Dyskryminacja ateistów

Dyskryminacja ateistów obejmuje prześladowania, z którymi spotykają się ateiści i osoby zaliczane do tej grupy. Różnorodność definicji ateizmu w zależności od kręgu kulturowego i okresu historii oznacza, że osoby dyskryminowane niekoniecznie muszą zostać uznane za ateistów według dzisiejszych, zachodnich standardów. Prawna dyskryminacja ateistów jest rzadko spotykana w krajach opartych na demokracji konstytucyjnej. Mimo tego niektórzy ateiści i grupy ateistów, szczególnie w USA, protestowały przeciwko prawom, regulacjom i instytucjom, które uznały za dyskryminujące. W niektórych krajach islamskich, ateiści spotykają się z dyskryminacją, łącznie z brakiem statusu prawnego.

     Kraje, w których apostazja lub bluźnierstwo przeciwko religii lokalnej lub państwowej wedle prawa karane jest śmiercią. Obecnie ma to miejsce w niektórych krajach z większością muzułmańską i regionach z większością muzułmańską w północnej Nigerii.

^[1][2]

Starożytność

Historycy, m.in. Lucien Febvre, zgadzają się, że ateizm w swoim współczesnym znaczeniu nie istniał przed końcem XVII wieku^[3][4][5]. Jednakże osoby zaprzeczające istnieniu lokalnych bóstw, podważały tym samym autorytet władz, który opierał się na pojęciu prawa boskiego. Filozofowie tacy jak Platon argumentowali, że ateizm był zagrożeniem dla społeczeństwa i powinien być karany jak przestępstwo^[6]. Osoby uznane za ateistów, do których zaliczano wczesnych chrześcijan i muzułmanów, były w wyniku tego celem prześladowań^[6][7].

Od średniowiecza do współczesności

W średniowieczu słowo ateista było określeniem obelżywym, używanym w stosunku do szerokiego spektrum ludzi, składającego się z innowierców, samobójców, osób niemoralnych lub pobłażliwych w stosunku do samych siebie, jak również przeciwników wiary w czarownictwo^[3][4][8].

Filozofowie tacy jak Tomasz z Akwinu uważali, że przekonania ateistyczne zagrażały porządkowi i społeczeństwu. Thomas More, prawnik i uczony, twierdził, że tolerancja religijna powinna być rozszerzona na wszystkich poza tymi, którzy nie wierzyli w Boga lub niemoralność duszy^[6]. John Locke, twórca współczesnego pojęcia wolności religijnej, argumentował, że ateiści (jak również katolicy i muzułmanie) nie powinni otrzymywać pełni praw obywatelskich^[6].

Wielu spośród oskarżonych o ateizm lub blasfemię w czasach Inkwizycji spotkała kara śmierci. Wśród nich był ksiądz Lucilio Vanini, którego uduszono i spalono w 1619 oraz polski szlachcic Kazimierz Łyszczyński, którego stracono w Warszawie^[3][9][10], jak również Étienne Dolet, Francuz, którego stracono w 1546. Choć w XIX wieku zostali nazwani ateistycznymi męczennikami, współcześni uczeni twierdzą, że Dolet i Vanini nie byli ateistami według współczesnych definicji^[5][11][12].

W XIX wieku brytyjscy ateiści, choć było ich niewielu, padli ofiarą dyskryminujących praktyk^[13]. Niechętni do składania chrześcijańskich przysiąg w czasie postępowań sądowych, nie byli w stanie przedstawić dowodów w sądzie, aż do momentu, gdy ta dyskryminacja została zakończona aktami prawnymi z 1869 i 1870 roku^[13]. Percy Bysshe Shelley, angielski poeta i dramaturg, został wydalony z University of Oxford i odmówiono mu opieki nad dwójką jego dzieci po opublikowaniu broszury The Necessity of Atheism (w wolnym tłumaczeniu Konieczność ateizmu)^[14]. Charles Bradlaugh w 1880 roku został wybrany członkiem parlamentu brytyjskiego. Odmówiono mu prawa przyrzeczenia zamiast zaprzysiężenia urzędowej przysięgi (ang. oath of office), za co został wydalony z izby parlamentu, później kilkakrotnie był ponownie wybierany. Mógł przyjąć swoje stanowisko, dopiero gdy w 1886 pozwolono mu na przyrzeczenie^[14].

