Strażnica WOP Cieszyn

Strażnica Wojsk Ochrony Pogranicza Cieszyn – zlikwidowany podstawowy pododdział Wojsk Ochrony Pogranicza pełniący służbę graniczną na granicy polsko-czechosłowackiej. Strażnica Straży Granicznej w Cieszynie – zlikwidowana graniczna jednostka organizacyjna Straży Granicznej realizująca zadania bezpośrednio w ochronie granicy państwowej z Czechosłowacją/Republiką Czeską^[b].

Strażnica WOP Cieszyn

Strażnica SG w Cieszynie

Budynek koszarowy, od 1949 r. część pomieszczeń zajmowała Strażnica WOP Cieszyn (marzec 2010)
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1945[a]
Rozformowanie	15 października 2002
Tradycje
Rodowód	205 strażnica WOP 211 strażnica WOP 1 strażnica WOP Cieszyn 25 strażnica WOP Cieszyn 26 strażnica WOP lądowa Cieszyn
Kontynuacja	SSG w Cieszynie GPK SG w Cieszynie PSG w Cieszynie PSG w Bielsku-Białej
Komendanci / Dowódcy
Ostatni	kpt. Roman Mazur
Organizacja
Dyslokacja	ul. Wojsk Ochrony Pogranicza 5 Cieszyn
Formacja	Wojska Ochrony Pogranicza Straż Graniczna
Podległość	45 komenda odcinka 63 batalion OP 42 batalion WOP 4 GB WOP Jednostka WOP batalion graniczny WOP Beskidzki Oddział SG Śląski Oddział SG

Granica polsko-czeska na Olzie w Cieszynie (maj 2011)

Formowanie i zmiany organizacyjne

Strażnica została sformowana w 1945 w strukturze 45 komendy odcinka Jastrzębie Zdrój jako 205 strażnica WOP (Cieszyn)^[1] o stanie 56 żołnierzy. Kierownictwo strażnicy stanowili: komendant strażnicy, zastępca komendanta do spraw polityczno-wychowawczych i zastępca do spraw zwiadu. Strażnica składała się z dwóch drużyn strzeleckich, drużyny fizylierów, drużyny łączności i gospodarczej. Etat przewidywał także instruktora do tresury psów służbowych oraz instruktora sanitarnego^[2].

Zamek w Cieszynie, w latach 1945–1949 część pomieszczeń zajmowała 205 Strażnica WOP Cieszyn (marzec 2012)

Pierwszą siedzibą strażnicy do jesieni 1949 był zamek w Cieszynie^[c], kiedy to strażnica została przeniesiona do koszar na ul. Parkowej (później WOP, a obecnie Wojska Polskiego).

W związku z reorganizacją oddziałów WOP, 24 kwietnia 1948 strażnica została włączona w struktury 63 batalionowi Ochrony Pogranicza, a 1 stycznia 1951 42 batalionu WOP w Cieszynie.

Od 15 marca 1954 w Wojskach Ochrony Pogranicza wprowadzono nową numerację strażnic^[d], a strażnica WOP Cieszyn I kategorii otrzymała nr 211 w skali kraju^[4].

W 1956 rozpoczęto numerowanie strażnic na poziomie brygady. Strażnica specjalna Cieszyn była 1 w 4 Brygadzie Wojsk Ochrony Pogranicza w Gliwicach^[5]. 31 grudnia 1959 była jako 25 strażnica WOP I kategorii Cieszyn. 1 stycznia 1964 była jako 26 strażnica WOP lądowa I kategorii Cieszyn^[6].

W 1976, w związku z przejściem na dwuszczeblowy system dowodzenia, strażnicę podporządkowano bezpośrednio pod sztab Górnośląskiej Brygady WOP w Gliwicach^[7].

