Orzacha podziemna

Orzacha podziemna, orzech ziemny, orzech arachidowy, fistaszki (Arachis hypogaea L.) – gatunek roślin z rodziny bobowatych. Pochodzi z Ameryki Południowej, gdzie zaczął być uprawiany na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia p.n.e.^[3] Obecnie szeroko rozpowszechniony w uprawie w krajach tropikalnych i subtropikalnych, nie występuje już na stanowiskach naturalnych^[4]. We florze Polski notowany jest jako efemerofit^[5].

Orzacha podziemna

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	bobowce
Rodzina	bobowate
Podrodzina	bobowate właściwe
Rodzaj	orzacha
Gatunek	orzacha podziemna
Nazwa systematyczna
Arachis hypogaea L. Sp. pl. 2:741. 1753

Owoce i nasiona

Produkcja orzechów ziemnych na świecie

Morfologia

Pokrój

Jednoroczna roślina o wysokości do 50 (70) cm.

Liście

Pierzastozłożone z dwóch par owalnych listków.

Kwiaty

Motylkowe, żółte. Górne kwiaty są płone i tylko z dolnych powstają nasiona.

Owoce

Strąki z bruzdowaną, włóknistą okrywą, zawierające 1-4 nasiona, tzw. orzeszki ziemne (orzeszki arachidowe, fistaszki), które są źródłem oleju arachidowego.

Biologia i ekologia

Roślina jednoroczna. Nazwa orzech ziemny pochodzi stąd, że owoce (strąki z nasionami) dojrzewają w ziemi. Szypułka kwiatu (część osi kwiatowej leżąca poniżej słupka) po jego przekwitnięciu wydłuża się i kieruje do dołu, wpychając do ziemi strąk. Dojrzewa on tu na głębokości ok. 5–8 cm, ale nie rozpada się na części ani się nie otwiera. Orzech ziemny jest więc przykładem rośliny geokarpicznej.

Zastosowanie

• Roślina uprawna: główni producenci to Chiny, Indie, Nigeria, Sudan, Stany Zjednoczone i Mjanma. Łączna produkcja tych sześciu państw sięgała w 2019 r. ok. 34 mln ton rocznie. Ważnym rejonem upraw są też kraje Afryki Subsaharyjskiej, Indonezja i Argentyna. W Europie orzeszki ziemne w śladowych ilościach uprawiane są na Półwyspie Bałkańskim, na Cyprze, we Włoszech, Francji i Hiszpanii^[6].
• Sztuka kulinarna: świeże nasiona są zjadane jako warzywo, a prażone lub solone są popularną przekąską. Z orzeszków produkuje się również masło orzechowe. W Stanach Zjednoczonych ponad 60% wyprodukowanych orzechów ziemnych jest przeznaczanych na produkcję masła orzechowego, około 20% jest prażonych, około 19% jest wykorzystywanych w produkcji słodyczy (USDA-ERS, 2014)^[7].

Wpływ na zdrowie człowieka

Orzeszki ziemne zawierają znaczne ilości aminokwasów, które są budulcem białek. 100 g orzeszków zawiera^[8]:

Wartość odżywcza Orzechy arachidowe (100 g)

Wartość energetyczna 2403 kJ (574 kcal) Białka 25,7 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 56% 56% 56% 56% M 46% 46% 46% 46% Węglowodany 19,2 g szczegółowe informacje Przyswajalne 11,9 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 9,2% 9,2% 9,2% 9,2% M 9,2% 9,2% 9,2% 9,2% Dwucukry Sacharoza 6,2 g Laktoza 0,00 g Skrobia 5,5 g Błonnik 7,3 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 29% 29% 35% 35% M 19% 19% 24% 24% Tłuszcze 46,1 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 6,1 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 22,91 g Wielonienasycone 14,58 g omega-3 0,00 g α-Linolenowy (ALA) 0,00 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% omega-6 14,58 g Linolowy (LA) 14,58 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 122% 122% 133% 133% M 86% 86% 104% 104% Woda 6,7 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,2% 0,2% 0,2% 0,2% M 0,2% 0,2% 0,2% 0,2%

Witaminy Witamina C 0,0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Tiamina (B1) 0,66 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 60% 60% 60% 60% M 55% 55% 55% 55% Ryboflawina (B2) 0,13 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 12% 12% 12% 12% M 10% 10% 10% 10% Niacyna (B3) 14,2 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 101% 101% 101% 101% M 89% 89% 89% 89% Witamina B6 0,3 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 23% 23% 20% 20% M 23% 23% 18% 18% Foliany 0,110 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 28% 28% 28% 28% M 28% 28% 28% 28% Kobalamina (B12) 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0,00 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina D 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 9,1 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 61% 61% 61% 61% M 61% 61% 61% 61% Makroelementy Fosfor 385 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 55% 55% 55% 55% M 55% 55% 55% 55% Wapń 58 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,8% 5,8% 4,8% 4,8% M 5,8% 5,8% 5,8% 4,8% Magnez 180 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 58% 56% 56% 56% M 45% 43% 43% 43% Potas 720 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 15% 15% 15% 15% M 15% 15% 15% 15% Sód 16 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,1% 1,1% 1,2% 1,3% M 1,1% 1,1% 1,2% 1,3% Mikroelementy Jod 0,013 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,7% 8,7% 8,7% 8,7% M 8,7% 8,7% 8,7% 8,7% Żelazo 3,2 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 18% 18% 40% 40% M 40% 40% 40% 40% Miedź 0,86 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 96% 96% 96% 96% M 96% 96% 96% 96% Cynk 3,1 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 39% 39% 39% 39% M 28% 28% 28% 28% Mangan 1,5 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 83% 83% 83% 83% M 65% 65% 65% 65%