Nazistowski dekret z 1933 roku ustanawiał, że żadnego narodowego socjalistę nie spotka krzywda ze względu na to, że nie należy do żadnego środowiska religijnego^[15]. Choć reżim stanowczo sprzeciwiał się bezbożnemu komunizmowi^[16][17], a większość niemieckich ateistycznych i lewicowych organizacji wolnomyślicielskich została zakazana tego samego roku; niektóre prawicowe grupy były tolerowane przez nazistów do połowy lat 30. XX wieku^[18][19]. W przemówieniu wygłoszonym później w 1933 roku Hitler utrzymywał, że wykorzenił ateizm^[15].

Współczesność

Kraje zachodnie

Współczesne teorie demokracji konstytucyjnej zakładają, że obywatele są intelektualnie i duchowo autonomiczni oraz że rządy powinny pozostawić sprawy przekonań religijnych swoim obywatelom i nie wymuszać ich przy użyciu sankcji lub korzyści. Konstytucje, konwencje praw człowieka i prawoznawstwo swobód religijnych większości demokracji konstytucyjnych zapewniają prawną ochronę ateistów i agnostyków. Wolność słowa i legislacja oddzielająca kościół od państwa również służą ochronie praw ateistów. Stąd otwarta, zgodna z prawem dyskryminacja ateistów nie jest powszechna w większości zachodnich państw^[6].

W Europie wybór ateistów na wysokie stanowiska państwowe odbywa się bez kontrowersji^[20].

Niektóre organizacje ateistyczne wyraziły zaniepokojenie w związku z uznawanymi przez nie za naruszające rozdział kościoła i państwa, takie działania jak opłaty administracyjne za opuszczenie kościoła w Niemczech^[21] czy kazania organizowane przez szwedzki parlament^[22].

Kanadyjskie grupy humanistyczne pracowały nad zaprzestaniem wygłaszania modlitw w czasie posiedzeń rządowych, uważając je za dyskryminujące^[23][24].

Polska

Zobacz też: Ateizm w Polsce.

Środowiska ateistyczne za dyskryminację uznają:

Brak powszechności nauczania etyki

Etyka w polskich szkołach jest ujęta w programach nielicznych szkół, co przy powszechności nauczania religii może budzić obawy, że osoby o świeckim światopoglądzie są dyskryminowane. W 2010 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał, że brak możliwości wyboru etyki zamiast religii w polskich szkołach narusza Europejską Konwencję Praw Człowieka i Podstawowych Wolności^[25]. Zdaniem sędziów sytuacja w Polskich szkołach naruszała artykuł 9 konwencji gwarantujący wolność myśli, sumienia i wyznania^[26]. Według Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka realnym problemem jest brak nauczycieli etyki, w 2010 roku na 21 tysięcy katechetów przypadało 500 nauczycieli etyki^[27].

Z konieczności wykonania przez Polskę wyroku Trybunału w Strasburgu, 25 marca 2014 roku zostało podpisana Nowelizacja przepisów rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. Nr 36, poz. 155, z późn. zm.). Wprowadzone zmiany miały na celu zapewnienie nauki etyki każdemu zainteresowanemu udziałem w zajęciach uczniowi^[28]. W praktyce wprowadzenie przepisów niewiele zmieniło. W 2018 roku lekcje etyki prowadzone były tylko w ok. 3,3 tys.^[29] spośród ok. 30 tys. szkół^[30]. Nadal w większości placówek, aby wypisać dziecko z religii należy złożyć specjalne oświadczenie, bo inaczej zostanie na religie zapisane automatycznie. Natomiast, aby zapisać dziecko na zajęcia z etyki, rodzic zmuszony jest przygotować pisemną zgodę. Lekcje etyki umieszczane są w planie albo późnym popołudniem, albo wcześnie rano, co zraża uczniów i ich rodziców^[31].

Ograniczanie wolności słowa

W Polskim prawodawstwie Art. 196 kk. stanowi, że „Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2”^[32]. Przepis ten jest odpowiednikiem prawa o bluźnierstwie, powszechnie kontrowersyjnego na świecie wśród wielu organizacji humanistycznych oraz chroniących prawa człowieka.

