Mak lekarski

Mak lekarski, m. ogrodowy, m. uprawny (Papaver somniferum L.) – gatunek jednorocznej rośliny uprawnej z rodziny makowatych.

Mak lekarski

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	jaskropodobne
Rząd	jaskrowce
Rodzina	makowate
Rodzaj	mak
Gatunek	mak lekarski
Nazwa systematyczna
Papaver somniferum L. Sp.Pl.:2, 1753

Dojrzały owoc (makówka)

Kultywar o ozdobnych kwiatach

Nasiona

Plantacja maku

Historia

Mak lekarski wywodzi się z Azji Mniejszej, z zachodniej części basenu Morza Śródziemnego i z Afryki Północnej^[3]. Być może pochodzi od gatunku P. setigerum, w stanie dzikim nie występuje, znany już był w starożytności.

Udokumentowane relacje stosowania opium w uśmierzaniu bólu pochodzą z Azji Mniejszej ok. 1500 roku p.n.e. Uprawę maku w celu uzyskiwania opium prowadzi się od ok. 2 tys. lat. W XIX i XX wieku dokonano wyizolowania z opium licznych alkaloidów, opisania ich własności, a także opracowania półsyntetycznych lub syntetycznych pochodnych związków chemicznych, często o znacznie większej skuteczności. Morfina i kodeina to najważniejsze i stosowane na najszerszą skalę alkaloidy uzyskiwane z maku lekarskiego. Mają działanie przeciwbólowe, przeciwkaszlowe i przeciwbiegunkowe.

Morfologia

Łodyga

Wysokość od 120 do 150 cm; sztywna, prosta lub rozgałęziona. Pokryta wyraźnym białym nalotem, po przecięciu wypływa duża ilość mlecznego soku.

Liście

Podługowatojajowate, wyłącznie łodygowe, nierówno karbowane.

Kwiaty

Duże, o średnicy do 10 cm, z opadającym, 2-działkowym kielichem, posiadające cztery płatki korony, okrągłe lub odwrotnie jajowate, białe, jasnofioletowe, różowe lub czerwone z ciemnymi plamkami u nasady. Pręciki liczne, słupek o siedzącym, tarczowatym znamieniu. Kwitnie od czerwca do lipca.

Owoce

Prawie kuliste torebki, zwane makówkami, z otworami pod szczytem (nowe odm. nie otwierają się). Zawierają nerkowate nasiona o średnicy 0,9 do 1,5 milimetra o barwie zależnej od odmiany (od brudnobiałych przez czerwonofioletowe po niemal czarne).

Zastosowanie

• Roślina uprawna: uprawiana na większą skalę w Afganistanie, Chinach, Indiach i w Iranie, w Turcji i wielu krajach Bliskiego Wschodu głównie dla uzyskania opium, zaś w wielu krajach Europy, również w Polsce, mak lekarski uprawiany jest dla celów przemysłowych, leczniczych, a także spożywczych.
  • Sposób uprawy: wysiew od marca do kwietnia, w rozstawie 20–30 cm. Ilość nasion na 1000 roślin: 1 g. Nawożenie azotem: ok. 80kg/ha; Zbiór od połowy sierpnia
• Roślina lecznicza:
  • Surowiec zielarski: tzw. makowiny (Capita Papaveris, Fructus Papaveris immaturus, puste, pozbawione nasion makówki z 10 cm częścią łodygi) używane są do produkcji alkaloidów, głównie takich jak: morfina, kodeina lub papaweryna. Surowcem zielarskim są także nasiona (Semen Papaveris albis).
  • Nasiona(inne języki) zawierają bardzo dużo kwasu linolowego, wapnia, fosforu, magnezu, żelaza, cynku i manganu. Znajdują się w nich też aminokwasy oraz sporo błonnika^[4].
• Opium – wysuszony sok mleczny zebrany z nacięcia niedojrzałych makówek; w medycynie i do produkcji narkotyków.
• Sztuka kulinarna: nasiona(inne języki) różnej barwy (białe, niebieskie, szare) wykorzystywane są w celach spożywczych oraz do produkcji oleju (Oleum Papaveris, nasiona zawierają 40-55% oleju). Tłoczony na zimno olej makowy zawiera 70 do 75% kwasu linolowego. Olej może być także używany jako schnący olej techniczny. Olej makowy ma delikatny, lekko orzechowy smak i może być wykorzystywany do przygotowywania sałatek. Powinien być przechowywany w ciemnym i dość chłodnym miejscu.
• Roślina ozdobna uprawiana na rabatach ze względu na swoje ładne kwiaty.