13 grudnia 1981 po wprowadzeniu stanu wojennego na terytorium kraju, dowódca GB WOP wewnętrznym rozkazem w miejscu stacjonowania poszczególnych batalionów, utworzył tzw. „wysunięte stanowiska dowodzenia” (zalążek przyszłych batalionów granicznych), którym podporządkował strażnice znajdujące się na odcinkach dawnych batalionów granicznych. Brygada wykonywała zadania ochrony granicy i bezpieczeństwa państwa wynikające z dekretu o wprowadzeniu stanu wojennego^[8].

W 1983 Strażnica WOP Cieszyn włączona została w struktury Jednostki WOP im. Ziemi Cieszyńskiej w Cieszynie^[9], a od połowy 1984 utworzonego batalionu granicznego WOP Cieszyn^[7], jako Strażnica WOP Lądowa rozwinięta kat. I w Cieszynie.

Od 1989 stopniowo, po odejściu żołnierzy służby zasadniczej do rezerwy, strażnicę rozwiniętą przekształcano w strażnicę na czas „P” kadrową i funkcjonowała do 15 maja 1991. Żołnierze służby zasadniczej WOP z ostatnich poborów nadal pełnili służbę w strażnicy już po utworzeniu Straży Granicznej, równolegle z przyjętymi do służby kandydackiej funkcjonariuszami SG.

Straż Graniczna:

15 maja 1991 po rozwiązaniu Wojsk Ochrony Pogranicza, 16 maja 1991 strażnica w Cieszynie przejęta została przez Beskidzki Oddział Straży Granicznej^[e][10] w Cieszynie i przyjęła nazwę Strażnica Straży Granicznej w Cieszynie (Strażnica SG w Cieszynie).

1 grudnia 1998 Decyzją nr 34 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 5 sierpnia 1998^[f], Strażnica SG w Cieszynie włączona została w struktury Śląskiego Oddziału Straży Granicznej w Raciborzu^[11] .

W 2000 rozpoczęła się reorganizacja struktur Straży Granicznej związana z przygotowaniem Polski do wstąpienia, do Unii Europejskiej i przystąpieniem do Traktatu z Schengen. Podczas restrukturyzacji wprowadzono kompleksową ochronę granicy już na najniższym szczeblu organizacyjnym tj. strażnica i graniczna placówka kontrolna. Wprowadzona całościowa ochrona granicy zniosła podział na graniczne jednostki organizacyjne ochraniające tylko tzw. „zieloną granicę” i prowadzące tylko kontrole ruchu granicznego. W wyniku tego, 15 października 2002 nastąpiło zniesie Strażnicy SG w Cieszynie. Ochraniany przez strażnicę odcinek granicy państwowej wraz z obsadą etatową, przejęła Graniczna Placówka Kontrolna Straży Granicznej w Cieszynie (GPK SG w Cieszynie)^[11] .

Ochrona granicy

Żołnierz WOP st. szer. Henryk Gałecki przewodnik psa z psem służbowym (1973)

W październiku 1945^[12] w ramach tworzących się Wojsk Ochrony Pogranicza na odcinku strażnicy został utworzony Przejściowy Punkt Kontrolny Cieszyn – drogowy III kategorii^[13], którego załoga wykonywała kontrolę graniczną osób, towarów oraz środków transportu w przejściu granicznym:

• Cieszyn (most Wolności, most Przyjaźni)-Český Těšín (most Svobody, most Družby).
• Cieszyn-Český Těšín (kolejowe) (Kontrolę graniczną osób, towarów oraz środków transportu wykonywała załoga PPK Zebrzydowice – kolejowy I kategorii).

W 1947 na całym odcinku strażnicy wprowadzono zapory w miejscach dogodnych do przekroczenia granicy^[14].

Od lat 60.^[15] do połowy lat 80. na odcinku strażnicy w miejscowości Cieszyn do pełnienia służby w ochronie granicy, wykorzystywane były metalowe wieże obserwacyjne^[g].

• wieża nr 1 – w dzielnicy Błogocice^[h][i]
• wieża nr 2 – w rejonie ulicy Frysztackiej^[j][k].