Artykuł był wielokrotnie wykorzystywany przez polityków i działaczy prokościelnych, kiedy tylko czuli, że ich uczucia religijne zostały w jakikolwiek sposób urażone^[33]. Przeciwnicy artykułu utrzymują, że ze względu na swoją niejasność jest on nadużywany co prowadzi do poważnego ograniczania wolności słowa i skutecznego zapobiegania wszelkiej debacie na temat zbrodni seksualnych Kościoła katolickiego oraz jego rozległego wpływu na życie społeczne, seksualne i polityczne w Polsce^[34].

Przykładem użycia tego prawa było ukaranie popowej piosenkarki Doroty „Dody” Rabczewskiej, która w 2012 roku została ukarana grzywną w wysokości 5000 zł za powiedzenie w wywiadzie, że „bardziej wierzy w dinozaury niż w Biblię”, bo jej zdaniem „ciężko wierzyć w coś, co spisał jakiś napruty winem i palący jakieś zioła”. Jej skarga została odrzucona przez Trybunał Konstytucyjny, który stwierdził, że ustawa nie narusza Konstytucji^[35]; w 2022 ETPC stwierdził naruszenie przez Polskę wolności słowa piosenkarki (art. 10 EKPC)^[36].

W marcu 2019 roku znany polski dziennikarz Jerzy Urban został ukarany grzywną w wysokości 120 000 zł i dodatkowo 28 000 zł kosztów sądowych za opublikowanie zdumionego wizerunku Chrystusa na łamach tygodnika NIE^[37]. W marcu 2019 r. sąd okręgowy w Warszawie uchylił karę grzywny orzeczoną wobec dziennikarza i skierował sprawę do ponownego rozpoznania, stwierdzając, że sąd pierwszej instancji poczynił ustalenia własne, odmienne od opinii powołanego biegłego^[38]. W wyniku złożonej apelacji Urbana uniewinniono^[39]. Osobami, które również zostały skazane na podstawie art. 196 kk są między innymi Dorota Nieznalska i Nergal^[40]. Ostatecznie oboje uniewinniono, w tym Nergala w dwóch sprawach^[41][42][43].

Obecność krzyży w szkołach i urzędach świeckiej administracji państwowej

Według polskiej konstytucji władze publiczne zobowiązane są do zachowania bezstronności w sprawach przekonań religijnych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym. Przy czym ustawa zasadnicza nie nakazuje ukrywania swoich przekonań religijnych ludziom pełniącym funkcje publiczne. Nie zakazuje również umieszczania symboli religijnych w budynkach użyteczności publicznej^[44]. Wieszanie krzyży w budynkach administracji publicznej (również w Sejmie) jest powszechne i jak dotąd pozwy osób, które uważają, że taki stan rzeczy narusza ich dobra osobiste kończyły się oddaleniem przez sąd powództwa^[44][45].

Dla wielu ludzi największe kontrowersje budzi umieszczenie krzyży w szkołach, a w szczególności w salach lekcyjnych^[46]. Dużym echem w polskich mediach odbiła się sprawa Grażyny Juszczyk, nauczycielki matematyki z Zespołu Szkół Sportowych w Krapkowicach, która zdecydowała się zdjąć krzyż w pokoju nauczycielskim. W efekcie tego zdarzenia spotkała się z szykanami ze strony innych nauczycieli i dyrekcji szkoły. Matematyczka pozwała szkołę i w 2016 roku sąd pierwszej instancji uznał, że powódka była w szkole napiętnowana ze względu na bezwyznaniowość, a działania dyrekcji były „dyskryminacją w formie molestowania psychicznego”^[47]. Zarówno sąd apelacyjny we Wrocławiu, jak i Sąd Najwyższy podtrzymały wyrok sądu pierwszej instancji^[48]. Wyroki te były krytykowane przez środowiska konserwatywne. Polska fundamentalistyczna fundacja Ordo Iuris sugerowała nawet, że to zdjęcie krzyża przez nauczycielkę było złamaniem prawa, a nie ostracyzm, który spotkał ją później ze strony reszty kadry nauczycielskiej^[49][50]. W 2020 roku sprawa emerytowanej już nauczycielki powróciła na tapet, gdy prokurator generalny Zbigniew Ziobro złożył do Sądu Najwyższego skargę nadzwyczajną od jej wyroku. Ziobro zarzucił orzeczeniu sądu apelacyjnego z Wrocławia „naruszenie prawa do rzetelnego postępowania przed sądem i sprawiedliwości proceduralnej”^[51]. W wywiadzie dla Tok FM Grażyna Juszczyk powiedziała, że czuje się prześladowana przez państwo i wyraziła obawy w związku z pojawiającymi się od 2017 roku wątpliwościami co do niezawisłości Sądu Najwyższego^[52]. Skarga Ziobry została odrzucona^[53].

