Krypteks

Krypteks (ang. cryptex) – fikcyjne urządzenie do przechowywania tajnych informacji występujące w powieści Kod Leonarda da Vinci (2003) amerykańskiego pisarza Dana Browna, rzekomo wynalezione przez Leonarda da Vinci^[1][2]. Dan Brown opatrzył je wymyśloną przez siebie nazwą cryptex pochodzącą od wyrazów cryptology („kryptologia”) i codex („kodeks”)^[2]. Neologizm stworzony przez Dana Browna zaczął funkcjonować w realnym świecie jako fizycznie istniejący przedmiot i wszedł do terminologii naukowej^[3][4].

Replika krypteksu (2006)

Konstrukcja i zasada działania

Konstrukcja zamka szyfrowego (zamek po otwarciu, hasło złożone z cyfr)

W Kodzie Leonarda da Vinci tajna informacja zapisana jest na zwoju papirusu owiniętego wokół szklanej fiolki wypełnionej octem^[5]. Krypteksu nie można otworzyć siłą, ponieważ po pęknięciu fiolki ocet zniszczyłby papirus^[6]. Jedynym sposobem otwarcia krypteksu jest ułożenie hasła za pomocą kilku obrotowych dysków^[6]. Zasada działania mechanizmu jest podobna jak w przypadku zamka szyfrowego(inne języki) (np. do roweru), lecz hasło nie składa się z cyfr, tylko liter^[1][2]. Podobne urządzenia były znane na długo przez narodzinami Leonarda da Vinci w 1452; opisywał je m.in. XII-wieczny uczony arabski Al-Dżazari^[1].

W 2007 amerykański badacz Joe Nickell(inne języki) związany z czasopismem „Skeptical Inquirer”, analizujący Kod Leonarda da Vinci, ustalił eksperymentalnie, że ocet nie działa niszcząco na papirus, i wysunął tezę, że krypteks zgodny z powieściowym opisem Dana Browna nie mógłby funkcjonować^[6]. W 2010 Harold Thimbleby, profesor informatyki z Uniwersytetu w Swansea w Wielkiej Brytanii, zwrócił uwagę, że urządzenie opisane w powieści wykorzystuje podstawową formę tzw. kryptografii klucza publicznego i że gdyby chcieć zastosować tę metodę ochrony danych, zwykły mejl zabezpieczyłby wiadomość skuteczniej niż wyimaginowany krypteks^[7].

Odniesienia w świecie rzeczywistym

W 2004 urządzenie opisane w powieści, spopularyzowane po jej publikacji, zostało skonstruowane przez amerykańskiego rzemieślnika Justina Kirka Nevinsa i jest sprzedawane pod marką „Cryptex”^[1][2], zastrzeżoną przez konstruktora w Stanach Zjednoczonych jako znak towarowy (rejestracja 2004, przedłużenie rejestracji 2017)^[8]. W 2006 dziesięć tysięcy egzemplarzy replik krypteksu przekazano jako nagrody finalistom konkursu The Da Vinci Code WebQuest(inne języki), zorganizowanego przez firmę Google; zawierały one adres URL pozwalający dotrzeć do ostatniej zagadki w konkursie^[9][10]. W 2014 działający egzemplarz krypteksu, który występował jako rekwizyt w filmie Kod da Vinci (2006) w reżyserii Rona Howarda, sprzedano na aukcji w domu aukcyjnym Christie’s w Londynie za 13 750 funtów brytyjskich (aukcja Pop Culture, Lot 144)^[5][a]. Inny model krypteksu pojawił się w filmie przygodowym Tomb Raider (2018)^[11]. Egzemplarz krypteksu znajduje się w zbiorach Niemieckiego Muzeum Szpiegów w Berlinie^[1].

