Haplogrupa R1a1 (Y-DNA)

Haplogrupa R1a1 (Y-DNA) – haplogrupa identyfikowana na podstawie występującego tylko u mężczyzn chromosomu Y.

Haplogrupa R1a1 (M17)
Pochodzenie
Data powstania	15 000 lat p.n.e.
Miejsce powstania	Stepy Eurazji (Europa południowo-wschodnia, Północny Kaukaz, Azja Środkowa)
Mutacja wyjściowa	Haplogrupa R1
Występowanie
Mutacje	SRY-1532
Etnosy	Polacy 55%, Serbołużyczanie 63%, Ukraińcy 43%, Rosjanie 46%, Białorusini 50%, Norwegowie 25-30%, Litwini 34-45%, Łotysze 40%, Estończycy 33%, Węgrzy 30%, Niemcy i Szwedzi 15-20%, ludy Północnych Indii 48%-72%, Tadżycy 30%, Kirgizi 63%, Ałtajczycy 38%-53%, Pasztuni 40%-45%

Dystrybucja haplogrup      R1a i      R1b w populacjach wybranych państw

Rozprzestrzenienie

W Europie występuje najczęściej wśród niektórych ludów słowiańskich: Serbów Łużyckich (63%), Polaków (55%), Białorusinów (50%)^[1], Rosjan (46%) i Ukraińców (43%), oraz wśród Węgrów (25%)^[2] i Estończyków (33%)^[3], przynależących do ugrofińskiej grupy językowej. Istotny procent R1a występuje także u Skandynawów: Norwegów (25–30%), Szwedów (15–20%), Duńczyków (10–15%) oraz u Niemców (15–20%). Ludy bałtyckie również charakteryzują się wysoką częstością występowania haplogrupy R1a: Litwini (34–45%), Łotysze (40%)^[3].

Poza Europą R1a występuje najczęściej wśród mieszkańców Indii Północnych (48–73%) i Azji Środkowej: irańskojęzycznych Iszkaszimów (68%), Tadżyków (30%) i Pasztunów (40–45%), ludów turańskich: Kirgizów (63%) i Ałtajczyków (38–53%).

Na kontynencie europejskim dominuje wśród Słowian i Węgrów. Obecnie występuje z częstotliwością 40% w krajach słowiańskich z małymi odchyleniami (60% Polska, Węgry^[4]). Inne badania podają 20% dla Węgrów^[5]. W Europie procentowo najwięcej (63%) R1a1 jest na Łużycach, ale tylko wśród resztek słowiańskiej ludności^[6].

R1a1 występuje w Europie najczęściej wśród Serbołużyczan (63%), a najwięcej jego nosicieli jest wśród Rosjan (47%, ponad 50 mln). Rozprzestrzenienie R1a1 w Europie przedstawia mapa C z publikacji Marijany Pericić^[5]. Autorka znalazła datujące się na paleolit mikrosatelitarne zgrupowanie w badanej populacji w Macedonii, co świadczy, że nosiciele R1a1 zamieszkiwali badany rejon od paleolitu. Mikrosatelitarna zmienność jest w Macedonii mniejsza niż w Polsce, a procentowy udział R1a1 trzykrotnie niższy.

Haplogrupa R1a1 w Europie
narodowość		%
Serbołużyczanie		63
Polacy		55
Białorusini		50
Rosjanie		46
Litwini		45
Ukraińcy		43
Łotysze		40
Estończycy		33
Norwegowie		30
Węgrzy		25
Szwedzi		20
Niemcy		20
Duńczycy		15

Znaczenie

Badania genu R1a są stosowane do podważania skali wielkiej wędrówki ludów – zjawiska, które według teorii allochtonicznej, miało doprowadzić do szybkiej ekspansji ludności słowiańskiej z Ukrainy na Europę Środkowo-Wschodnią. Wędrówki te – o ile następowały – nie były na tyle masowe, by wpłynąć na strukturę genetyczną. Mikrosatelitarne klastry wykazały, że mutacja R1a1a7 występująca głównie w Polsce, musiała powstać tysiące lat przed naszą erą, w trakcie kolonizacji tego regionu przez osadników mezolitycznych^[7].

Sekwencjonowanie rejonu mikrosatelitarnego chromosomu Y pozwala uzyskać dużo bardziej precyzyjne dane niż tylko mapowanie alleli. Badania te przeprowadza się jednocześnie. Chromosom Y dziedziczy się tylko w prostej linii od ojca, dziadka, pradziadka itd. Ten, u kogo po raz pierwszy wystąpiła haplogrupa R1a1, jest praojcem każdego mężczyzny, który posiada R1a1. R1a1 powstała w ewolucji ludzi tylko jeden raz u tylko jednego człowieka. Wszyscy posiadacze R1a1 to jego potomkowie w linii ojcowskiej.

Również w krajach Europy północnej R1a1 występuje z częstością 10–20%, przy czym najwyższe częstości odnotowano w Norwegii i Islandii, ale jest to mniej niż połowa częstości jej występowania u Polaków. Istnieją przypuszczenia, iż ta haplogrupa została tam rozprzestrzeniona przez wikingów i Słowian^{[potrzebny przypis]}.

W Indiach haplogrupa R1a1 jest spotykana zarówno wśród populacji najwyższych kast (około 45%^[8], wśród braminów w Uttar Pradesh, Biharze ponad 60%, Bengalu Zachodnim ponad 70%^[9]) jak i plemion (12%–4%). Znacznie wyższe procenty są wśród ludów na północ od Indii^[10], co może wskazywać na kierunek rozprzestrzeniania się R1a1 do Indii.