Dotacje Państwa do Kościołów i związków wyznaniowych.

Kontrowersyjne jest też dotowanie działalność Kościołów poprzez np. wypłacanie pensji katechetom czy kapelanom. Są to dotacje pośrednie, a część środków przekazywana jest na budowę Kościoła^[54].

W publikowanym co roku przez Międzynarodową Unię Humanistyczną raporcie o wolności myśli (ang. The Freedom of Thought Report) autorzy uważają za przykłady dyskryminacji ateizmu w Polsce^[55]:

• Systematyczne uprzywilejowanie grup religijnych
• Preferencyjne traktowanie religii poprzez państwowe instytucje ustanawiające budżet, włącznie z ulgami podatkowymi lub dotacjami
• Nawiązywanie do religii przez oficjeli
• Fundowanie uczelni religijnych

Stany Zjednoczone

Niektórzy ateiści w USA utrzymują, że są dyskryminowani i porównują swoją sytuację do tej, która spotyka mniejszości etniczne, społeczność LGBT i kobiety^[56][57][58].

Fred Edwords z American Humanist Association stwierdził, że Amerykanie ciągle akceptują dyskryminację ateistów, podczas gdy podobne zachowania w stosunku do innych grup uznano by za niestosowne^[59]. Inni ateiści odrzucają te porównania argumentując, że choć może ich spotykać dezaprobata, to nie spotkali się ze znaczącymi opresjami lub dyskryminacją^[60][61].

Siedem spośród konstytucji stanowych w USA oficjalnie zawiera teksty religijne, które mogłyby efektywnie uniemożliwiać ateistom utrzymywania stanowisk w urzędach publicznych, a w niektórych przypadkach bycie sędzią przysięgłym lub świadkiem; choć nie były one egzekwowane od wczesnego XIX wieku^[62][63][64].

Amerykańska konstytucja zezwala na przyrzeczenie zamiast przysięgi tak, aby dostosować się do ateistów w sądach lub szukających zatrudnienia na urzędach publicznych^[62][65].

W 1961 roku Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych w sprawie Torcaso v. Watkins wyraźnie obalił przepis ze stanu Maryland, utrzymując, że prawo wymagające wiary w istnienie Boga, aby móc sprawować publiczny urząd, naruszało wolność religii zapewnianą przez 1. poprawkę do Konstytucji Stanów Zjednoczonych^[62][66][67].

Decyzja ta jest ogólnie rozumiana jako dotycząca również zaprzysiężeń świadków^[68].

Amerykańscy ateiści wykorzystywali pozwy sądowe, aby dowieść dyskryminacji ateistów. Michael Newdow w imieniu swojej córki zakwestionował użycie frazy under God w Pledge of Allegiance utrzymując, że dyskryminuje ona nonteistów^[69]. Wygrał sprawę na wczesnym etapie, ale Sąd Najwyższy odrzucił jego pozew twierdząc, że Newdow nie miał zdolności sądowej^[70][71].

Ponieważ organizacja harcerska Boy Scouts of America (BSA) nie przyjmuje ateistów jako swoich członków, rodziny ateistyczne i American Civil Liberties Union od lat 90. XX wieku wytoczyły serię procesów sądowych, zarzucając dyskryminację ateistów. W wyniku tego w 2004 roku Pentagon przestał sponsorować jednostki harcerskie^[72][73], a w 2005 roku BSA zgodziła się przenieść wszystkie swoje jednostki harcerskie poza podmioty rządowe, takie jak publiczne szkoły^[74][75].

