Języki uralskie

Języki uralskie – rodzina językowa, której językami posługuje się około 24 mln ludzi, zamieszkujących północną Eurazję i Nizinę Węgierską. Zalicza się do niej języki ugrofińskie i samojedzkie^[1].

Rozmieszczenie geograficzne języków rodziny uralskiej:

     języki fińskie

     języki ugryjskie

     języki samojedzkie

     Języki jukagirskie

Związki z innymi rodzinami

Języki uralskie bywają łączone z językami ałtajskimi w ligę uralo-ałtajską, dawniej uznawaną za rodzinę językową. Obecnie same języki ałtajskie nie są powszechnie uznawane za rodzinę.

Nowsze badania lingwistyczne wskazują na związek języków uralskich z językiem jukagirskim; dla potrzeb tej koncepcji tworzy się rodzinę uralsko-jukagirską. Michael Fortescue proponuje rodzinę uralo-syberyjską, która miałaby obejmować języki uralskie, jukagirskie i eskimo-aleuckie. Dowodem miałby być szereg podobieństw gramatycznych i leksykalnych, w tym homonimia niespokrewnionych wyrazów „tkać” i „poranek” w prajęzyku uralskim i eskimo-aleuckim.^[2]

Na podstawie analizy form zaimków osobowych snuje się hipotezy o pokrewieństwie rodziny uralskiej z rodziną indoeuropejską^[3].

Rodzina uralska jest powszechnie włączana do hipotezy nostratycznej przez jej zwolenników^[3].

Kontrowersje

Większość specjalistów jest zdania, że języki uralskie są rodziną językową, wywodzącą się od wspólnego prajęzyka^[4][5]. Pojawiały się jednak opinie postulujące uznanie ich za ligę językową^[6]. Językoznawcy wysuwający taki postulat nie uznają pokrewieństwa języków samojedzkich z ugrofińskimi. Język jukagirski włączany jest do języków uralskich jedynie przez niektórych językoznawców.

Klasyfikacja języków uralskich

WYKAZ JĘZYKÓW URALSKICH I ICH PRZODKÓW (na podstawie źródeł m.in. Ethnologue 2024 i Glottolog 5.1).