Pochodzenie

Mutacja tworząca R1a1 powstała u osoby zamieszkującej Eurazję ok. 15 tys. lat temu (Europa południowo-wschodnia, Północny Kaukaz lub Azja Środkowa). Według niektórych teorii do mutacji doszło w cieplejszej strefie klimatycznej nazywanej Ukraińską ostoją maksimum ostatniego zlodowacenia. Zespół badaczy pod kierownictwem Ornelli Semino jako pierwszy wykazał związek R1a1 z kulturą grobów jamowych. Istnieją też poglądy, że mutacja powstała na terenie Indii lub Afganistanu i stamtąd rozprzestrzeniła się w przeciwnym kierunku^[11].

Ewolucja haplogrup

R1a1 jest podgrupą haplogrupy R (M207). Jest blisko spokrewniona z haplogrupą R1b (M343), która dominuje w Europie zachodniej, i nieco dalej spokrewniona z haplogrupą R2 (M124).

• Haplogrupa R (M207)
  • Haplogrupa R1 (M173)
    • Haplogrupa R1a (SRY10831.2-)
      • Haplogrupa R1a1 (M17)
        • R1a1a M56
        • R1a1b M157
        • R1a1c M64.2, M87
      • Haplogrupa R1a*
    • Haplogrupa R1b (M343)
  • Haplogrupa R2 (M124)

Przypisy

1. AlenaA. Kushniarevich AlenaA. i inni, Uniparental genetic heritage of belarusians: encounter of rare middle eastern matrilineages with a central European mitochondrial DNA pool, „PLoS One”, 8 (6), 2013, e66499, DOI: 10.1371/journal.pone.0066499, PMID: 23785503, PMCID: PMC3681942 (ang.).
2. AntóniaA. Völgyi AntóniaA. i inni, Hungarian population data for 11 Y-STR and 49 Y-SNP markers, „Forensic Science International. Genetics”, 3 (2), 2009, e27–28, DOI: 10.1016/j.fsigen.2008.04.006, PMID: 19215861 [dostęp 2023-12-08] (ang.).
3. KristiinaK. Tambets KristiinaK. i inni, The western and eastern roots of the Saami – the story of genetic „outliers” told by mitochondrial DNA and Y chromosomes, „American Journal of Human Genetics”, 74 (4), 2004, s. 661–682, DOI: 10.1086/383203, PMID: 15024688, PMCID: PMC1181943 (ang.).
4. O.O. Semino O.O. i inni, The genetic legacy of Paleolithic Homo sapiens sapiens in extant Europeans: a Y chromosome perspective, „Science”, 290 (5494), 2000, s. 1155–1159, DOI: 10.1126/science.290.5494.1155, PMID: 11073453 [dostęp 2023-12-08] (ang.).
5. MarijanaM. Pericić MarijanaM. i inni, High-resolution phylogenetic analysis of southeastern Europe traces major episodes of paternal gene flow among Slavic populations, „Molecular Biology and Evolution”, 22 (10), 2005, s. 1964–1975, DOI: 10.1093/molbev/msi185, PMID: 15944443 [dostęp 2023-12-08] (ang.).
6. Doron M.D.M. Behar Doron M.D.M. i inni, Multiple origins of Ashkenazi Levites: Y chromosome evidence for both Near Eastern and European ancestries, „American Journal of Human Genetics”, 73 (4), 2003, s. 768–779, DOI: 10.1086/378506, PMID: 13680527, PMCID: PMC1180600 (ang.).
7. Peter AP.A. Underhill Peter AP.A. i inni, Separating the post-Glacial coancestry of European and Asian Y chromosomes within haplogroup R1a, „European Journal of Human Genetics”, 18 (4), National Library of Medicine, 2010, s. 479-484, DOI: 10.1038/ejhg.2009.194, PMID: 19888303, PMCID: PMC2987245.
8. SanghamitraS. Sengupta SanghamitraS. i inni, Polarity and Temporality of High-Resolution Y-Chromosome Distributions in India Identify Both Indigenous and Exogenous Expansions and Reveal Minor Genetic Influence of Central Asian Pastoralists, „The American Journal of Human Genetics”, 78 (2), 2006, s. 202–221, DOI: 10.1086/499411, PMID: 16400607, PMCID: PMC1380230 [dostęp 2023-12-08] (ang.).
9. SwarkarS. Sharma SwarkarS. i inni, The Indian origin of paternal haplogroup R1a1* substantiates the autochthonous origin of Brahmins and the caste system, „Journal of Human Genetics”, 54 (1), 2009, s. 47–55, DOI: 10.1038/jhg.2008.2, PMID: 19158816 [dostęp 2023-12-08] (ang.).
10. R.S.R.S. Wells R.S.R.S. i inni, The Eurasian heartland: a continental perspective on Y-chromosome diversity, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 98 (18), 2001, s. 10244–10249, DOI: 10.1073/pnas.171305098, PMID: 11526236, PMCID: PMC56946 (ang.).
11. T.T. Kivisild T.T. i inni, The genetic heritage of the earliest settlers persists both in Indian tribal and caste populations, „American Journal of Human Genetics”, 72 (2), 2003, s. 313–332, DOI: 10.1086/346068, PMID: 12536373, PMCID: PMC379225 (ang.).