Lista cesarzy dynastii Han

Dynastia Han (206 p.n.e. – 220 n.e.) (chiń. upr. 汉朝; chiń. trad. 漢朝; pinyin Hàn Cháo; Wade-Giles Han Ch’ao; IPA: [xân tʂʰɑ̌ʊ̯]) była drugą dynastią cesarską Chin, po dynastii Qin (221-207 p.n.e.) i przed Epoką Trzech Królestw (220-280 n.e.). Dynastia Xin dzieli panowanie dynastii Han na dwa okresy: Zachodniej Dynastii Han (206 p.n.e. – 9 n.e.) i Wschodniej Dynastii Han (25-220 n.e.). Poniżej została zamieszczona lista wszystkich cesarzy Chin z dynastii Han, zawierająca ich imiona prywatne, pośmiertne i nazwy er panowania. Nie zostali umieszczeni na liście faktyczni władcy Chin (regenci, w tym cesarzowe wdowy).

Piechota (na pierwszym planie) i kawaleria (w tle), ceramiczne figurki z czasów Zachodniej Dynastii Han. W 1990 r. zaczęto badać grobowce cesarza Jin (157–141 p.n.e.) i jego żony cesarzowej Wang Shi (zm. 126 p.n.e.), położone na południe od Yangling, prowincja Shaanxi. Odkopano ponad 40 tysięcy ceramicznych figurek. Wszystkie z nich miały 1/3 naturalnej wielkości, inaczej niż ponad 8 tysięcy naturalnej wielkości figur żołnierzy Terakotowej Armii, strzegących grobowca cesarza Qin Shi Huanga. Tego rodzaju figurki, mające przeciętnie po 60 cm wysokości, zostały również odkryte w innych grobowcach członków rodziny cesarskiej dynastii Han. Miały one strzec pochowanych w nich osób w życiu pozagrobowym^[1].

Dynastia Han została założona przez Liu Banga, który jest znany pod imieniem Gaozu^[a]. Najdłużej panującym cesarzem dynastii był Wudi (141–87 n.e.), który panował 54 lata. Po obaleniu Wang Manga (dynastia Xin), Liu Xiu przywrócił rządy dynastii Han i jest znany pod imieniem pośmiertnym jako cesarz Guangwu (25–57 n.e.). Ostatni władca dynastii Han, cesarz Xian (189–220 n.e.) był marionetkowym władcą, w którego imieniu rządził Cao Cao (ur. 155 n.e., zm. 220 n.e.)^[2]. W 220 r. n.e. Cao Pi, król Wei (syn Cao Cao), zmusił do abdykacji na swoją rzecz cesarza Xiana (189-220 n.e.), co oznaczało definitywny upadek dynastii Han.

Cesarz stał na czele rządu^[3]. Był jedyną osobą decydującą o nominacjach na wyższe stanowiska w administracji centralnej i lokalnej^[4]. Był również prawodawcą, najwyższym sędzią, głównodowodzącym sił zbrojnych i najwyższym kapłanem kultu Niebios^[5].

Sposób nazewnictwa

Od króla do cesarza

Cesarz Guangwu (25–57 n.e.), obraz Yan Libena (600–673 n.e.)

Pozłacany uchwyt z brązu (ze śladami czerwonego barwnika) w kształcie głowy chińskiego smoka, z czasów Wschodniej Dynastii Han; zależnie od okoliczności, smok mógł stanowić dobry lub zły omen dla cesarzy dynastii Han^[6].

W starożytnych Chinach władcy z dynastii Shang (ok. 1600 – 1046 p.n.e.) i dynastii Zhou (1045 – 256 p.n.e.) nosili tytuł króla (chiń. upr. 王; chiń. trad. 王; pinyin Wáng; Wade-Giles Wang)^[7]. Już w czasach dynastii Zhou, byli również nazywani Synami Nieba (chiń. upr. 天子; chiń. trad. 天子; pinyin Tiānzǐ)^[7].

Do 221 r. p.n.e. król Qin, Ying Zheng, podbił wszystkie królestwa i zjednoczył Chiny po Okresie Walczących Królestw. Aby podkreślić swoją wyższość nad królami z dynastii Shang i Zhou, utworzył nowy tytuł: cesarza (chiń. upr. 皇帝; chiń. trad. 皇帝; pinyin Huángdi) i jest znany potomności jako Pierwszy Cesarz (chiń. upr. 秦始皇(帝); chiń. trad. 秦始皇(帝); pinyin Qín Shǐ Huáng(di)). Nowy tytuł cesarza powstał z połączenia tytułów Trzech Dostojnych i Pięciu Cesarzy (chiń. upr. 三皇五帝; chiń. trad. 三皇五帝; pinyin Sānhuáng wǔdì), legendarnych władców z mitologii chińskiej, twórców cywilizacji chińskiej^[8]. Tytuł był używany przez każdego kolejnego władcę Chin aż do upadku dynastii Qing w 1911 roku^[9].