Grupa Językowa	Gałąź	Język	Kod ISO-3	Kod Glottolog	Liczba użytkowników	Okres i region	Status
		Prauralski	---	brak	0	w pobliżu Uralu lub gór Sajan, około 7000-2000 p.n.e.; z czasem język ten rozprzestrzenił się na północną Eurazję	Przodek
		Praugrofiński	---	brak	0	ok. 4000-2000 p.n.e. na obszarze rozciągającym się między Morzem Bałtyckim a górami Ural	Przodek
		Praugryjski	---	brak	0	od końca III tysiąclecia p.n.e. do pierwszej połowy I tysiąclecia p.n.e. na obszarze zachodniej Syberii, na wschód od południowych gór Ural	Przodek
		Prawęgierski	---	brak	0	ok. 1000 p.n.e. do IX wieku n.e. na obszarze zachodniej Syberii, na wschód od południowych gór Ural	Przodek
Węgierska	Węgierska	Starowęgierski	---	oldh1242	0	od X do XVI w., Węgry	Wymarły
Węgierska	Węgierska	Średniowęgierski	---	brak	0	od XVI do XVIII w., Węgry	Wymarły
Węgierska	Węgierska	Węgierski (współczesny)	hun	hung1274	~14 mln	od XVIII w. do dziś Węgry, Rumunia, Serbia	Używany
		Praobskougryjski (prachantomansyjski)	---	brak	0	na obszarze zachodniej Syberii, na wschód od południowych gór Ural, od około 1000 p.n.e. do I tysiąclecia n.e.	Przodek
Chantyjsko-Mansyjska	Chantyjska	Starochantyjski	---	brak	0	od I tysiąclecia n.e. do około XVIII w. na obszarze zachodniej Syberii	Wymarły
Chantyjsko-Mansyjska	Chantyjska	Chantyjski (ostiacki; odmiany: wschodnia, północna i południowa)	kca	khan1279	~10 tys.	od XVIII w. do dziś, głównie w Chanty-Mansyjskim Okręgu Autonomicznym, Rosja	Używany
Chantyjsko-Mansyjska	Mansyjska	Staromansyjski	---	brak	0	od I tysiąclecia n.e. do około XVIII w. na obszarze zachodniej Syberii	Wymarły
Chantyjsko-Mansyjska	Mansyjska	Mansyjski (wogulski; odmiany: północno-środkowa i południowa)	mns	many1249	~1 tys.	od XVIII w. do dziś, głównie w Chanty-Mansyjskim Okręgu Autonomicznym, Rosja	Krytycznie zagrożony
		Prafiński	---	brak	0	ok. 2000 p.n.e. do 500 p.n.e. na obszarze wokół Morza Bałtyckiego	Przodek
		Prabałtofiński	---	brak	0	ok. 500 p.n.e. do I tysiąclecia n.e. na obszarze wokół Morza Bałtyckiego	Przodek
Fińska	Fińska	Starofiński	---	brak	0	od I tysiąclecia n.e. do około XIII w., Finlandia	Wymarły
Fińska	Fińska	Fiński (standardowy)	fin	finn1318	~5,4 mln	od XIII w. do dziś Finlandia, Szwecja	Używany
Fińska	Fińska	Fiński kweński (kweński)	fkv	kven1240	~5 tys.	od ok. XVII-XVIII w. do dziś, w regionach Troms i Finnmark, Norwegia	Używany
Fińska	Fińska	Meankielski (torndalski, meänkieli)	fit	torn1240	~50 tys.	od XIX w. do dziś, w dolinie rzeki Torne, w regionach: Haparanda, Övertorneå, Pajala i Kiruna, Szwecja	Używany
		Prakarelskoiżorski	---	brak	0	ok. VIII-XII wieku n.e. na obszarze wokół rzeki Newy	Przodek
		Prakarelski	---	brak	0	ok. XII-XIII wieku na zachodnim brzegu jeziora Ładoga	Przodek
Fińska	Fińska	Starokarelski	---	brak	0	od XIII wieku do około XVIII wieku na obszarze Karelii	Wymarły