Obliczanie liczby możliwych ustawień krypteksu bywa w amerykańskich szkołach jednym z ćwiczeń na lekcjach matematyki^[12]. Repliki krypteksu są wykorzystywane jako pojemniki(inne języki) pełniące rolę rekwizytu w escape roomach^[13] i grach plenerowych^[14], jako zabawki edukacyjne dla dzieci^[15], również jako skarbonki i opakowania na prezenty^[16][b]. W Polsce instrukcję wykonania krypteksu metodą „zrób to sam” opublikowało czasopismo „Młody Technik”^[17]. Powstała gra komputerowa oparta na motywie mechanizmu z Kodu Leonarda da Vinci (The Da Vinci Cryptex, 2023)^[18].

Krypteks z powieści dał początek nazwie niemieckiej grupy rockowej The Cryptex(inne języki)^[19], nazwie amerykańskiej giełdy kryptowalut Cryptex^[20], a także nazwie modelu ochrony kodu źródłowego w programowaniu komputerowym (tzw. CRYPTEX model)^[21], wchodząc do literatury naukowej (m.in. książka Cryptex da preservação digital (2023) portugalskiego uczonego Humberto Celeste Innareliego)^[4]. Wyraz cryptex, neologizm stworzony przez Dana Browna, wszedł do zasobu leksykalnego języka angielskiego i został odnotowany w anglojęzycznej wersji Wikisłownika (Wictionary)^[3].

Krypteksy w Kodzie Leonarda da Vinci

Opis białego i czarnego krypteksu

Według opisów zawartych w Kodzie Leonarda da Vinci w zewnętrznym krypteksie znajduje się drugi, wewnętrzny^[22]. Zewnętrzny krypteks to cylinder o rozmiarze zbliżonym do pojemnika na piłki tenisowe wykonany z wypolerowanego białego marmuru^[23]. Składa się z pięciu marmurowych dysków połączonych delikatną mosiężną ramką; na obu końcach mechanizmu znajdują się marmurowe czapeczki, zatyczki^[24]. Na każdym z pięciu dysków wyrzeźbiono wszystkie litery alfabetu^[25]. W chwili otwarcia krypteksu zdejmuje się jedną czapeczkę^[26]. W razie ustawienia niewłaściwego hasła siła zastosowana przez osobę próbującą otworzyć urządzenie „przeniesie się poprzez zawias na specjalny drążek, który okręci się wokół własnej osi ku pustej przestrzeni wewnątrz krypteksu i [...] napierając na szklaną fiolkę, w końcu ją skruszy”^[27]. Wewnętrzny krypteks jest o połowę mniejszy, wykonany z czarnego onyksu^[28]. Biel i czerń krypteksów mają symbolizować pierwiastek żeński i męski^[29]. W wewnętrznym, czarnym krypteksie umieszczono papirus z rymowaną wskazówką pozwalającą odnaleźć Świętego Graala^[30].

Zagadki i hasła do krypteksów

Personifikacja mądrości (greka wspólna: Σοφία, Sofía) w Bibliotece Celsusa w Efezie (II wiek n.e.)

Zagadka, która pozwala odkryć hasło do białego krypteksu, jest ukryta pod intarsją w kształcie róży na wieku szkatułki z drewna różanego („pod różą”, łac. sub rosa, czyli w tajemnym miejscu), a zagadka pozwalająca odkryć hasło do czarnego krypteksu znajduje się w środku pierwszego^[31].

Hasło pierwsze (biały krypteks)

• Zagadka
  Rymowanka złożona z czterech wersów, mowa w niej o kamieniu czczonym przez braci, rozproszonym rodzie, zwoju, starym słowie mądrości i atbaszu^[32]. Zagadkę zapisano pismem lustrzanym^[33].
• Rozwiązanie zagadki i hasło: S-O-F-I-A^[34]
  Kamień czczony przez braci to „Bafomet”^[35]. Hebrajskie „B-P-V-M-Th” po rozszyfrowaniu za pomocą atbaszu to „Sz-V-P-Y-A”, inaczej „S-o-p-h-y-j-a”, w grece wspólnej „Sofia” (gr. „mądrość”)^[36].

