Przywileje szlacheckie

Przywileje szlacheckie – prawa nadawane szlachcie przez władców Polski pomiędzy XIII a XVI wiekiem.

Do najważniejszych przywilejów szlacheckich wydanych w Polsce można zaliczyć:

Data	Miejsce	Wystawiający	Postanowienia
5 maja 1228	Cienia	Władysław III Laskonogi	Przywilej z Cieni dla Małopolski: potwierdzenie rozbicia feudalnego; pierwszy znany przywilej ziemski dla rycerstwa polskiego – zachowanie praw słusznych i godnych podług rady biskupów i baronów... wykluczając uciski i nienależne podatki.
1 września 1291	Lutomyśl	Wacław II	Przywilej lutomyski dla Małopolski: urzędy dla miejscowych; żołd dla rycerzy; nienakładanie nowych podatków.
1355	Buda	Ludwik Węgierski	Przywilej budziński – za uznanie za dziedzica tronu: zniesienie stacji; wynagrodzenie za wyprawy zagraniczne.
17 września 1374 (1381 dla duchownych)	Koszyce	Ludwik Węgierski	Przywilej koszycki – wzrost pozycji szlachty; decydujący głos szlachty; ustalał maksymalny podatek 2 grosze za łan; król zobowiązał się wykupić szlachtę z niewoli; ustalono, że urząd nie będzie obsadzany obcokrajowcami. W zamian za to jedna z jego córek miała zasiąść na polskim tronie.
1387	Wilno	Władysław II Jagiełło	Dla katolickich bojarów Litwy: gwarancja dziedzicznego posiadania ziemi; zwolnienie z osobistych świadczeń na rzecz władcy.
1388	Piotrków	Władysław II Jagiełło	Przywilej piotrkowski-Potwierdzenie poprzednich; 3 grzywny za kopię w wyprawie zagranicznej.
23 lipca 1422	Czerwińsk	Władysław II Jagiełło	Przywilej czerwiński – za udział w wojnie z Krzyżakami: nietykalność majątkowa bez wyroku sądowego; król nie może bić monety bez zgody rady królewskiej; sądy sądzą według prawa pisanego; nikt nie będzie równocześnie starostą i sędzią ziemskim (oddzielenie władzy wykonawczej od sądowniczej).
28 października 1423	Warta	Władysław II Jagiełło	Statut warcki – za tron dla potomków: szlachta mogła usuwać „krnąbrnych i nieużytecznych” sołtysów; ograniczenie wychodźstwa chłopów z ziemi; taksy wojewodzińskie – ceny produktów rzemieślniczych ustalane przez wojewodę.
4 marca 1430 i 9 stycznia 1433 (25 kwietnia 1425)	Jedlnia i Kraków (Brześć Kujawski)	Władysław II Jagiełło	Przywilej jedlneńsko-krakowski – miał na celu przedłużenie panowania dynastii Jagiellonów w Polsce: nietykalność osobista bez wyroku (neminem captivabimus nisi iure victum); prawa polskie na ziemie ruskie; tylko szlachcic mógł zostać dostojnikiem kościelnym; (pierwotnie król odrzuca przywilej brzeski).
1454	Cerekwica	Kazimierz IV Jagiellończyk	Przywilej cerekwicki. Za udział szlachty w wojnie trzynastoletniej dla Wielkopolski: niezwoływanie pospolitego ruszenia, nie nakładanie nowych podatków i nowych praw bez zgody sejmików; zaostrzenie kar za ucieczkę ze wsi; usankcjonowanie pragmatyki stanowych sądów ziemskich; anulowany.
1454	Nieszawa	Kazimierz IV Jagiellończyk	Łącznie z poprzednim to przywileje cerekwicko-nieszawskie – za udział szlachty w wojnie trzynastoletniej, dla Wielkopolski (12 listopada) i Małopolski (11–12 listopada): niezwoływanie pospolitego ruszenia, nienakładanie nowych podatków i nowych praw bez zgody sejmików; zaostrzenie kar za ucieczkę ze wsi.
1456	Korczyn	Kazimierz IV Jagiellończyk	Możni danej ziemi mają głos w sprawie losów tej ziemi.
27 lutego 1493	Piotrków	Jan I Olbracht	Zaostrzenie kar wobec przestępców; zakaz ingerencji kościelnej w sądy świeckie; dwuizbowy sejm; chłop mógł opuścić wieś dopiero po uregulowaniu wszystkich powinności względem pana; potwierdzenie wcześniejszych przywilejów.
26 maja 1496	Piotrków	Jan I Olbracht	Przywilej piotrkowski z 1496 – za udział szlachty w wyprawie na Mołdawię: brak ceł na towary dla siebie lub w swoich dobrach wytworzone; tylko jeden chłop mógł opuścić wieś w ciągu roku; zakaz kupowania ziemi przez mieszczan; taksy wojewodzińskie na towary miejskie.
25 października 1501	Mielnik	Aleksander Jagiellończyk	Przywilej mielnicki – cała władza w ręce senatorów, król jedynie przewodniczącym senatu; niewykonanie poleceń senatu przez króla zwalniało z wierności względem jego osoby.
1504	Piotrków	Aleksander Jagiellończyk	Kontrola senatu i sejmu nad nadawaniem dóbr koronnych; określenie organizacji i kompetencji najwyższych urzędów koronnych i dworskich, tzw. ministeriów (marszałków, podskarbich i kanclerzy); zakaz łączenia w jednym ręku dwóch (lub więcej) urzędów.
1505	Radom	Aleksander Jagiellończyk	Konstytucja nihil novi (nic nowego) – nowe prawa tylko za zgodą senatu i izby poselskiej; anulowanie przywileju z 1501; gwarancja wolnego wyboru urzędników sądowych; niepociąganie spraw świeckich pod trybunały duchowne; zakaz stanowienia ceł prywatnych.
1518	Toruń	Zygmunt I Stary	Król zrzekł się sądzenia sporów między panami świeckimi i duchownymi a ich poddanymi.
1520	Bydgoszcz	Zygmunt I Stary	Wobec wojny z zakonem: pańszczyzna min. jeden dzień w tygodniu; swoboda żeglugi na Wiśle; ograniczenie praw sądów miejskich gdy sprawcą był szlachcic.
1538		Zygmunt I Stary	Zakaz usuwania szlachty z urzędów przez króla.

Linki zewnętrzne

• Szczegółowa tabela z przywilejami

Encyklopedie internetowe (Przywilej):

• PWN: 3964006