Fińska	Fińska	Karelski (właściwy)	krl	kare1335	~20 tys.	od XVIII w. do dziś, Republika Karelii, Rosja, Finlandia	Używany
Fińska	Fińska	Ołoniecki (livvi-karelski)	olo	livv1243	~20 tys.	od XVIII w. do dziś, używany głównie w regionie między jeziorami Ładoga i Onega Rosja, Finlandia	Używany
Fińska	Fińska	Ludikowski	lud	ludi1246	~300	od XVIII w. do dziś, Republika Karelii, Rosja	Krytycznie zagrożony
Fińska	Fińska	Staroiżorski (staroingryjski)	---	brak	0	od XIII wieku do około XVIII wieku na obszarze Ingrii	Wymarły
Fińska	Fińska	Ingryjski (iżorski)	izh	ingr1249	~300	od XVIII w. do dziś, używany głównie w regionie Ingria, Rosja	Krytycznie zagrożony
		Prawepski	---	brak	0	ok. I tysiąclecia n.e. na obszarze wokół jeziora Ładoga	Przodek
Fińska	Fińska	Starowepski	---	brak	0	od I tysiąclecia n.e. do ok. XVIII w. na obszarze Karelii i północno-zachodniej Rosji	Wymarły
Fińska	Fińska	Wepski	vep	veps1240	~3 tys.	od XVIII w. do dziś, używany głównie w Republice Karelii, obwodach leningradzkim i wołogodzkim, Rosja	Krytycznie zagrożony
Fińska	Fińska	Starowotycki	---	brak	0	od XIII w. do ok. XVIII w. na obszarze Ingrii	Wymarły
Fińska	Fińska	Wotycki (wodzki)	vot	voti1243	<20	od XVIII w. do dziś; Ingria Rosja	Krytycznie zagrożony
Fińska	Fińska	Krewiński	zkv	krev1234	0	od XV do poł. XIX w., Bauska w Kurlandii Łotwa	Wymarły
		Praliwoński	---	brak	0	ok. I tysiąclecia n.e. na obszarze dzisiejszej Łotwy i Estonii	Przodek
Fińska	Fińska	Staroliwoński	---	brak	0	od XIII w. do około XVIII w. na obszarze Liwonii	Wymarły
Fińska	Fińska	Liwski (liwoński)	liv	livv1244	<50	od XVIII w. do dziś, Liwonia Łotwa	Krytycznie zagrożony
Fińska	Fińska	Wczesnoestoński	---	brak	0	XI i XII w., Estonia	Wymarły
Fińska	Fińska	Średnioestoński	---	brak	0	XIII-XV w., Estonia	Wymarły
Fińska	Fińska	Wczesno-nowoczesno-estoński	---	brak	0	XVI-XIX w., Estonia	Wymarły
Fińska	Fińska	Estoński (standardowy)	est	esto1258	~1,1 mln	od XIX w. do dziś, Estonia, Rosja	Używany
Fińska	Fińska	Południowoestoński (wyruski, võro)	vro	sout2679	~130 tys.	od średniowiecza do dziś Estonia	Używany
		Pralapoński (prasamski)	---	brak	0	od około 1500 p.n.e. do około 500 n.e. na obszarze północnej Skandynawii, Finlandii i północno-zachodniej Rosji	Przodek
Fińska	Samska (Lapońska, Saamska)	Północnosamski (północnolapoński)	sme	nort2671	~25 tys.	od ok. XIV-XV w. do dziś; Norwegia, Szwecja, Finlandia	Używany
Fińska	Samska (Lapońska, Saamska)	Pite (pite-samski)	sje	pite1240	<30	od ok. XVI w. do dziś Szwecja, Norwegia	Krytycznie zagrożony
Fińska	Samska (Lapońska, Saamska)	Lule (lule-samski)	smj	lule1254	~650	od ok. XVI w. do dziś, Szwecja, Norwegia	Krytycznie zagrożony
Fińska	Samska (Lapońska, Saamska)	Południowosamski (południowolapoński)	sma	sout2674	~500	od ok. 1200 r. n.e. do dziś, Szwecja, Norwegia	Krytycznie zagrożony
Fińska	Samska (Lapońska, Saamska)	Ume (ume-samski)	sju	umes1235	<20	od XVI w. do dziś Szwecja, Norwegia	Krytycznie zagrożony