Imiona pośmiertne, świątynne i nazwy er panowania

Od czasów dynastii Shang do dynastii Sui (581–618 n.e.), w kronikach i dziełach historycznych cesarskich Chin, chińskich władców po ich śmierci (zarówno królów, jak i cesarzy) nazywano ich imieniem pośmiertnym^[9].

Imię świątynne zostało po raz pierwszy użyte za panowania cesarza Jinga z dynastii Han (157–141 p.n.e.). Było używane w późniejszych kronikach i dziełach historycznych do nazywania cesarzy, którzy panowali w czasach dynastii Tang (618–907 n.e.), dynastii Song (960-1279 n.e.) i dynastii Yuan (1271–1368 n.e.)^[9].

Cesarze dynastii Ming (1368–1644 n.e.) i dynastii Qing (1644–1911 n.e.), używali tylko jednej nazwy ery panowania przez cały okres swoich rządów. Dlatego cesarze z tych dynastii, w tekstach historycznych, nazywani są od przyjętej przez nich, nazwy ery panowania^[10].

Cesarz Wu z dynastii Han (141–87 p.n.e.) po raz pierwszy oficjalnie wprowadził zasadę nazywania poszczególnych lat mottem, które nazywano erą panowania (chiń. upr. 年号; chiń. trad. 年號; pinyin niánhào, dosł. zawołanie roczne), jednak sama zasada pochodzi z wcześniejszych czasów. Najstarszą zasadą zapisu lat - istniejącą od czasów dynastii Shang - było ustalenie pierwszego roku panowania władcy, jako roku pierwszego^[11]. Gdy cesarz zmarł, zaczynał się pierwszy rok panowania nowego władcy^[12]. Zasada została zmieniona przed IV w. p.n.e., kiedy pierwszy rok panowania władcy zaczynał się dopiero od pierwszego dnia nowego roku kalendarzowego po śmierci poprzedniego władcy^[13]. Kiedy książę Huiwen z państwa Qin przyjął tytuł króla, zmienił zasadę liczenia lat. Pierwszy rok panowania zaczynał się od pierwszego dnia roku kalendarzowego w którym zaczął panować^[13]. Gdy cesarz Wen (180–157 p.n.e.) zaczął na nowo liczyć lata swojego panowania w 163 r. p.n.e., również zaczął je liczyć wstecz od początku roku kalendarzowego^[14].

Ponieważ sześć było uważane za szczęśliwą liczbę, cesarze Jing i Wu zmieniali sposób liczenia lat swojego panowania co sześć lat^[14]. Każdy sześcioletni okres był kolejno oznaczany jako yuannian (元年), eryuan (二元), sanyuan (三元) i tak dalej. System zaczął być uważany za zbyt kłopotliwy, gdy osiągnięto piąty cykl wuyuan sannian (五元三年) w 114 r. p.n.e.^[15] W tym roku rząd zasugerował, że dwór powinien nadać nowe nazwy każdemu z poprzednich "początków" (yuan 元), co zostało zaakceptowane przez cesarza Wu w 110 r. p.n.e.^[16] Ponieważ cesarz Wu składał ofiarę Niebu - feng (封) - na górze Tai Shan, nazwał nową erę yuanfeng (元封). To wydarzenie jest uważane za formalne wprowadzenie er panowania do chińskiej historii^[17]. Cesarz Wu zmienił nazwę ery raz jeszcze, gdy wprowadził kalendarz Taichu (太初 Wielki początek) w 104 r. p.n.e.^[18] Za Wschodniej Dynastii Han nie było ustalonej, stałej długości ery panowania, które były wprowadzane z przyczyn politycznych lub dla uczczenia pomyślnych wydarzeń^[18].

