (wówczas włoski pojedyncze) lub naga^[9][7].

Liście

Odziomkowe i łodygowe. Odziomkowe liście bywają skupione w rozetę przyziemną i są ogonkowe. Liście łodygowe są zwykle podobne, różnią się zwykle tylko wielkością (im wyższe tym są mniejsze), górne są też siedzące^[6][7]. Blaszka jest wcinano ząbkowana do pierzastodzielnej^[6][9].

Kwiaty

Zebrane w grono, często wydłużające się znacząco podczas owocowania. Szypułki są cienkie lub grube, wzniesione i czasem przylegające do osi kwiatostanu albo mniej lub bardziej odgięte^[6][7]. Kwiaty rzadko wsparte są przysadkami^[7]. Działki kielicha 4, prosto wzniesione lub odgięte, jajowate lub eliptyczne, wewnętrzne nieco u niektórych gatunków woreczkowato rozdęte u nasady^[7][9]. Płatki korony 4, żółte, rzadko białe lub różowe, z paznokciem podobnej długości lub dłuższym od działek kielicha. Rozszerzona część płatków zaokrąglona, jajowata lub łopatkowata, na szczycie zaokrąglona lub wycięta^[7]. Pręcików 6, z czego cztery dłuższe, u nasady z czterema miodnikami zrośniętymi w formie pierścienia^[7][9]. Pylniki podługowate z tępym wierzchołkiem^[7]. W górnej zalążni znajduje się od 6 do 160 zalążków. Szyjka słupka krótka, walcowata, stożkowata lub maczugowata, zakończona znamieniem główkowatym, mniej lub bardziej rozwidlonym^[7].

Owoce

Wielonasienne łuszczyny równowąskie lub zwężające się ku szczytowi^[9]. Nasiona jednorzędowe^[9], eliptycze lub jajowate, z łupiną brodawkowaną lub siateczkowatą, bez skrzydełka^[6][7].

Systematyka

Sisymbrium orientale

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny kapustowatych (Brassicaceae) z rzędu kapustowców (Brassicales)^[2][10]. W obrębie rodziny klasyfikowany do plemienia Sisymbrieae^[11].

Wykaz gatunków^[4]

• Sisymbrium afghanicum Gilli
• Sisymbrium altissimum L. – stulisz pannoński
• Sisymbrium assoanum Loscos & J.Pardo
• Sisymbrium austriacum Jacq. – stulisz austriacki
• Sisymbrium brassiciforme C.A.Mey.
• Sisymbrium burchellii DC.
• Sisymbrium capense Thunb.
• Sisymbrium cavanillesianum Castrov. & Valdés Berm.
• Sisymbrium chrysanthum Jord.
• Sisymbrium crassifolium Cav.
• Sisymbrium damascenum Boiss. & Gaill.
• Sisymbrium dissitiflorum O.E.Schulz
• Sisymbrium elatum K.Koch
• Sisymbrium erucastrifolium (Rupr.) Trautv.
• Sisymbrium erysimoides Desf.
• Sisymbrium gamosepalum Hedge
• Sisymbrium gaubae Rech.f. & Bornm.
• Sisymbrium heteromallum C.A.Mey.
• Sisymbrium hispanicum Jacq.
• Sisymbrium integerrimum Rech.f. & Aellen
• Sisymbrium irio L. – stulisz gładki
• Sisymbrium isatidifolium Blanca, Cueto & J.Fuentes
• Sisymbrium isfarense Vassilcz.
• Sisymbrium kermanicum Khodash. & Mirtadz.
• Sisymbrium lasiocalyx Prokh.
• Sisymbrium leucocladum (Boiss.) D.A.German & Al-Shehbaz
• Sisymbrium linifolium (Nutt.) Nutt.
• Sisymbrium lipskyi N.Busch
• Sisymbrium loeselii L. – stulisz Loesela
• Sisymbrium luteum (Maxim.) O.E.Schulz
• Sisymbrium macroloma Pomel
• Sisymbrium malatyanum Mutlu & Karakuş
• Sisymbrium maurum Maire
• Sisymbrium maximum Hochst. ex E.Fourn.
• Sisymbrium nepalense Al-Shehbaz
• Sisymbrium officinale (L.) Scop. – stulisz lekarski
• Sisymbrium orientale L. – stulisz wschodni
• Sisymbrium pallescens Jord.
• Sisymbrium pinnatisectum Vassilcz. & V.I.Dorof. ex Saksonov
• Sisymbrium polyceratium L.
• Sisymbrium polymorphum (Murray) Roth – stulisz miotłowy
• Sisymbrium reboudianum Verl.
• Sisymbrium septulatum DC.
• Sisymbrium strictissimum L. – stulisz sztywny
• Sisymbrium subspinescens Bunge
• Sisymbrium turczaninowii Sond.
• Sisymbrium volgense M.Bieb. ex E.Fourn. – stulisz nadwołżański
• Sisymbrium yunnanense W.W.Sm.

Przypisy

1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
2. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-11-10] (ang.).
3. Sisymbrium Linnaeus, [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [online], Smithsonian Institution [dostęp 2023-02-24].
4. Sisymbrium L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-02-24].
5. David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 861, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
6. Ihsan A.I.A. Al-Shehbaz Ihsan A.I.A., Sisymbrium Linnaeus, [w:] Flora of North America [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-24].
7. Sisymbrium Linnaeus, [w:] Flora of China [online], eFloras.org [dostęp 2023-02-24].
8. ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 168, ISBN 978-83-62975-45-7.
9. M.M. Sychowa M.M., Sisymbrium L., Stulisz, [w:] AdamA. Jasiewicz (red.), Flora Polski. Rośliny naczyniowe. Tom IV, Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1985, s. 135, ISBN 83-01-05853-6.
10. List of Genera in BRASSICACEAE (not fully reorganized), [w:] Vascular plant families and genera, Kew Gardens & Missouri Botanical Garden [dostęp 2010-11-20] (ang.).
11. Genus Sisymbrium L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2023-02-24].

Encyklopedie internetowe (takson):

• Britannica: plant/rocket-plant-Sisymbrium-genus
• БРЭ: 1935349
• SNL: Sisymbrium
• Catalana: 0142977

Identyfikatory zewnętrzne:

• EoL: 60788
• Flora of China: 130512
• Flora of North America: 130512
• GBIF: 3046735
• identyfikator iNaturalist: 53267
• IPNI: 13052-1
• ITIS: 23311
• NCBI: 3729
• Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:60436434-2
• Tela Botanica: 87229
• identyfikator Tropicos: 40001024
• USDA PLANTS: SISYM
• CoL: 63SBN