Fińska	Samska (Lapońska, Saamska)	Inaryjski (inari-samski)	smn	inar1241	~300	od XVI w. do dziś, Finlandia	Krytycznie zagrożony
Fińska	Samska (Lapońska, Saamska)	Kemi (kemi-samski)	sjk	kemi1239	0	od ok. XIV w. do pocz. XX w., Finlandia	Wymarły
Fińska	Samska (Lapońska, Saamska)	Skolt (skolto-samski)	sms	skol1241	~300	od ok. XV–XVI w. do dziś, Finlandia, Rosja	Krytycznie zagrożony
Fińska	Samska (Lapońska, Saamska)	Akkala (akkala-samski)	sia	akka1237	0	od ok. XII do pocz. XXI w. Rosja	Wymarły
Fińska	Samska (Lapońska, Saamska)	Kildyński (kildin-samski)	sjd	kild1236	~350	od XVII w. do dziś Rosja	Krytycznie zagrożony
Fińska	Samska (Lapońska, Saamska)	Terski (tersko-samski)	sjt	ters1235	2	od XVII w. do dziś Rosja	Krytycznie zagrożony
		Pramaryjski	---	brak	0	między I a V wiekiem n.e. na obszarze nadwołżańskim	Przodek
Mari	Maryjska	Maryjski (czeremiski)	chm	mari1278	~400 tys.	od V w. do dziś Rosja	Używany
Mari	Maryjska	Wschodniomaryjski (maryjski łąkowy)	mhr	east2328	~360 tys.	Rosja	Używany
Mari	Maryjska	Zachodniomaryjski (maryjski górski)	mrj	west2392	~20 tys.	Rosja	Używany
		Pramordwiński	---	brak	0	od ok. 1000–500 p.n.e. do ok. 500 r. n.e., obszary dorzecza Wołgi i Oki	Przodek
Mordwińska	Mordwińska	Erzański (erzja)	myv	erzy1239	~500 tys.	od ok. 500-1000 n.e. do dziś, Rosja	Używany
Mordwińska	Mordwińska	Mokszański (moksza)	mdf	moks1248	~300 tys.	od ok. 500-1000 n.e. do dziś, Rosja	Używany
		Prapermski (prapermiacki)	---	brak	0	od ok. 2000–1000 p.n.e. do pierwszych wieków n.e.	Przodek
Permska	Komiacka	Komi-permiacki	koi	komi1267	~60 tys.	Rosja	Używany
Permska	Komiacka	Komi-jazwański	---	komi1277	200	Rosja	Krytycznie zagrożony
Permska	Komiacka	Komi-zyriański (komi właściwy)	kpv	komi1268	~160 tys.	Rosja	Używany
Permska	Udmurcka	Udmurcki	udm	udmu1245	~500 tys.	Rosja	Używany
		Prasamojedzki	---	brak	0	od ok. 2000 lat p.n.e. na obszarze południowej Syberii do I tysiąclecia n.e., w szczególności w basenie Minusińska nad górnym Jenisejem	Przodek
Samojedzka	Południowosamojedzka	Selkupski (ostiak-samojedzki)	sel	selk1253	~1 tys.	od ok. 500-1000 n.e. do dziś, zachodnia Syberia, Rosja	Zagrożony
Samojedzka	Południowosamojedzka	Kamasyjski (sajan-samojedzki)	xas	kama1366	0	od X do XX w., południowa Syberia, Rosja	Wymarły
Samojedzka	Południowosamojedzka	Matorski	mtm	mato1250	0	do XIX w., północne Sajany Rosja	Wymarły
Samojedzka	Północnosamojedzka	Nieniecki (nenecki)	yrk	nene1240	~30 tys.	Rosja	Używany
Samojedzka	Północnosamojedzka	Juracki	rts	yura1256	0	do pocz. XIX w., Syberia, na zachód od rzeki Jenisej, Rosja	Wymarły
Samojedzka	Północnosamojedzka	Eniecki leśny	enf	fore1265	~10	Rosja	Krytycznie zagrożony
Samojedzka	Północnosamojedzka	Eniecki tundrowy	enh	enye1239	~15	Rosja	Krytycznie zagrożony
Samojedzka	Północnosamojedzka	Nganasański	nio	ngan1291	~100	Rosja	Krytycznie zagrożony