Do lutego 1976 Strażnica WOP Cieszyn, ochraniała odcinek granicy państwowej:

• Włącznie znak graniczny nr III/275, wyłącznie znak gran. nr 292/1.

W lutym 1976 odcinek strażnicy został skrócony po przekazaniu części odcinka granicy Strażnicy WOP Leszna Górna, tj. od znaku gran. nr III/275 do wyłącznie znaku gran. nr III/279.

Żołnierze WOP w ubraniach maskujących z PM-63 RAK podczas pełnienia służby granicznej przy znaku granicznym (1982)

Do 31 grudnia 1989, rozwinięta strażnica lądowa WOP Cieszyn I kategorii, a od 1 stycznia 1990 do 15 maja 1991 kadrowa Strażnica WOP Cieszyn, ochraniała odcinek granicy państwowej^[2]:

• Włącznie znak gran. nr III/279, wyłącznie znak gran. nr 292/1 (W tym odcinek granicy: lądowej od znaku gran. nr III/279 do znaku gran. nr III/281a, rzeką Olzą od znaku gran. nr III/281a do znaku gran. nr 292/1).
• W okresie zimowym pas śnieżny sprawdzany był minimum: na głównym kierunku dwukrotnie, na pozostałym raz w ciągu doby:

1. na korzyść Strażnicy WOP Leszna Górna do znaku gran. nr III/278.
2. na korzyść Strażnicy WOP Pogwizdów do znaku gran. nr 292/1.

• Współdziałała w zabezpieczeniu granicy państwowej z:
  • Strażnice WOP w: Lesznej Górnej i Pogwizdowie
  • Graniczna Placówka Kontrolna Cieszyn
  • Sekcja Zwiadu WOP w Cieszynie
  • Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych w Cieszynie.
• W ochronie granicy dowódcy strażnicy ściśle współpracowali ze swoimi odpowiednikami tj. naczelnikami placówek OSH (Ochrana Statnich Hranic) CSRS.

Żołnierz WOP przy szlabanie granicznym (1988)

Straż Graniczna:

W latach 16 maja 1991–31 stycznia 2001, Strażnica SG w Cieszynie ochraniała odcinek granicy państwowej:

• Włącznie znak gran. nr I/79, wyłącznie do znaku gran. nr 92/1 (W tym odcinek granicy: lądowej od znaku gran. nr I/79 do znaku gran. nr I/81a, rzeką Olzą od znaku gran. nr I/81a do znaku gran. nr 92/1.
• W okresie zimowym pas śnieżny sprawdzany był:

1. na korzyść Strażnicy SG w Lesznej Górnej do znaku gran. nr I/78.
2. na korzyść Strażnicy SG w Pogwizdowie do znaku gran. nr 92/1.

1 lutego 2001, odcinek strażnicy został wydłużony po przejęciu części odcinka granicy po rozformowanej Strażnicy SG w Pogwizdowie, tj. od znaku gran. nr 92/1, wyłącznie do znaku gran. nr I/104/3 tj. odcinek w granicach gminy miejskiej Cieszyn.

W latach 1 lutego 2001–15 października 2002, Strażnica SG w Cieszynie ochraniała odcinek granicy państwowej:

• Włącznie znak gran. nr I/79, wyłącznie znak gran. nr I/104/3.
• Komendant strażnicy współdziałał w zabezpieczeniu granicy państwowej z placówkami po stronie czeskiej cizinecké policie RCPP.