Regenci i cesarzowe wdowy

Opowieść o Jin Midi. Wu Liang, Jiaxiang, prowincja Szantung, II w. n.e.; wykonane tuszem odwzorowanie płaskorzeźby z czasów Wschodniej Dynastii Han

Jeśli w chwili wstąpienia na tron cesarz był dzieckiem, do osiągnięcia przez niego pełnoletniości władzę w jego imieniu sprawował regent, którym często była cesarzowa wdowa lub jeden z jej krewnych. Czasem stronnictwo tworzone przez krewnych cesarzowej wdowy było pozbawiane władzy w wyniku zamachu stanu – na przykład cesarzowa wdowa Lü Zhi (zm. 180 p.n.e.) sprawowała faktyczne rządy podczas panowania niepełnoletnich cesarzy Liu Gonga (188–184 p.n.e.) i Liu Honga (184–180 p.n.e.)^[19]. Stronnictwo jej krewnych zostało pozbawione władzy w wyniku zamachu stanu w 180 r. p.n.e. i cesarzem został Liu Heng (znany pod imieniem pośmiertnym cesarz Wen)^[20]. Przed swoją śmiercią w 87 r. p.n.e. cesarz Wu mianował Huo Guanga (zm. 68 p.n.e.), Jin Midi (zm. 86 p.n.e.) i Shangguan Jie (上官桀) (zm. 80 p.n.e.) współregentami na czas niepełnoletniości jego następcy, cesarza Zhao (87–74 p.n.e.). Huo Guang i Shangguan Jie byli dziadkami cesarzowej Shangguan (zm. 37 p.n.e.), żony cesarza Zhao, podczas gdy Jin Midi (z pochodzenia Xiongnu) był byłym niewolnikiem, który wcześniej pracował w cesarskiej stajni. Po śmierci Jin Midi i straceniu pod zarzutem zdrady Shangguana Jie, Huo Guang pozostał jedynym regentem. Po jego śmierci, stronnictwo jego krewnych zostało pozbawione władzy przez cesarza Xuana (74–49 p.n.e.)^[21]. Był to odwet za otrucie jego żony cesarzowej Xu Pingjun (zm. 71 p.n.e.), po to by mógł on poślubić córkę Huo Guanga - cesarzową Huo Chengjun (zm. 54 p.n.e.)^[21].

Ponieważ regenci i cesarzowe wdowy nie byli oficjalnie uznawani za cesarzy i władców dynastii Han, nie są oni uwzględnieni na poniższej liście cesarzy.