Ateiści zaznaczają, że niewielu polityków przyznało się do nonteizmu, ponieważ do niedawna takie wyznania byłyby politycznym samobójstwem^[76][77]. Dlatego w 2007 roku entuzjastycznie przyjęto decyzję Pete’a Starka, pierwszego członka Kongresu, który otwarcie określił siebie jako nonteistę^[59]. Badania opinii publicznej wykazały, że 50% Amerykanów nie zagłosowałoby w wyborach prezydenckich na wysoko wykwalifikowanego kandydata, jeśli byłby on ateistą^[78][79]. Badanie z 2006 roku wykazało, że 40% respondentów opisywała ateistów jako grupę, która nie zgadza się z ich wizją amerykańskiego społeczeństwa, a 48% nie chciałoby, aby ich dziecko poślubiło ateistę. W obydwu badaniach odsetek dezaprobaty dla ateistów przewyższał odsetek dezaprobaty dla muzułmanów, afroamerykanów i homoseksualistów^[80].

Kraje islamskie

Ateiści lub oskarżeni o ateistyczne przekonania mogą stać się obiektem dyskryminacji i prześladowań w niektórych krajach islamskich. Zgodnie z interpretacją islamu, muzułmanie nie mają prawa zmienić religii lub zostać ateistami – zaprzeczenie islamowi, a więc zostanie apostatą jest tradycyjnie karane śmiercią w przypadku mężczyzn i dożywotnim więzieniem w przypadku kobiet. Obecnie (raport z 2013) w 13 krajach, karą za bluźnierstwo lub apostazję – odrzucenie wiary lub przyjęcie innej religii jest śmierć, często przez publiczne ścięcie głowy – pomimo że prawo do swobody wyznania również gwarantowane jest porozumieniami ONZ^[81]. Ponieważ za apostatę można uznać muzułmanina, którego przekonania podają w wątpliwość boskość lub Koran, ateizm i apostazja były zarzucane muzułmańskim uczonym i przeciwnikom politycznym na przestrzeni historii^[82][83][84].

W Arabii Saudyjskiej król ogłosił prawo zrównujące ateistów z terrorystami^[85][86].

W Iranie ateiści muszą zdeklarować czy są muzułmanami, chrześcijanami, żydami czy zaratusztrianami, aby móc rościć sobie prawa do statusu prawnego, w tym aby móc ubiegać się o przyjęcie na uniwersytet^[87] lub zostać prawnikiem^[88].

Podobnie w Jordanii nakazuje się ateistom przypisanie siebie do jednej z zaakceptowanych religii w celu oficjalnej identyfikacji^[89].

Ateiści w Indonezji doświadczają oficjalnej dyskryminacji w kontekście rejestracji urodzeń i małżeństw oraz wydawania dowodów tożsamości^[90].

W Egipcie intelektualiści podejrzewani o przekonania ateistyczne byli prześladowani przez władzę sądowniczą i religijną. Powieściopisarz Alaa Hamad został skazany za opublikowanie książki, która zawierała ateistyczne idee i apostazję, które zostały uznane za zagrażające jedności narodowej i pokojowi społecznemu^[91][92].

Obowiązkowe nauczanie religijne w tureckich szkołach jest uważane za dyskryminację ateistów^[93].

Nasilają się akcje dyskryminacyjne w stosunku do ateistów publikujących komentarze w mediach społecznościowych^[94].

