Loading AI tools
forma literacka lub literacko-naukowa, prezentująca punkt widzenia autora Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Esej (ang. essay, z fr. essai „próba”) – forma literacka lub literacko-naukowa, prezentująca punkt widzenia autora. Esej może poruszać tematykę filozoficzną, społeczną lub artystyczną, być formą krytyki literackiej, manifestu politycznego, filozoficznego lub też dotyczyć innych refleksji autora.
.png)
Badacze wciąż mają problem z określeniem, czym tak naprawdę jest esej. Uważa się nawet, że jego zdefiniowanie jest niemożliwe, dlatego zamiast szukać uogólnień, należy się zająć badaniem poszczególnych tekstów eseistycznych.
Za twórców eseju uznaje się Michela de Montaigne’a i Francisa Bacona.
Choć za twórców nowożytnego eseju uważa się przede wszystkim dwóch szesnastowiecznych myślicieli, Michela de Montaigne’a i Francisa Bacona, w rzeczywistości eseje powstawały już w czasach starożytnych. Zwane były „szkicami” i przybierały formę luźnych przemyśleń, zazwyczaj o charakterze filozoficznym. Badacze gatunku wskazują na jego powiązanie z popularną w antyku formą dialogu, elementy eseistyczne dostrzeżono także w diatrybach cynickich, w satyrach menippejskich, w listach, sentencjach i exemplach.
Pierwowzorem eseju miały być Moralia Plutarcha. Innymi starożytnymi twórcami szkiców byli m.in. Platon, Seneka Młodszy (Epistulae morales), Marek Aureliusz czy Cyceron.
W XX wieku esej zaczął przenikać do prozy narracyjnej, głównie powieści (np. w twórczości Tomasza Manna, Roberta Musila, Kazimierza Brandysa[1]). Zjawisko to nazywane jest eseizacją.
Esej jest gatunkiem trudnym do jednoznacznego opisania. Nie da się ustalić konkretnych cech poetyki eseju z powodu różnorodności kształtu, tematyki i stylistyki poszczególnych realizacji tego gatunku[2]. Można jedynie próbować charakteryzować teksty eseistyczne, uwzględniając pojawiające się w nich literackie tendencje i zjawiska, dzięki którym eseistyka staje się literaturą[3].
Osobą mówiącą w eseju jest zawsze sam autor, wyrażający swoje poglądy i przemyślenia[4]. W związku z tym esej cechuje:
Esej jest gatunkiem niefikcjonalnym. Świat przedstawiony w eseju nie tworzy sam w sobie spójnej całości. Elementy świata przedstawionego można odnaleźć jedynie w tych fragmentach tekstu, które reprezentują cechy gatunków, kreujących własny świat przedstawiony (anegdota, przykład, wspomnienie, obrazek itp.). Tak skonstruowany fragmentaryczny świat utworu jest podporządkowany nadrzędnej idei przyjętej przez autora i istnieje jedynie po to, by myśl autora egzemplifikować[4]. Fabularność pozostaje elementem drugorzędnym w stosunku do przekazywanej w eseju idei[5].
Wyróżniki te zostały wprowadzone przez Wojciecha Głowalę, jednego z prekursorów teorii eseju w Polsce[6].
Hybrydyczność – esej jest gatunkiem synkretycznym, który czerpie wiele cech z innych gatunków. Często myli się go z felietonem bądź szkicem, rzadziej z reportażem lub recenzją. Może zawierać cechy traktatu (np.: filozoficznego lub o sztuce), opowiadania czy pamiętnika. W tok wypowiedzi autor może wplatać aforyzmy czy dygresje zawierające np.: anegdoty. Eseju nie da się także jednoznacznie zaklasyfikować do żadnego z istniejących rodzajów literackich, gdyż zależnie od konkretnej realizacji, może on skłaniać się zarówno ku liryce, epice, jak i dramatowi[4].