Cesarze

Cesarze dynastii Han
Imię pośmiertne[b]		Nazwisko rodowe i imię osobiste[c]		Okres panowania	Nazwa ery		Lata[d]
Zachodnia Dynastia Han 206 p.n.e. – 9 n.e.[e]
Gaozu	高祖	Liu Bang	劉邦	202–195 p.n.e.[22]	Nie istnieje[23]
Huidi	惠帝	Liu Ying	劉盈	195–188 p.n.e.[24]	Nie istnieje[25]
Shaodi[f] (Shaodi Gong)	少帝	Liu Gong	劉恭	188–184 p.n.e.[26]	Nie istnieje[27]
Shaodi (Shaodi Hong)	少帝	Liu Hong	劉弘	184–180 p.n.e.[26]	Nie istnieje[28]
Wendi	文帝	Liu Heng	劉恆	180–157 p.n.e.[29]	Qíanyuán	前元	179–164 p.n.e.[30]
					Hòuyuán	後元	163–156 p.n.e.[31]
Jingdi	景帝	Liu Qi	劉啟	157–141 p.n.e.[29]	Qíanyuán	前元	156–150 p.n.e.[32]
					Zhōngyuán	中元	149–143 p.n.e.[33]
					Hòuyuán	後元	143–141 p.n.e.[34]
Wudi	武帝	Liu Che	劉徹	141–87 p.n.e.[35]	Jiànyuán	建元	141–135 p.n.e.[36]
					Yuánguāng	元光	134–129 p.n.e.[37]
					Yuánshuò	元朔	128–123 p.n.e.[38]
					Yuánshòu	元狩	122–117 p.n.e.[39]
					Yuándǐng	元鼎	116–111 p.n.e.[40]
					Yuánfēng	元封	110–105 p.n.e.[41]
					Tàichū	太初	104–101 p.n.e.[42]
					Tiānhàn	天漢	100–97 p.n.e.[43]
					Tàishǐ	太始	96–93 p.n.e.[44]
					Zhēnghé	征和	92–89 p.n.e.[45]
					Hòuyuán	後元	88–87 p.n.e.[46]
Zhaodi	昭帝	Liu Fuling	劉弗陵	87–74 p.n.e.[47]	Shǐyuán	始元	86–80 p.n.e.[48]
					Yuánfèng	元鳳	80–75 p.n.e.[49]
					Yuánpíng	元平	74 p.n.e.[50]
książę Changyi	昌邑王 lub 海昏侯	Liu He	劉賀	74 p.n.e.[26]	Yuánpíng	元平	74 p.n.e.[50]
Xuandi	宣帝	Liu Bingyi	劉病已	74–49 p.n.e.[47]	Běnshǐ	本始	73–70 p.n.e.[51]
					Dìjié	地節	69–66 p.n.e.[52]
					Yuánkāng	元康	65–61 p.n.e.[53]
					Shénjué	神爵	61–58 p.n.e.[54]
					Wǔfèng	五鳳	57–54 p.n.e.[55]
					Gānlù	甘露	53–50 p.n.e.[56]
					Huánglóng	黃龍	49 p.n.e.[57]
Yuandi	元帝	Liu Shi	劉奭	49–33 p.n.e.[58]	Chūyuán	初元	48–44 p.n.e.[59]
					Yǒngguāng	永光	43–39 p.n.e.[60]
					Jiànzhāo	建昭	38–34 p.n.e.[61]
					Jìngníng	竟寧	33 p.n.e.[62]
Chengdi	成帝	Liu Ao	劉驁	33–7 p.n.e.[58]	Jiànshǐ	建始	32–28 p.n.e.[63]
					Hépíng	河平	28–25 p.n.e.[64]
					Yángshuò	陽朔	24–21 p.n.e.[65]
					Hóngjiā	鴻嘉	20–17 p.n.e.[66]
					Yǒngshǐ	永始	16–13 p.n.e.[67]
					Yuányán	元延	12–9 p.n.e.[68]
					Suīhé	綏和	8–7 p.n.e.[68]
Aidi	哀帝	Liu Xin	劉欣	7–1 p.n.e.[58]	Jiànpíng	建平	6–3 p.n.e.[69]
					Yuánshòu	元壽	2 p.n.e.–1 p.n.e.[69]
Pingdi	平帝	Liu Kan	劉衎	1 p.n.e.–6 n.e.[58]	Yuánshǐ	元始	1–5 n.e.[70]
Ruzi	孺子	Liu Ying	劉嬰	6–9 n.e.[58]	Jùshè	居攝	6–8 n.e.[71]
					Chūshǐ	初始	8–9 n.e.[72]
Dynastia Xin (9–23 n.e.)
Dynastia Xin Wang Manga (王莽)				9–23 n.e.[73]	Shǐjiànguó	始建國	9–13 n.e.[74]
					Tiānfēng	天鳳	14–19 n.e.[75]
					Dìhuáng	地皇	20–23 n.e.[76]
Kontynuacja dynastii Han
Gengshidi[g]	更始帝	Liu Xuan	劉玄	23–25 n.e.[77]	Gēngshǐ	更始	23–25 n.e.[78]
Wschodnia Dynastia Han 25–220 n.e.
Guangwudi	光武帝	Liu Xiu	劉秀	25–57 n.e.[79]	Jiànwǔ	建武	25–56 n.e.[80]
					Jiànwǔzhōngyuán	建武中元	56–57 n.e.[81]
Mingdi	明帝	Liu Zhuang	劉陽	57–75 n.e.[82]	Yǒngpíng	永平	57–75 n.e.[83]
Zhangdi	章帝	Liu Da	劉炟	75–88 n.e.[84]	Jiànchū	建初	76–84 n.e.[85]
					Yuánhé	元和	84–87 n.e.[86]
					Zhānghé	章和	87–88 n.e.[87]
Hedi	和帝	Liu Zhao	劉肇	88–106 n.e.[88]	Yǒngyuán	永元	89–105 n.e.[89]
					Yuánxīng	元興	105 n.e.[90]
Shangdi	殤帝	Liu Long	劉隆	106 n.e.[91]	Yánpíng	延平	9 miesięcy w 106 n.e.[92]
Andi	安帝	Liu Hu	劉祜	106–125 n.e.[93]	Yǒngchū	永初	107–113 n.e.[94]
					Yuánchū	元初	114–120 n.e.[95]
					Yǒngníng	永寧	120–121 n.e.[96]
					Jiànguāng	建光	121–122 n.e.[96]
					Yánguāng	延光	122–125 n.e.[97]
Shaodi, markiz Beixiang	少帝 lub 北鄉侯	Liu Yi	劉懿	125 n.e.[98]	Yánguāng	延光	125 n.e.[97]
Shundi	順帝	Liu Bao	劉保	125–144 n.e.[99]	Yǒngjiàn	永建	126–132 n.e.[100]
					Yángjiā	陽嘉	132–135 n.e.[101]
					Yǒnghé	永和	136–141 n.e.[102]
					Hàn’ān	漢安	142–144 n.e.[103]
					Jiànkāng	建康	144 n.e.[103]
Chongdi	沖帝	Liu Bing	劉炳	144–145 n.e.[104]	Yōngxī	永嘉	145 n.e.[105]
Zhidi	質帝	Liu Zuan	劉纘	145–146 n.e.[104]	Běnchū	本初	146 n.e.[105]
Huandi	桓帝	Liu Zhi	劉志	146–168 n.e.[106]	Jiànhé	建和	147–149 n.e.[107]
					Hépíng	和平	150 n.e.[108]
					Yuánjiā	元嘉	151–153 n.e.[108]
					Yǒngxīng	永興	153–154 n.e.[108]
					Yǒngshòu	永壽	155–158 n.e.[109]
					Yánxī	延熹	158–167 n.e.[110]
					Yǒngkāng	永康	167 n.e.[111]
Lingdi	靈帝	Liu Hong	劉宏	168–189 n.e.[112]	Jiànníng	建寧	168–172 n.e.[113]
					Xīpíng	熹平	172–178 n.e.[114]
					Guānghé	光和	178–184 n.e.[115]
					Zhōngpíng	中平	184–189 n.e.[116]
Shaodi, książę Hongnong	少帝 lub 弘農王	Liu Bian	劉辯	189 n.e.[98]	Guāngxī	光熹	189 n.e.[117]
					Zhàoníng	昭寧	189 n.e.[117]
Xiandi	獻帝	Liu Xie	劉協	189–220 n.e.[118]	Yǒnghàn	永漢	189 n.e.[117]
					Chūpíng	初平	190–193 n.e.[119]
					Xīngpíng	興平	194–195 n.e.[120]
					Jiàn’ān	建安	196–220 n.e.[121]
					Yánkāng	延康	220 n.e.[122]