Zobacz też

• sekularyzacja
• Raport Freedom of Thought

Przypisy

1. THE 13 COUNTRIES WHERE BEING AN ATHEIST IS PUNISHABLE BY DEATH, [w:] Independent [online] [dostęp 2020-08-07] (ang.).
2. Atheists face death in 13 countries, global discrimination: study, [w:] Reuters [online] [dostęp 2020-08-07] (ang.).
3. Unbelief and Atheism In Italy. W: Nicholas Davidson: Atheism from the Reformation to the Enlightenment. Oxford University Press, 1992, s. 55–86. ISBN 978-0-19-822736-6. (ang.).
4. Karen Armstrong: A History of God: The 4000-year Quest of Judaism, Christianity, and Islam. Random House, Inc., 1994, s. 286–287. ISBN 978-0-345-38456-0. (ang.).
5. Donald R. Kelley: Frontiers of History: Historical Inquiry in the Twentieth Century. Yale University Press, 2006, s. 115. ISBN 978-0-300-12062-2. (ang.).
6. Atheism and the Freedom of Religion. W: Steven G. Gey: The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge University Press, 2007, s. 250–253, 260–2. ISBN 978-0-521-84270-9. (ang.).
7. Karen Armstrong: A History of God: The 4000-year Quest of Judaism, Christianity, and Islam. Random House, Inc., 1994, s. 98, 147. ISBN 978-0-345-38456-0. (ang.).
8. John Christian Laursen, Nederman, Cary J.: Beyond the Persecuting Society: Religious Toleration Before the Enlightenment. University of Pennsylvania Press, 1997, s. 142. ISBN 978-0-8122-1567-0. (ang.).
9. John Hedley Brooke: Heterodoxy in Early Modern Science and Religion. Maclean, Ian. Oxford University Press, 2005. ISBN 978-0-19-926897-9. (ang.). Brak numerów stron w książce
10. Jerzy Kłoczowski: A History of Polish Christianity. Cambridge University Press, 2000, s. 155. ISBN 978-0-521-36429-4. (ang.).
11. Michel Onfray: Atheist manifesto: the case against Christianity, Judaism, and Islam. Leggatt, Jeremy (tłumacz). Arcade Publishing, 2007, s. 24. ISBN 978-1-55970-820-3. (ang.).
12. Owen Chadwick: The Early Reformation on the Continent By. Oxford University Press, 2003. ISBN 978-0-19-926578-7. (ang.). Brak numerów stron w książce
13. Victorian England. W: Timothy Larson: Encyclopedia of religious freedom. New York: Routledge, 2003. ISBN 0-415-94181-4. (ang.). Brak numerów stron w książce
14. Atheism and the Freedom of Religion. W: Steven G. Gey: The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge University Press, 2007, s. 253–255. ISBN 978-0-521-84270-9. (ang.).
15. Norman Hepburn Baynes: The Speeches of Adolf Hitler, April 1922-August 1939'. H. Fertig, 1969, s. 378. Cytat: Without pledging ourselves to any particular Confession, we have restored faith to its pre-requisites because we were convinced that the people needs and requires this faith. We have therefore undertaken the fight against the atheistic movement, and that not merely with a few theoretical declarations: we have stamped it out.. (ang.).
16. Christian Smith: Disruptive religion: the force of faith in social-movement activism. Routledge, 1996, s. 156–157. ISBN 978-0-415-91405-5. (ang.).
17. Roderick Stackelberg: The Routledge Companion to Nazi Germany. Routledge, 2007, s. 136–138. ISBN 978-0-415-30860-1. (ang.).
18. Secularization of the modern conduct of life? Reflections on the religiousness of early modern Europe. W: Heike Bock: Religiosität in der säkularisierten Welt. VS Verlag fnr Sozialw, 2006, s. 157. ISBN 3-8100-4039-8. (niem.).
19. Jochen-Christoph Kaiser: Atheismus und religiöse Indifferenz. T. Organisierter Atheismus. VS Verlag, 2003, s. 122, 124–6. ISBN 978-3-8100-3639-1. (niem.).
