Richard Feynman

Richard Phillips Feynman [ˈɹɪtʃɝd ˈfɪlɪps ˈfaɪnmən] (ur. 11 maja 1918 w Nowym Jorku, zm. 15 lutego 1988 w Los Angeles) – amerykański fizyk teoretyk; uznany w 1999 roku za jednego z dziesięciu najwybitniejszych fizyków wszech czasów^[1].

Richard Feynman

Państwo działania	Stany Zjednoczone
Data i miejsce urodzenia	11 maja 1918 Nowy Jork
Data i miejsce śmierci	15 lutego 1988 Los Angeles
doktor
Specjalność: fizyka
Alma Mater	Massachusetts Institute of Technology
Uczelnia	Uniwersytet Cornella, California Institute of Technology
Stanowisko	profesor
Odznaczenia
Nagrody
Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki Nagroda Alberta Einsteina

Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki w 1965 za niezależne stworzenie relatywistycznej elektrodynamiki kwantowej^[2]. Jeden z głównych twórców elektrodynamiki kwantowej.

Życiorys

Pochodzenie

Był synem Lucille (Phillips) i Melville’a Arthura Feynmana, kierownika sprzedaży^[3]. Jego ojciec urodził się w żydowskiej rodzinie w Mińsku^[4] i w wieku pięciu lat wyemigrował wraz z rodzicami do Stanów Zjednoczonych, a matka urodziła się w Nowym Jorku jako córka polskiego Żyda i niemieckiej Żydówki^[3]. Jego siostrą była astrofizyczka Joan Feynman^[3]. Zainteresowanie naukami ścisłymi wyniósł z domu rodzinnego – ojciec zachęcał go do zadawania pytań i sięgania do istoty rzeczy. Feynman już w młodości określał siebie jako zdeklarowanego ateistę^[5].

Kariera

Studiował w Instytucie Technicznym Massachusetts (1935–1939). Jego praca dyplomowa nosiła tytuł: Forces and Stresses in Molecules. Centralnym wynikiem tej pracy było wyprowadzenie wzoru znanego obecnie jako twierdzenie Hellmanna-Feynmana. Następnie podjął na Uniwersytecie Princeton studia doktoranckie (1939–1942), zakończone obroną pracy The Principle of Least Action in Quantum Mechanics, przygotowanej pod kierunkiem Johna Wheelera.

Cieszący się już wówczas, mimo młodego wieku, opinią jednego ze znakomitszych fizyków teoretyków, Feynman został zaproszony do udziału w pracach przy konstrukcji amerykańskiej bomby jądrowej w laboratorium w Los Alamos (projekt Manhattan). Hans Bethe powierzył mu kierowanie zespołem obliczeniowym. Feynman był obecny podczas testu pierwszej bomby w lipcu 1945.

Feynman w Los Alamos

Po wojnie pracował na Uniwersytecie Cornella w Ithaca (wspólnie z Bethem), w 1951 został profesorem Kalifornijskiego Instytutu Technicznego (w Pasadenie). Był członkiem m.in. Narodowej Akademii Nauk w Waszyngtonie^[6] oraz londyńskiego Royal Society. W 1962, na zaproszenie Leopolda Infelda, wziął udział (wraz z Paulem Dirakiem) w odbywającej się w Jabłonnie 4. Międzynarodowej Konferencji Teorii Grawitacji^[7].

W 1965 otrzymał Nagrodę Nobla – wspólnie z Japończykiem Shin’ichirō Tomonagą i Amerykaninem Julianem Schwingerem^[8]. Uczonych uhonorowano za stworzenie relatywistycznej elektrodynamiki kwantowej. Feynman wynalazł metodę upraszczania obliczeń przy rozwiązywaniu zagadnień oddziaływania cząstek, przez rysowanie diagramów obrazujących proces (tzw. diagramy Feynmana 1948) i przypisywanie im odpowiednich wyrażeń matematycznych. Metoda ta wkrótce stała się jednym z podstawowych narzędzi w badaniach cząstek elementarnych.