Legenda:

• Używany: Język nadal żywy i stosowany w codziennej komunikacji.
• Zagrożony: Język z malejącą liczbą użytkowników, grozi mu wymarcie.
• Krytycznie zagrożony: Język bliski wymarciu, bardzo mało użytkowników.
• Wymarły: Język, który nie jest już używany w mowie i piśmie.
• Przodek: Język rekonstruowany jako hipotetyczny przodek współczesnych języków.

języki ugrofińskie (ok. 24 mln)

języki fińskie (ponad 9,6 mln)

języki bałtycko-fińskie (ok. 7,3 mln)

fiński (ok. 6 mln)

estoński (ok. 1,1 mln)

karelski (ok. 200 tys.)

võro (ok. 70 tys.)

wepski (ok. 5 tys.)

ingryjski (ok. 0,2 tys.)

wotycki (ok. 0,1 tys.)

liwski (ok. 0,1 tys.)

języki wołżańskie (ok. 1,5 mln)

maryjski (czeremiski) (ok. 550 tys.)

mordwiński (ok. 900 tys.) w tym:

erzja (ok. 500 tys.)

moksza (ok. 400 tys.)

języki permskie (ok. 1,2 mln)

komi (ok. 500 tys.)

komi właściwy (komi-zyriański) (ok. 345 tys.)

komi-permiacki (ok. 150 tys.)

udmurcki (ok. 700 tys.)

saamski (ok. 35 tys.)

języki ugryjskie (ponad 14 mln)

chantyjski (ok. 20 tys.)

mansyjski (wogulski) (ok. 8 tys.)

węgierski (ok. 14 mln)

języki samojedzkie (samodyjskie) (30 tys.)

języki północnosamojedzkie

juracki (nieniecki) (25 tys.)

nganasański (tawgi-samojedzki) (700)

eniecki (jenisej-samojedzki) (200)

języki południowosamojedzkie

selkupski (ostiak-samojedzki) (2 tys.)

kamasyjski (sajan-samojedzki) †

(język jukagirski) (0,7 tys.)

Porównanie

polski	proto-uralski	fiński	estoński	północnosaamski	erzjański	maryjski	komi	chantyjski	mansyjski	węgierski	nieniecki
ogień	*tuli	tuli	tuli	dolla	tol	tul	tyl-	-	-	-	tu
ryba	*kala	kala	kala	guolli	kal	kol	-	kul	kul	hal	xalya
gniazdo	*pesä	pesä	pesa	beassi	pize	pəžaš	poz	pel	pit'ii	fészek	pyidya
ręka	*käti	käsi	käsi	giehta	ked´	kit	ki	köt	kaat	kéz	-
oko	*śilmä	silmä	silm	čalbmi	śel´me	šinča	śin	sem	sam	szem	sæw°
żyła	*sïxni	suoni	soon	suotna	san	šün	sën	Lan	taan	-	te'
kość	*luwi	luu	luu	-	lovaža	lu	ly	loγ	luw	-	le
wątroba	*mïksa	maksa	maks	-	makso	mokš	mus	muγəl	maat	máj	mud°
iść	*meni-	mennä	minema	mannat	-	mija-	mun-	mən-	men-	megy-/men-	myin-
żyć	*elä-	elää	elama	eallit	eŕa-	ila-	ol-	-	-	él-	yilye-
umrzeć	*kaxli-	kuolla	koolma	-	kulo-	kola-	kul-	kol-	kool-	hal-	xa-
myć	*mośki-	-	mõskma	-	muśke-	muška-	myśky-	-	-	mos-	masø-

Przypisy

1. Uralskie języki, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-29].
2. https://www.researchgate.net/publication/320126371
3. Robert LawrenceR.L. Trask Robert LawrenceR.L., The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics, Chicago: Fitzroy Dearborn, 2000, s. 358, ISBN 978-1-57958-218-0, OCLC 1101226560 (ang.).
4. RihoR. Grünthal RihoR., SirpaS. Penttinen SirpaS., TapaniT. Salminen TapaniT., Proceedings of the Fifth International Finno-Ugrist Students' Conference, Helsinki, 22-26 May 1988, Castrenianum Complex of the University of Helsinki Finno-Ugrian Society, 1989, s. 15, ISBN 978-951-45-5237-3 [dostęp 2020-03-25] (ang.).
5. Robert M.W.R.M.W. Dixon Robert M.W.R.M.W. i inni, The Amazonian Languages, Cambridge University Press, 1999, ISBN 978-0-521-57021-3 (ang.). Brak numerów stron w książce
6. Word, wyd. 1–3, t. 54, International Linguistic Association., 2003, s. 303 [dostęp 2020-03-25] (ang.).

Kontrola autorytatywna (rodzina językowa):

• LCCN: sh85141270
• GND: 4062084-0
• NDL: 00575506
• LIBRIS: sq4658kb5tl7r9d
• BnF: 11947660w
• SUDOC: 027434389
• BNCF: 40
• NKC: ph126942
• BNE: XX544740
• J9U: 987007529652805171
• LNB: 000078709

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3991578
• Britannica: topic/Uralic-languages
• БРЭ: 4700611
• SNL: uralske_språk
• DSDE: uralske_sprog