20. René Hartmann: „Most American secularists have few expectations...” An Interview with AAI president Stuart Bechman. [w:] MIZ Magazine [on-line]. March 2008. [dostęp 2009-03-14]. (ang.).
21. Fee for leaving church is brought before European Court of Human Rights. International League of Non-religious and Atheists (IBKA). [dostęp 2009-03-14]. (ang.).
22. Anmälan till JO – Riksdagens ombudsmän. www.jo.se. [dostęp 2009-03-14]. (szw.).
23. No More Prayers in Legislature. www.humanistcanada.com. [dostęp 2009-03-14]. (ang.).
24. Lynda Hurst: Stirring up yet another religious storm. [w:] Toronto Star [on-line]. 9 maja, 2008. [dostęp 2009-03-14]. (ang.).
25. Trybunał Europejski: brak etyki w polskich szkołach jest dyskryminacją, [w:] Wprost [online] [dostęp 2020-08-08] (pol.).
26. Brak etyki w szkole to dyskryminacja, [w:] polskatimes [online] [dostęp 2020-08-08] (pol.).
27. W szkołach tylko religia, a co z etyką? RPO pisze do minister edukacji, [w:] Gazeta.pl [online] [zarchiwizowane z adresu 2016-08-07] (pol.).
28. Informacja MEN w sprawie zasad organizowania nauki religii i etyki w roku szkolnym 2014/2015, [w:] etykawszkole.pl [online] [dostęp 2020-08-08] (pol.).
29. Czy etyka i religia są w szkołach traktowane na równi? Rodzic: U nas etyka nie jest równa religii. Ona nie istnieje, [w:] edziecko.pl [online] [dostęp 2020-08-08] (pol.).
30. Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2016/2017, [w:] stat.gov.pl [online] [dostęp 2020-08-08] (pol.).
31. Religia i etyka w szkole. Czy uczniowie mają wybór?, [w:] trojmiasto.pl [online] [dostęp 2020-08-08] (pol.).
32. OBRAZA UCZUĆ RELIGIJNYCH (ART. 196), [w:] statystyka.policja.pl [online] [dostęp 2020-08-07] (pol.).
33. Obraza uczuć religijnych, [w:] racjonalista.pl [online] [dostęp 2020-08-07] (pol.).
34. Uczucia religijne: ochrona czy cenzura?, [w:] racjonalista.pl [online] [dostęp 2020-08-07] (pol.).
35. TK nie uznał racji Dody. Kara za obrazę uczuć religijnych zgodna z konstytucją, [w:] TVP Info [online] [dostęp 2020-08-07] (pol.).
36. Case of Rabczewska v. Poland. hudoc.echr.coe.int. [dostęp 2024-10-04]. (ang.).
37. Jerzy Urban w areszcie domowym?, [w:] TVP Info [online] [dostęp 2020-08-07] (pol.).
38. Urban nie musi płacić 120 tys. zł za obrazę uczuć religijnych. „Sąd nie zostawił suchej nitki na wyroku sądu rejonowego”, [w:] dziennik.pl [online] [dostęp 2020-08-07] (pol.).
39. Jerzy Urban uniewinniony w procesie dot. karykatury Chrystusa w „NIE”, prokuratura spóźniła się z apelacją. wirtualnemedia.pl. [dostęp 2024-11-03].
40. Kara śmierci, zakaz małżeństw, najgorzej w krajach islamskich – jak na świecie dyskryminuje się ateistów. [dostęp 2013-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-19)].
41. Grzegorz Szaro: Nieznalska uniewinniona, procesu nie będzie. wyborcza.pl, 11 marca 2010. [dostęp 2024-10-22].
42. Nergal nie zostanie ukarany za podarcie Biblii. Sąd: "Kto nie był na koncercie, nie może czuć się obrażony". wyborcza.pl, 11 lutego 2014. [dostęp 2024-10-22].
43. Sąd uniewinnił Adama "Nergala" Darskiego od zarzutu obrazy uczuć religijnych. www.gazetaprawna.pl, 2021-09-10. [dostęp 2024-10-22]. (pol.).
44. Krzyż w urzędzie, czyli samorządowiec nie musi ukrywać swoich przekonań religijnych, [w:] prawo.pl [online] [dostęp 2020-08-10] (pol.).
45. Wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 26 marca 2010 r. [online] [dostęp 2020-08-10] (pol.).
46. Drażnią mnie krzyże w szkołach, [w:] wp.pl [online] [dostęp 2020-08-10] (pol.).