Brał udział w pracach komisji ustalającej przyczyny katastrofy wahadłowca Challenger (1986); to on zwrócił uwagę na sztywnienie i kruszenie się na mrozie gumowych uszczelek (w rzeczywistości pomysł ten podsunął mu inny członek komisji gen. Donald Joseph Kutyna^[9]), co ostatecznie zostało uznane za główną przyczynę katastrofy. W zdaniu odrębnym do oficjalnego raportu końcowego komisji, Feynman skrytykował naciski władz NASA na inżynierów.

Laureat Medalu Oersteda za nauczanie fizyki (1972).

Śmierć

Feynman zmarł w lutym 1988 po kilkuletniej walce z chorobą nowotworową – tłuszczakomięsakiem. Pochowany jest razem ze zmarłą w 1989 roku żoną Gwyneth na cmentarzu w Altadena (Kalifornia, USA).

Życie prywatne

Był trzykrotnie żonaty. Pierwsza żona Arline Greenbaum^[a] zmarła krótko po ślubie na gruźlicę (1945). Drugie małżeństwo (z Mary Louise Bell) rozpadło się. Trzecią żoną fizyka była od 1960 Brytyjka Gweneth Howard, z którą miał syna Carla (ur. 1962) i adoptowaną w 1968 roku córkę Michelle.

Jako dziecko otrzymał kolekcję znaczków pocztowych, w tym rzadkie trójkątne egzemplarze z okresu międzywojennego z Republiki Tuwy, wówczas formalnie niepodległej republiki azjatyckiej, dziś republiki autonomicznej Federacji Rosyjskiej. Fascynacja przedstawionymi na znaczkach tuwińskimi jeźdźcami, wyobrażeniami egzotycznej przyrody, skłoniła Feynmana do zainteresowania się losem zaginionej krainy. Propagował hasło „Tuva or Bust” (Tuwa albo nic), które dla jego przyjaciela perkusisty Ralpha Leightona(inne języki) stało się pretekstem do napisania książki pod tym samym tytułem. Książka ta przyczyniła się do rozwoju fascynacji tuwińską kulturą i śpiewem zwanym alikwotowym lub burdonowym. Feynman wielokrotnie prosił władze radzieckie o zezwolenie na wjazd do Tuwy, jednak odmawiano mu wizy. Zgoda przyszła dopiero kilka tygodni przed śmiercią Feynmana i już nie zdążył z niej skorzystać. Rok później Tuwę odwiedził Leighton.

Richard Feynman nie stronił od uprawiania sztuki, grał na bębnach, malował^[7].

Richard Feynman z bębnami

Wkład w naukę

Badania Feynmana obejmowały różne zagadnienia współczesnej fizyki. Zajmował się on m.in. kwantową teorią pola, fizyką cząstek elementarnych, kwantową teorią grawitacji, nadprzewodnictwem. Podał ilościową teorię oddziaływań słabych (wspólnie z Murrayem Gell-Mannem). Przedstawił model nukleonów złożonych z partonów (1969). Efektem jego rozważań nad ograniczeniami na moc obliczeniową komputerów jest koncepcja komputera kwantowego. Jego praca z roku 1960 zatytułowana There’s plenty of room at the bottom^[10] jest z kolei zapowiedzią nanotechnologii.

Uważany za jednego z ważniejszych fizyków XX wieku, był także znanym popularyzatorem nauki; w jego dorobku obok prac naukowych znajduje się kilka pozycji autobiograficznych („Pan raczy żartować, panie Feynman!” Przypadki ciekawego człowieka, A co ciebie obchodzi, co myślą inni?) oraz słynne wykłady (Feynmana wykłady z fizyki).

Pomimo że wyrażał niechęć do filozofii, a zwłaszcza filozofii nauki^[11], jest uważany za wybitnego filozofa^[11][12].

