Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie

Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie – najbardziej na północ wysunięta dzielnica Kujaw, istniejąca w latach 1314–1323 (1327).

Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie

1314–1323 (1327)
Ustrój polityczny	monarchia
Stolica	Bydgoszcz, Wyszogród
Data powstania	1314
Data likwidacji	1327
Władca	Przemysł
Język urzędowy	polski, łacina
Religia dominująca	katolicyzm
brak współrzędnych

Polska za Władysława Łokietka w latach 1304–1333

Podział Kujaw na księstwa dzielnicowe na początku XIV wieku

Grodzisko Wyszogród – dawna siedziba kasztelanii

Geografia

Księstwo obejmowało terytoria dwóch kasztelanii kujawskich: bydgoskiej i wyszogrodzkiej, w przybliżeniu obszar dzisiejszego powiatu bydgoskiego.

Naturalną granicą wschodnią była Wisła, zachodnią – rynna jezior byszewskich. Południową granicę wyznaczał skraj Puszczy Bydgoskiej oraz rzeka Noteć. Na północy granica była umowna, sięgała od Trzęsacza nad Wisłą po styk rzeki Brdy i jezior byszewskich.

Główne grody na terytorium księstwa to Wyszogród, Bydgoszcz, Solec (Kujawski), Byszewo. Jedynym miastem na wymienionym obszarze w okresie istnienia księstwa był Solec lokowany w 1325 r.

Historia

Księstwo, zwane Kujawami Północnymi powstało w następstwie podziałów dzielnicowych, po śmierci księcia inowrocławskiego Ziemomysła (zm. 1287) Władca pozostawił trzech małoletnich synów: Leszka (ur. 1275), Przemysła (ur. 1278) i Kazimierza (ur. 1280–1287).

Początkowo rządy sprawowała żona zmarłego – regentka Salomea. Wychowywała ona synów w duchu ekspansji na Pomorze Gdańskie, gdyż walczyła o spadek po ojcu Samborze II – dawnym władcy pomorskiej dzielnicy lubiszewsko-tczewskiej. Do opieki poczuwał się również ich stryj Władysław Łokietek, który m.in. wydał za mąż ich córkę Fenennę (1290 r.)

Od 1294 r. trzej bracia: Leszek, Przemysł i Kazimierz rozpoczęli sprawowanie samodzielnej władzy na Kujawach Zachodnich (dzielnica, która obejmowała kasztelanie: inowrocławską, bydgoską, słońską, kruszwicką, radziejowską). W niektórych dokumentach wystawianych przez młodych książąt pojawia się Bydgoszcz, jako składnik tytulatury, zawsze jednak za miejscowościami „starszymi”: Inowrocławiem i Wyszogrodem. Notowano również pobyty książąt w Wyszogrodzie.

W 1296 r. po śmierci króla Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego Przemysła II, Władysław Łokietek przyłączył do Kujaw inowrocławskich dodatkowo kasztelanię wyszogrodzką (kasztelania ta należała już do Kujaw w latach 1242–1271). Przekazał ją w ramach rekompensaty dla książąt Leszka, Przemysława i Kazimierza za rezygnację z praw do Pomorza przysługujących im po matce Salomei. Odbyło się to w związku z uprzednią zbrojną próbą opanowania Pomorza Gdańskiego przez Leszka (1296 r.).

Po powrocie Leszka z niewoli czeskiej (1312 r.), bezpośrednio po śmierci Salomei (1313 r.) bracia przystąpili do podziału ojcowizny, w celu wydzielenia udzielnych księstw, rządzonych samodzielnie przez każdego z nich:

• Leszek tytułował się odtąd księciem Kujaw i Inowrocławia,
• Przemysł – księciem Kujaw, Wyszogrodu i Bydgoszczy,
• Kazimierz – księciem Kujaw i Gniewkowa (księstwo to wykrojono z części kasztelanii gniewkowskiej i słońskiej).

Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie Przemysła powstało między 12 października 1314 r., a 6 kwietnia 1315 r., kiedy przedstawił się jako Dominius Wyszogrodiensis et Bidgostiensis. Książę przez 13 lat sprawował władzę na tym terytorium. W 1318 r. Przemysł zawarł z Leszkiem układ o przeżycie, jednak ok. 1323 r. starszy brat abdykował. W tej sytuacji w 1323 r. Przemysł zyskał również pod swoje zwierzchnictwo księstwo inowrocławskie przekazane mu przez brata Leszka. Odtąd tytułował się księciem Kujaw, panem Inowrocławia i Wyszogrodu. Jego dzielnica obejmowała cztery kasztelanie: bydgoską, wyszogrodzką, inowrocławską i kruszwicką.

W 1327 lub 1328 r. wobec wybuchu wojny polsko-krzyżackiej w celu ułatwienia Łokietkowi prowadzenia działań wojennych, Przemysł zgodził się na objęcie księstwa sieradzkiego, w zamian za pozostawienie księstwa inowrocławskiego Łokietkowi.