Dzieląc esej na płaszczyźnie treści można wyróżnić:
Płaszczyzną podziału może być podział ze względu na kompozycję, która może być uporządkowana, bądź sprzeczna z przyjętymi normami literackimi. W tym wypadku rozróżnia się:
Wyodrębnienia typologiczne można przeprowadzić również ze względu na użyteczność, czyli na możliwe wykorzystanie eseju przez czytelnika:
Podział ze względu na sposób wpływania na świadomość odbiorcy, polega na segregacji esejów w taki sposób, w jaki jest traktowany adresat. Mowa jest tutaj o dystansie pomiędzy nim a nadawcą. Wyróżnia się więc:
Ostatnią płaszczyzną podziału eseju jest podział ze względu na funkcje. Wiadomo, że istnieją następujące funkcje tekstów literackich: informatywna, ekspresywna, impresywna, poetycka i fatyczna. W związku z tym można wyróżnić:
Niektórzy uważają, że wiele cech tego gatunku zawierają dzieła Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (Rozmowy Artaksesa i Ewandra), Piotra Skargi (Kazania sejmowe), bądź Stanisława Staszica. Spotyka się również opinie, że eseistyczny charakter ma twórczość pisarzy Młodej Polski, np. Stanisława Ignacego Witkiewicza (Szkice estetyczne).
Właściwy rozwój polskiego eseju to debiut Jerzego Stempowskiego w dwudziestoleciu międzywojennym, który napisał Pana Jowialskiego i jego spadkobierców. Rzecz o perspektywach śmiechu szlacheckiego. Potem pojawił się Stanisław Vincenz ze swoją prozą epicko-filozoficzną Na wysokiej połoninie.
W okresie powojennym wielu wybitnych polskich pisarzy znajdowało się na emigracji. Wśród nich byli właśnie ojcowie polskiego eseju – wspomniani wcześniej Stempowski i Vincenz, ale także Czesław Miłosz, Aleksander Wat i Witold Gombrowicz. Musieli oni zacząć tworzyć w inny sposób, tak żeby „się porozumieć ze (zmienionym) czytelnikiem w kraju”. Tak rozpoczęła się doba intelektualnych studiów i szkiców, czyli esejów. Można więc powiedzieć, że „polska szkoła eseju” wytworzyła się na emigracji.
Potem rozwój gatunku w Polsce nabrał tempa poprzez takie nazwiska jak Zbigniew Herbert (np.: Barbarzyńca w ogrodzie, Martwa natura z wędzidłem), Stanisław Lem (np.: Summa technologiae), Leszek Kołakowski (np.: Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań), Paweł Jasienica (np.: Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Rozważania o wojnie domowej) czy Jan Kott (np.: Kamienny potok). Każdy z nich dodawał coś swojego; Herbert zawierał swoje przemyślenia dotyczące sztuki i artyzmu, Lem wzbogacał o filozofię i futurologię, Kołakowski – o filozofię, teologię i politykę, Jasienica – o rozważania historyczne, a Kott o krytykę literatury i teatru. W eseistycznej formie Antoni Kępiński przedstawił zagadnienia z zakresu psychologii i psychiatrii, Józef Życiński pisał szkice z pogranicza filozofii, teologii, historii nauki i teorii kultury, Jan Trąbka – z zakresu cybernetyki, Jerzy Prokopiuk – z dziedziny ezoteryki, a Jan Szczepański łączył rozważania socjologiczne i egzystencjalne. Do wybitnych polskich eseistów XX wieku należy również zaliczyć następujące osoby: Tadeusz Boy-Żeleński, Bolesław Miciński, Stanisław Cat-Mackiewicz, Jan Parandowski, Józef Czapski, Gustaw Herling-Grudziński, Jarosław Marek Rymkiewicz, Jacek Bolewski, Adam Zagajewski, Stanisław Barańczak, Andrzej Szczeklik, Józef Tischner, Michał Heller, Jan Tomkowski, Cezary Wodziński, Maria Janion, Tomasz Burek, Ryszard Legutko, Andrzej Nowak, Kazimierz Dąbrowski, Jan Błoński, Michał Głowiński, Zygmunt Kałużyński, Andrzej Kijowski, Jan Józef Szczepański, Wojciech Karpiński[7].
W dzisiejszych czasach najpopularniejszymi eseistami są takie postacie jak: Marek Bieńczyk, Andrzej Stasiuk, Jarosław Klejnocki, Jolanta Brach-Czaina, Agata Bielik-Robson, Rafał A. Ziemkiewicz, Jacek Dukaj[8].
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