Książki

W Polsce ukazało się ich kilkanaście. Oto lista według daty wydania pierwotnego (oryginalnego):

1. 1963: Feynman Lectures on Physics.
   • 1968: Feynmana wykłady z fizyki, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, wielokrotnie wznawiane; fragment wstępu.
2. 1965: The Character Of Physical Law.
   • 2000: Charakter praw fizycznych, przekład: Piotr Amsterdamski; Prószyński i S-ka. Warszawa, ISBN 83-7180-876-3.
3. 1972: Statistical Mechanics: A Set of Lectures.
   • 1980: Wykłady z mechaniki statystycznej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, przekład: Karol Makowski, ISBN 83-01-00400-2.
4. 1985: QED. The Strange Theory of Light and Matter.
   • 2002: QED. Osobliwa teoria światła i materii, przekład: Helena Białkowska, Prószyński i S-ka, Warszawa, ISBN 83-7255-186-3.
5. 1985: Surely You’re Joking, Mr. Feynman!.
   • 1996:„Pan raczy żartować, panie Feynman!” Przypadki ciekawego człowieka, przekład: Tomasz Bieroń, Znak, Kraków, ISBN 83-7006-459-0.
   • 2007: drugie wydanie, ISBN 978-83-240-0776-9.
6. 1988: What Do You Care What Other People Think? Further Adventures of a Curious Character.
   • 1997: A co ciebie obchodzi, co myślą inni?, przekład: Rafał Śmietana, Znak, Kraków, ISBN 83-7006-722-0.
7. 1994: Six Easy Pieces.
   • 1998: Sześć łatwych kawałków, przekład: Zofia Królikowska; Prószyński i S-ka, Warszawa, ISBN 83-7180-766-X.
8. 1995: Feynman Lectures on Gravitation.
   • 2006: Wykłady z grawitacji, przekład: Jerzy Kowalski-Glikman, Prószyński i S-ka, Warszawa, ISBN 83-7469-373-8.
9. 1996: Feynman’s Lost Lecture, red. David L. Goodstein i Judith R. Goodstein.
   • 1997: Zaginiony wykład Feynmana, przekład: Bogumił Bieniok i Ewa Łokas, Prószyński i S-ka, Warszawa, seria: „Klasycy Nauki”, ISBN 83-7180-011-8.
10. 1998: Six Not-So-Easy Pieces.
    • 1999: Sześć trudniejszych kawałków, przekład: Marek Grynberg, Piotr Amsterdamski, Ryszard Gajewski, Zofia Królikowska, Stanisław Bażański, Prószyński i S-ka, Warszawa, ISBN 83-7180-773-2.
11. 1999: The Meaning of it all. Thoughts of a Citizen-Scientist.
    • 1999: Sens tego wszystkiego. Rozważanie o życiu, religii, polityce i nauce, przekład: Stanisław Bajtlik; Prószyński i S-ka, Warszawa, ISBN 83-7180-356-7.
12. 1999: The Pleasure of Finding Things Out. The Best Short Works of Richard P. Feynmann.
    • 2005: Przyjemność poznawania, przekład: Katarzyna Karpińska, Prószyński i S-ka, seria: „Pejzaże myśli”, Warszawa, ISBN 83-7337-912-6.
13. 2000: Feynman Lectures on Computation.
    • 2007: Wykłady o obliczeniach, przekład: Jerzy Łusakowski, Prószyński i S-ka, Warszawa, ISBN 978-83-7469-606-7.
14. 2005: Feynman’s tips on physics: a problem-solving supplement to the Feynman lectures on physics, współautorzy: M.A. Gottlieb i R. Leighton.
    • 2008: Feynmana wykłady z fizyki. Feynman radzi, przekład: Zygmunt Ajduk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, ISBN 978-83-01-14998-7.

Zobacz też

• diagram Feynmana
• technika Feynmana

Uwagi

1. Często mylnie zapisywana jako Arlene – patrz wyjaśnienie w: JamesJ. Gleick JamesJ., Geniusz. Życie i nauka Richarda Feynmana, Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 1992, ISBN 83-7150-426-8, OCLC 749842806. Brak numerów stron w książce