Wydarzenia

• 1956 – koniec czerwca, początek lipca w okresie tzw. „Wypadków poznańskich”, przy linii granicznej i w strefie działania, odnajdywano pakunki zawierające ulotki z tzw. „bibułą”, przytwierdzone do balonów leżących na ziemi^[16]. W związku z masowością zjawiska, żołnierze otrzymali zezwolenie na użycie broni, celem zestrzelenia nisko przelatujących balonów (nawet jeśli znajdowały się na terytorium czechosłowackim, ale w zasięgu ognia – to samo czynili pogranicznicy czechosłowaccy)^[17].
• 1960 – na odcinku strażnicy wprowadzono żołnierzy służby N (niemundurowej) – w ubraniach cywilnych. Przy ich pomocy zabezpieczano miasto Cieszyn^[15].
• 1973 – w strażnicy wprowadzono do służby granicznej noktowizory^[18].
• 13 grudnia 1981–22 lipca 1983 – (stan wojenny w Polsce), normę służby granicznej dla żołnierzy podwyższono z 8 do 12 godzin na dobę. Ścisłą kontrolą objęto całą strefę nadgraniczną, zamknięte zostały szlaki turystyczne. W stan gotowości były postawione pododdziały odwodowe^[19].

Strażnice sąsiednie

• 204 strażnica WOP Punców ⇔ 206 strażnica WOP Kaczyce – 1946
• 204 strażnica WOP Punców ⇔ 205a strażnica WOP Pogwizdów – 1947
• 204 strażnica OP Punców ⇔ 205a strażnica OP Pogwizdów – 1949
• 210 strażnica WOP Puńców ⇔ 212 strażnica WOP Pogwizdów – 15.03.1954
• Strażnica WOP Leszna Górna ⇔ 2 strażnica WOP Pogwizdów II kategorii – 1956
• 26 strażnica WOP Leszna Górna III kategorii ⇔ 24 strażnica WOP Pogwizdów III kategorii – 1.01.1960
• 27 strażnica WOP Leszna Górna lądowa III kategorii ⇔ 25 strażnica WOP Pogwizdów lądowa III kategorii – 1.01.1964
• Strażnica WOP Leszna Górna I kategorii ⇔ Strażnica WOP Pogwizdów II kategorii – do 16.04.1990
• Strażnica kadrowa WOP Leszna Górna ⇔ Strażnica kadrowa WOP Pogwizdów – 17.04.1990–15.05.1991

Straż Graniczna:

• Strażnica SG w Lesznej Górnej ⇔ Strażnica SG w Pogwizdowie – 16.05.1991–31.01.2001
• Strażnica SG w Lesznej Górnej ⇔ Strażnica SG w Zebrzydowicach – 1.02.2001–15.10.2002.

Dowódcy/komendanci strażnicy

• Paweł Grzybek (1.01.1951–14.02.1952)^[l][20]
• ppor. Antoni Porębski^[21] (02.1952–1.02.1953)^[22]
• kpt. Tadeusz Klukowski^[23]
• por. Stanisław Bajek^[24]
• kpt. Zbigniew Gniediuk (był w 1976)^[25]
• kpt. Zygmunt Pietrzak^[26]
• por. Jerzy Gołowkin^[26] (1978–1982)^[m]
• mjr Zenon Skowron^[27] (1982–1984)
• por. Wiesław Świętosławski^[28] (1984–10.1986)^[n]
• kpt. Roman Mazur^[29] (10.1986–1.04.1991)^[o]

Komendanci strażnicy SG:

• por. SG Marek Kowalski (2.04.1991–02.1992)
• kpt. SG/mjr SG Józef Topór (02.1992–09.1993)^[p]
• por. SG/mjr SG Krzysztof Sulej (9.1993–15.10.2002) – do rozformowania.

Upamiętnienie

17 czerwca 2015 w Cieszynie miało miejsce uroczyste odsłonięcie Tablicy Pamięci żołnierzy, funkcjonariuszy, pracowników polskich formacji granicznych na Śląsku Cieszyńskim. Tablica zawisła na froncie budynku dawnych koszar przy ul. Wojska Polskiego 5^[30].

Zobacz też

• 4 pułk piechoty.