Hasło drugie (czarny krypteks)

Grób Isaaca Newtona w Opactwie Westminsterskim w Londynie

• Zagadka
  W drugiej czterowierszowej rymowance wspomniano o rycerzu pochowanym w Londynie przez papieża (oryg. A Pope), o brzemiennej kuli, owocu, świętym gniewie i krzewie róży^[37].
• Rozwiązanie zagadki i hasło: A-P-P-L-E (ang. „jabłko”)^[38]
  Rycerz to sir Isaac Newton, pogrzebany w Opactwie Westminsterskim, według powieści Dana Browna mistrz Zakonu Syjonu^[c], posiadacz tytułu honorowego sir używanego w stosunku do rycerza (knight)^[39]. „A Pope” to pozbawiony kropki inicjał imienia oraz nazwisko przyjaciela Newtona – Alexandra Pope’a^[40]. Prace naukowe Newtona wywołały gniew Kościoła^[41]. Legenda głosi, że Newtona uderzyło w głowę spadające jabłko, po czym zrozumiał, że upadek ciał na Ziemię i ruch ciał niebieskich są powodowane tą samą siłą – grawitacją^[42]. Na grobie Newtona w Opactwie Westminsterskim powinno znajdować się jabłko w różanym kolorze^[43].

Uwagi

1. W 2020 ten sam egzemplarz krypteksu zmienił właściciela, sprzedany na aukcji zorganizowanej przez firmę PropstoreAuction w Londynie (aukcja Entertainment Memorabilia, Lot 193). Zob. Lot 193 – The Da Vinci Code (2006). Functional Hero Cryptex and Box. Entertainment Memorabilia Live Auction, London 2020. propstoreauction.com. [dostęp 2025-03-01]. (ang.). W powieści Dana Browna występują dwa krypteksy, natomiast w filmie Kod da Vinci (2006) Rona Howarda jeden krypteks, otwierany za pomocą hasła „APPLE”. Zob. Caleb Theodar. Rethinking Film Adaptation Through Directors’ Discourse and Auteur Theory: Approaching Dan Brown’s The Da Vinci Code. „Theory and Practice in Language Studies”. Vol. 12, No. 12, s. 2638, December 2022. Oulu, Finland; United Kingdom: Academy Publisher; Academy Publication. DOI: 10.17507/tpls.1212.21. ISSN 1799-2591. [dostęp 2025-03-05]. (ang.).
2. Podobne urządzenie, nazwane „krypteksem”, wykorzystano jako rekwizyt w grze planszowej „Tajemnica w 5 minut” (2023). Zob. Daniel Brzost: „Tajemnica w 5 minut” – frajda na czas (recenzja). gamesguru.pl, 4 listopada 2023. [dostęp 2025-03-09]. Stworzono także pamięć USB zabezpieczoną hasłem wprowadzanym za pomocą krypteksu. Zob. Cryptex USB Flash Drive. amazon.com.au. [dostęp 2025-03-08]. (ang.).
3. Według brytyjskiej Encyklopedia Britannica Kod Leonarda da Vinci Dana Browna jest książką kontrowersyjną; wielu teologów i historyków sztuki odrzuciło przedstawione w niej teorie. M.in. w 2007 jeden z amerykańskich badaczy, Joe Nickell(inne języki), zwrócił uwagę, że twierdzenia Dana Browna, iż Zakon Syjonu to „rzeczywista organizacja” (na s. 9 polskiego wydania powieści w dziale Fakty podano, że Zakon Syjonu „naprawdę istnieje”), są niezgodne z prawdą, gdyż zostały oparte na oszustwie z lat 70. XX wieku, zdemaskowanym w latach 90. XX wieku. Zob. Dan Brown. American Author, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2025-03-05] (ang.). oraz Joe Nickell: Deciphering Da Vinci’s Real Codes. „Skeptical Inquirer”, May / June 2007, s. 23. [dostęp 2025-03-05]. (ang.).