Dane liczbowe na podstawie: [8] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[9]

• Izoleucyna – 886 mg;
• Leucyna – 1732 mg;
• Lizyna – 886 mg;
• Metionina -224 mg;
• Cystyna – 295 mg;
• Fenyloalanina – 1304 mg;
• Tyrozyna – 1100 mg;
• Treonina – 672 mg;
• Tryptofan – 275 mg;
• Walina – 1059 mg;
• Arginina – 3107 mg;
• Histydyna – 672 mg;
• Alanina – 1008 mg;
• Kwas asparaginowy – 3107 mg;
• Kwas glutaminowy – 5399 mg;
• Glicyna – 1528 mg;
• Prolina – 1141 mg;
• Seryna – 1304 mg.

Orzeszki ziemne są jednym z najsilniejszych alergenów. Choć reakcja alergiczna na orzeszki dotyka tylko 1-2% populacji (dane dla USA), to nawet niewielkie ilości spożytych orzeszków (lub produktów pochodnych, np. oleju) mogą wywołać wstrząs anafilaktyczny. Z tego powodu w krajach Unii Europejskiej na etykietach produktów spożywczych obowiązkowo umieszcza się informacje o zawartości orzeszków w produkcie lub ich użyciu na terenie danego zakładu produkcyjnego^[10].

Badania, których wyniki opublikowano w 2015 roku dowiodły, że podawanie niemowlętom przetworów z orzeszków ziemnych znacząco zmniejsza ryzyko wystąpienia u nich alergii na ten składnik diety^[11][12].

W orzeszkach arachidowych poddanych działaniu pleśni (A. flavus) mogą powstawać silnie toksyczne aflatoksyny. Nie zaleca się spożywania nieświeżych orzeszków, gdyż może to szkodzić, zwłaszcza wątrobie.

• 
• 
• 
• 
• 

Przypisy

1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
2. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Fabales, [w:] Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-09-23] (ang.).
3. J.G. Vaughan, C.A. Geissler: Rośliny jadalne. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2001, s. 26. ISBN 83-7255-326-2.
4. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-22].
5. ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 35, ISBN 978-83-62975-45-7.
6. Światowa produkcja orzeszków ziemnych według kraju. 2019. [dostęp 2023-07-30]. (pol.).
7. (załącznik) „Composition of Foods Raw, Processed, Prepared. USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28 (2015). Documentation and User Guide”. „USDA National Nutrient Database for Standard Reference, Release 28”, wrzesień 2015 wersja poprawiona, maj 2015. Departament Rolnictwa Stanów Zjednoczonych (USDA). (ang.).brak numeru strony
8. Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 668. ISBN 978-83-200-5311-1.
9. Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.). Brak numerów stron w książce
10. PTA Polskie Towarzystwo Alergologiczne. [w:] Alergia pokarmowa [on-line]. [dostęp 2013-10-18]. (pol.).
11. Peanut consumption in infancy prevents peanut allergy, study finds. ScienceDaily.com. [dostęp 2015-02-25]. (ang.).
12. Margit Kossobudzka: Maluchy powinny jeść masło orzechowe, aby uniknąć alergii. Naukowcy całkowicie zmieniają swoje zalecenia!. Gazeta Wyborcza / NAUKA. [dostęp 2015-02-25]. (pol.).

Bibliografia

• Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4. Brak numerów stron w książce
• Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe. Warszawa: Muza SA, 1998. ISBN 83-7079-778-4. Brak numerów stron w książce

Kontrola autorytatywna (takson):

• LCCN: sh87006544
• GND: 4152681-8
• BnF: 11959558r
• BNCF: 21730
• J9U: 987007534375205171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: plant/peanut, plant/groundnut
• Universalis: arachide
• SNL: peanøtt
• Catalana: 0086902
• DSDE: jordnød

Identyfikatory zewnętrzne:

• EoL: 641309
• EUNIS: 170730
• Flora of China: 200011891
• Flora of North America: 200011891
• GBIF: 5353770
• identyfikator iNaturalist: 63205
• IPNI: 474933-1
• ITIS: 26463
• NCBI: 3818
• Plant Finder: 280415
• identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): ild-2050
• Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:318562-2
• Tela Botanica: 83354
• identyfikator Tropicos: 13024813
• USDA PLANTS: ARHY
• CoL: G2TD