Uwagi

1. Od 1991 strażnica Straży Granicznej.
2. Od 1 stycznia 1993 z Republiką Czeską.
3. Położenie strażnicy → 49°45′05″N 18°37′34″E
4. Rozkaz dowódcy Wojsk Ochrony Pogranicza nr 04 z 22 lutego1954^[3].
5. Zarządzenie nr 021 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 07.05.1991 utworzono Beskidzki OSG według etatu nr 44/06.
6. Decyzja nr 34 Komendanta Głównego Straży Granicznej z dnia 05.08.1998 w sprawie powołania zespołów do spraw nadzoru nad likwidacją Beskidzkiego OSG oraz rodzajów czynności likwidacyjnych. Polecił w niej przekazać podległe jednostki organizacyjne, majątek i sprzęt komendantom Karpackiego OSG i Śląskiego OSG.
7. Obserwację na wieży obserwacyjnej prowadzi się w warunkach dobrej widoczności w celu ochrony wyznaczonego odcinka granicy. Każda wieża obserwacyjna powinna być wyposażona w:

   • szkic terenu znajdującego się w zasięgu obserwacji z wyraźnie oznaczonym ochranianym odcinkiem granicy;
   • łączność ze strażnicą i sąsiednimi wieżami obserwacyjnymi;
   • tablicę – kątomierz do określenia kierunku przelotu samolotów;
   • zabezpieczenie przeciwpożarowe i odgromowe;
   • inne wyposażenie zależnie od potrzeb ochranianego odcinka → Regulamin służby granicznej 1968 ↓, s. 39.
8. Położenie wieży obserwacyjnej Błogocice → 49°43′09″N 18°37′58″E
9. Wieża obserwacyjna Cieszyn-Błogocice - zdjęcie.
10. Położenie wieży obserwacyjnej ul. Frysztacka → 49°43′09″N 18°37′58″E
11. Wieża obserwacyjna Cieszyn ul. Frysztacka - zdjęcie.
12. Paweł Grzybek 15.02.1952 został d-cą 202 strażnicy WOP w Wiśle.
13. por. Jerzy Gołowkin ubył do sztabu Ośrodka Szkolenia Górnośląskiej Brygady WOP w Prudniku.
14. por. Wiesław Świętosławski ubył na Akademię Sztabu Generalnego im. gen. broni Karola Świerczewskiego (ASG).
15. kpt. SG Roman Mazur ubył do komendy Beskidzkiego Oddziału SG w Cieszynie.
16. mjr SG Józef Topór ubył do komendy Beskidzkiego Oddziału SG w Cieszynie.

Przypisy

1. Wykazy dyslokacyjne 1946 ↓, k. 119–123.
2. Dominiczak 1985 ↓, s. 46.
3. Prochwicz 2011 ↓, s. 207.
4. Dyslokacja jednostek WOP 1954 ↓, k.23.
5. Wykaz dyslokacyjny 1957 ↓, k.185.
6. Wykaz dyslokacyjny 1964 ↓, s. 590–620.
7. Jackiewicz 1998 ↓, s. 145.
8. Żurawlow 2011 ↓, s. 41.
9. Gacek 2005 ↓, s. 19.
10. Łach 2013 ↓, s. 292.
11. muzeumsg ↓.
12. Rozkaz nr 0304/Org. ND WP z 28.10.1945 dot. sformowania przejściowych punktów kontrolnych.
13. Zaremba 2008 ↓, s. 99.
14. Dariusz Mazur: Wojsko Ochrony Pogranicza w Jastrzębiu. jaspedia.eu, 2019-03-22. [dostęp 2019-06-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-06-23)]. (pol.).
15. Gacek 2005 ↓, s. 31.
16. Robert Spałek: Agenci w balonach – mniej znany aspekt „wojny balonowej”. ipn.gov.pl. (pol.).
17. Kudasiewicz 2003 ↓, s. 8.
18. Gacek 2005 ↓, s. 32.
19. Żurawlow 2011 ↓, s. 37.
20. Paweł Grzybek. [w:] Biuletyn Informacji Publicznej IPN [on-line]. katalog.bip.ipn.gov.pl, 2019. [dostęp 2024-02-24]. (pol.).
21. Gacek 2005 ↓, s. 70.
22. Kudasiewicz 2005 ↓, s. 10.
23. Gacek 2005 ↓, s. 67.
24. Gacek 2005 ↓, s. 64.
25. Gacek 2005 ↓, s. 15.
26. Gacek 2005 ↓, s. 69.
27. Gacek 2005 ↓, s. 65.
28. Gacek 2005 ↓, s. 20.
29. Gacek 2005 ↓, s. 24.
30. Cieszyn: Odsłonili pamiątkową tablicę.