Wartość odżywcza Mak lekarski (100 g)

Wartość energetyczna 2164 kJ (517 kcal) Białka 20,1 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 44% 44% 44% 44% M 36% 36% 36% 36% Węglowodany 24,7 g szczegółowe informacje Przyswajalne 4,2 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,2% 3,2% 3,2% 3,2% M 3,2% 3,2% 3,2% 3,2% Dwucukry Sacharoza 1,4 g Laktoza 0,00 g Skrobia 1,0 g Błonnik 20,5 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 82% 82% 98% 98% M 54% 54% 68% 68% Tłuszcze 42,9 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 5,5 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 8,03 g Wielonienasycone 25,47 g omega-3 0,00 g α-Linolenowy (ALA) 0,00 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% omega-6 25,47 g Linolowy (LA) 25,47 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 212% 212% 232% 232% M 150% 150% 182% 182% Woda 6,1 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,2% 0,2% 0,2% 0,2% M 0,2% 0,2% 0,2% 0,2%

Witaminy Witamina C 0,0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Tiamina (B1) 0,07 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,4% 6,4% 6,4% 6,4% M 5,8% 5,8% 5,8% 5,8% Ryboflawina (B2) 0,12 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 11% 11% 11% 11% M 9,2% 9,2% 9,2% 9,2% Niacyna (B3) 0,81 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,8% 5,8% 5,8% 5,8% M 5,1% 5,1% 5,1% 5,1% Witamina B6 0,44 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 34% 34% 29% 29% M 34% 34% 26% 26% Foliany 0,058 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 15% 15% 15% 15% M 15% 15% 15% 15% Kobalamina (B12) 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0,00 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina D 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 1,80 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 12% 12% 12% 12% M 12% 12% 12% 12% Makroelementy Fosfor 1022 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 146% 146% 146% 146% M 146% 146% 146% 146% Wapń 1266 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 127% 127% 106% 106% M 127% 127% 127% 106% Magnez 458 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 148% 143% 143% 143% M 115% 109% 109% 109% Potas 963 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 20% 20% 20% 20% M 20% 20% 20% 20% Sód 6 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,4% 0,4% 0,5% 0,5% M 0,4% 0,4% 0,5% 0,5% Mikroelementy Żelazo 8,1 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 45% 45% 101% 101% M 101% 101% 101% 101% Miedź 0,42 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 47% 47% 47% 47% M 47% 47% 47% 47% Cynk 3,34 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 42% 42% 42% 42% M 30% 30% 30% 30% Mangan 3,71 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 206% 206% 206% 206% M 161% 161% 161% 161%

Dane liczbowe na podstawie: [4] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[5]

Wartość odżywcza Olej makowy (100 g)

Wartość energetyczna 3700 kJ (884 kcal) Białka 0 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Węglowodany 0 g Tłuszcze 100 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 12,00 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 14,00 g Wielonienasycone 74,00 g omega-3 b.d. g α-Linolenowy (ALA) b.d. g omega-6 b.d. g Linolowy (LA) b.d. g

Dane liczbowe na podstawie: [4] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[5]

Choroby i szkodniki

• czarna zgorzel maku – jest wywoływana przez grzyb Helminthosporium papaveris.
• mączniak rzekomy maku – wywoływany przez grzyb Peronospora arborescens.
• mszyca trzmielinowo-burakowa (Aphis fabae)
• tuszel makowiec (Stenocarus fuliginosus)

Sytuacja prawna

Posiadanie i sprzedaż opium jest w wielu krajach zabronione i możliwość zakupu następuje tylko w przypadku wskazań lekarza. W Polsce zasady uprawy i zakupu Papaver somniferum normuje ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii^[6].