Hierarchia urzędnicza

Osobny artykuł: Bydgoscy urzędnicy ziemscy.

Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie w hierarchii „starszeństwa” znajdowało się na drugim miejscu na Kujawach Inowrocławskich. Posiadało ono podstawowe urzędy ziemskie o funkcjach administracyjnych, sądowych, fiskalnych i obronnych (kasztelanie, sędstwo, podkomorstwo), a nadto podczaszego, podkoniego, podstolego.

Wojewoda – wspólny urzędnik dla trzech księstw zachodniokujawskich rezydował w Inowrocławiu. Natomiast w hierarchii kasztelanów zachodniokujawskich, pierwsze miejsce zajmował inowrocławski, następnie bydgoski zwany czasem podwojewodą (vicepalatinus), potem kolejno: wyszogrodzki lub kruszwicki (zamątwiański), słoński i na koniec gniewkowski lub michałowski.

W dzielnicy bydgosko-wyszogrodzkiej najważniejszymi urzędnikami byli kasztelanowie. Od czasu przejścia terytorium wyszogrodzkiego do Kujaw (1296 r.) urzędowało dwóch kasztelanów, w bydgoskim (od 1286 do 1330 r.) siedmiu. Urząd kasztelana wyszogrodzkiego zanikł po 1314 r. Wszystko wskazuje na to, że jego funkcję przejął kasztelan bydgoski. Spośród urzędów średnich zarówno sędziowie (Przybysław z Leszcz, Jakub z Leszcz), jak i podkomorzowie (Bogumił z Pakości) prawdopodobnie urzędowali w Wyszogrodzie.

Spuścizną po księstwie bydgosko-wyszogrodzkim (jak również po okresie rządów Kazimierza Słupskiego 1370–1377 i Władysława Opolczyka 1378–1392) była tradycja odrębnej hierarchii urzędów ziemskich dla ziemi bydgoskiej.

Książęta bydgosko-wyszogrodzcy

Osobny artykuł: Władcy Kujaw.

Zobacz też

• Historia Bydgoszczy
• Kujawy

Przegląd bydgoskich jednostek administracyjnych:

• Kasztelania wyszogrodzka (1145–1314, Wyszogród – warownia zniszczona w 1330 r., w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy)
• Kasztelania bydgoska (1238–1793)
• Starostwo bydgoskie (1358–1780)
• Obwód Nadnotecki (1772–1807)
• Departament bydgoski (1807–1815)
• Rejencja bydgoska (1815–1920)
• Rejencja bydgoska (1939–1945)
• Województwo bydgoskie (tzw. duże) (1950–1975)
• Województwo bydgoskie (tzw. małe) (1975–1998)
• Województwo kujawsko-pomorskie (po 1999 r.)

Inne:

• Burmistrzowie i prezydenci Bydgoszczy (od 1362 r.) – organizacja samorządu miejskiego na przestrzeni lat, lista burmistrzów i prezydentów
• Bydgoscy urzędnicy ziemscy – urzędnicy ziemscy na ziemi bydgoskiej od początku XIV wieku do czasu I rozbioru Polski
• Wojewodowie bydgoscy (1945–1998)

Bibliografia

• Biegański Zdzisław red: Dzieje Fordonu i okolic: Bydgoszcz: Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne, 1997
• Biegański Zdzisław, Jastrzębski Włodzimierz red.: Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni wieków, zbiór studiów. Bydgoszcz 1998.
• Biskup Marian red.: Historia Bydgoszczy. Tom I do roku 1920. Warszawa-Poznań: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991
• Guldon Zenon: Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku: Warszawa, Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974.
• Karczewska Joanna. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców część I. Ziemia Kujawska XII. Inowrocław, 1997.
• Karczewska Joanna. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców część II. Ziemia Kujawska XIII. Inowrocław, 1998.
• Karczewska Joanna. Elita Kujaw Inowrocławskich podczas rządów synów Ziemomysła Ziemia Kujawska XIV. Inowrocław, 2000-2001.
• Karczewski Krzysztof, Sieradzan Wiesław. Postawy polityczne książąt kujawskich Siemysławowiców. Ziemia Kujawska IX. Inowrocław, 1993.
• Karwasińska Jadwiga: Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie 1235-1343: Rozprawy Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego T. VII z. 1:1923
• Nowakowski Tomasz. Kazimierz Wielki a Bydgoszcz. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003
• Szybkowski Sobiesław. Ziemscy urzędnicy bydgoscy za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370-1492). Ziemia Kujawska XIV. Inowrocław, 2000-2001.
• Śliwiński Błażej: Pogranicze kujawsko-pomorskie w XII-XIII wieku: z dziejów Bydgoskiego i Wyszogrodzkiego w latach 1113–1296: Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe: 1989
• Zajączkowski Stanisław. Polska a Zakon Krzyżacki w ostatnich latach Władysława Łokietka. Lwów. Towarzystwo Naukowe, 1929

Linki zewnętrzne

• Historia Bydgoszczy dla wymagających. nasza.bydgoszcz.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-03-06)].