Bibliografia

• Henryk Dominiczak: Zarys historii Wojsk Ochrony Pogranicza 1945–1985. Warszawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi, 1985.
• Stefan Gacek: Górnośląska Brygada WOP. Rys historyczny 1945–1991. Gliwice: Wydawnictwo Byłych Żołnierzy Zawodowych i Oficerów Rezerwy Wojska Polskiego, 2005.
• Zenon Jackiewicz: Wojska Ochrony Pogranicza : (1945–1991) : krótki informator historyczny. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 1998. ISBN 83-909304-3-9.
• Mirosław Kudasiewicz. Wspomnienia Weterana WOP (37) Sylwetki dowódców jedn. WOP – kpt. Antoni Porębski. „Tygodnik Prudnicki”. 14(749), s. 10, 2005-04-06. ISSN 1231-904X.
• Mirosław Kudasiewicz. Z archiwum odkrywcy – Balonowa propaganda. „Tygodnik Prudnicki”. 19(649), s. 8, 2003-05-07. ISSN 1231-904X.
• Halina Łach: System ochrony polskiej granicy państwowej. Olsztyn: Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych. Wydział Humanistyczny UWM, 2013. ISBN 978-83-935593-8-1.
• Jerzy Prochwicz: Wojska Ochrony Pogranicza 1945–1965. Piotrków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, 2011. ISBN 978-83-7726-027-2.
• Grzegorz Zaremba. Przyczyny reorganizacji WOP w latach 1946–1948. „Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia”. 3/08, s. 99, 2008. Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej w Koszalinie. (pol.).
• SławomirS. Żurawlow SławomirS., Pododdziały Ochrony Pogranicza w Jaworzynce, Istebnej i Koniakowie – Rys historyczny 1922–2008, Gliwice: Gminny Ośrodek Kultury w Istebnej, 2011.
• Regulamin Służby Granicznej Część I – Zasady Ogólne, t. WOP 1/67, Warszawa: Ministerstwo Obrony Narodowej Szefostwo Wojsk Ochrony Pogranicza, 20 sierpnia 1967, s. 39.
• Zespół Wydziału Prezydialnego Śląskiego OSG (A.B.): Straż Graniczna od 1991–Śląski Oddział Straży Granicznej. [w:] Muzeum Polskich Formacji Granicznych im. Władysława Raginisa [on-line]. muzeumsg.pl. [dostęp 2016-12-27]. (pol.).
• Archiwum SGr., DWOP, sygn. 217/143, Wykazy dyslokacyjne Wojsk Ochrony Pogranicza 1946. Wykaz strażnic i miejsc ich rozlokowania adresowany do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego i Ministerstwa Spraw Zagranicznych z 4 maja 1946.
• Archiwum SG., zespół archiwalny DWOP, sygn. 1284/200, Struktury organizacyjno-dyslokacyjne. Dyslokacja jednostek Wojsk Ochrony Pogranicza z 8 kwietnia 1954.
• Archiwum SG., zespół archiwalny DWOP, sygn. 1284/200, Struktury organizacyjno-dyslokacyjne. Wykaz dyslokacyjny etatowych oddziałów i pododdziałów Wojsk Ochrony Pogranicza z 18 maja 1957.
• Archiwum SGr., zespół archiwalny DWOP, sygn. 1400/3, k. 590–620; Rozkazy zarządzenia i wytyczne w zakresie wszelkiego rodzaju zaopatrzenia. Wykaz dyslokacyjny jednostek i pododdziałów WOP na dzień 1 stycznia 1964.