Zobacz też

• Cesarze Chin

Uwagi

1. Po śmierci Liu Bangowi nadano imię pośmiertne Gaodi oraz imię świątynne Taizu, w tradycyjnej historiografii chińskiej stał się on jednak znany pod imieniem Gaozu (Najwyższy Przodek), powstałym z połączenia pierwszej sylaby imienia pośmiertnego z drugą sylabą imienia świątynnego.
2. Przyjętą w Chinach konwencją nazywania cesarzy z dynastii Han jest „Han + imię pośmiertne” (np. „Han Wudi”, „Han Jingdi”). Wyjątkami od tej reguły są Liu Gong, Liu Hong, Ruzi Ying, książę Changyi, markiz Beixiang i książę Hongnong. Wszyscy oni zmarli w ciągu roku od wstąpienia na tron, zostali pozbawieni władzy w ciągu roku lub byli bardzo młodzi i władzę przez cały okres ich „panowania” sprawowali regenci. Han Wudi oznacza dosłownie cesarz waleczny z dynastii Han. Jeżeli mówimy o dynastii Han, można pominąć Han i pozostawić Wudi. Di oznacza cesarz, czyli cesarz Wudi oznacza cesarz cesarz Wu lub porównując z językami europejskimi takie wyrażenie jak królowa Queen Elżbieta II lub cesarz Kaiser Barbarossa.
3. Znaki tradycyjnego pisma chińskiego.
4. Lata chińskiego kalendarza księżycowo-słonecznego nie odpowiadają dokładnie latom w kolumnie nazwa ery. Niektóre z lat podanych w tabeli są pokazane w dwóch erach panowania, ponieważ niektóre z er rozpoczęły się przed rozpoczęciem nowego roku kalendarzowego.
5. W 206 r. p.n.e. Liu Bang został mianowany królem (Wang) lenna Hanzhong, co jest tradycyjnie uznawane za początek okresu w historii Chin: dynastia Han. Po pokonaniu Xiang Yu ogłosił się cesarzem w 202 r. p.n.e.
6. Cesarze, którzy w literaturze są nazywani niekiedy imieniem Shao, nie mieli nadanego imienia pośmiertnego.
7. Nie otrzymał imienia pośmiertnego, nazywany od nazwy ery panowania.