47. Sprawa krzyża w szkole w Krapkowicach. Sąd Najwyższy oddalił skargę kasacyjną prokuratury, [w:] Wyborcza [online] [dostęp 2020-08-10] (pol.).
48. Krzyż może wisieć w pomieszczeniach szkolnych. A ‘może’ to wcale nie znaczy ‘musi’, [w:] Tok FM [online] [dostęp 2020-08-10] (pol.).
49. Zdjęcie krzyża w szkole w Krapkowicach – opinia amicus curiae dla Sądu Najwyższego, [w:] Ordo Iuris [online] [dostęp 2020-08-10] (pol.).
50. Krzyż w szkole a dyskryminacja, [w:] gosc.pl [online] [dostęp 2020-08-10] (pol.).
51. Ziobro ściga byłą nauczycielkę za zdjęcie krzyża ze ściany. Nie podoba mu się wyrok sądu, [w:] natemat [online] [dostęp 2020-08-10] (pol.).
52. „Ziobro kwestionuje wyrok ws. nauczycielki, która zdjęła krzyż w pokoju nauczycielskim. „Czuję się prześladowana”, [w:] Tok FM [online] [dostęp 2020-08-10] (pol.).
53. Marek Domagalski: Zdjęła krzyż w szkole. Sąd Najwyższy: zostaje z przeprosinami. Rzeczpospolita, 14 września 2021. [dostęp 2024-11-03]. (pol.).
54. Aktualny stan stosunków wyznaniowych w Polsce – zarys problemu.
55. Freedom of Thought 2015, [w:] Humanists International [online] [dostęp 2020-08-10] (ang.).
56. Richard Dawkins: The God delusion. Boston: Houghton Mifflin Co., 2006, s. 43–46. ISBN 978-0-618-68000-9. (ang.).
57. Sam Harris: 10 myths -- and 10 truths -- about atheism. [w:] Los Angeles Times [on-line]. 24 grudnia, 2006. [dostęp 2009-03-12]. (ang.).
58. Downey, Margaret. Discrimination against atheists: the facts. „Free Inquiry”. 4 (24), s. 41–43, June-July 2004. (ang.).
59. Humanists Praise Pete Stark for “Coming Out” as a Nontheist. American Humanist. [dostęp 2009-03-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-07-05)]. (ang.).
60. Paul Thornton: Disliked, not oppressed I may be a reviled atheist, but that doesn’t mean I can claim equal victimhood with truly repressed minorities. [w:] Los Angeles Times [on-line]. 18 kwietnia, 2007. [dostęp 2009-03-12]. (ang.).
61. D.J. Grothe, Dacey, Austin. Atheism Is Not a Civil Rights Issue. „Free Inquiry”. 2 (24). (ang.).brak numeru strony
62. Religious Tests of Office-Holding. W: Ellis M. West: Encyclopedia of American Civil Liberties. CRC Press, 2006, s. 1314–1315. (ang.).
63. Robert A Giacalone, Jurkiewicz, Carole L.: Handbook of Workplace Spirituality and Organizational Performance. M.E. Sharpe, 2005. ISBN 978-0-7656-1743-9. (ang.). Brak numerów stron w książce
64. Melvin I. Urofsky: Religious Freedom: Rights and Liberties Under the Law. ABC-CLIO, 2002, s. 39–40. ISBN 978-1-57607-312-4. (ang.).
65. Jane Lampman: At swearing in, congressman wants to carry Koran. Outrage ensue. [w:] The Christian Science Monitor [on-line]. 7 grudnia, 2006. [dostęp 2009-03-01]. (ang.).
66. Belief-Action Distinction in Free Exercise Clause History. W: Davison M. Douglas: Encyclopedia of American Civil Liberties. CRC Press, 2006, s. 119. (ang.).
67. Michal R. Belknap: The Supreme Court Under Earl Warren, 1953–1969. Univ of South Carolina Press, 2005. ISBN 978-1-57003-563-0. (ang.). Brak numerów stron w książce
68. Dan Friedman: The Maryland State Constitution: A Reference Guide. Greenwood Publishing Group, 2005, s. 44. ISBN 978-0-313-32044-6. (ang.).
69. Ronald Bishop: Taking on the Pledge of Allegiance: The News Media and Michael Newdow’s Constitutional Challenge. SUNY Press, 2007, s. 39–40. ISBN 978-0-7914-7181-4. (ang.).
70. US to keep ‘under God’ pledge. [w:] BBC News [on-line]. 14 czerwca, 2004. [dostęp 2009-03-13]. (ang.).
71. Howard Mintz: U.S. Supreme Court Dismisses Pledge Challenge. [w:] San Jose Mercury News [on-line]. 15 czerwca, 2004. [dostęp 2009-03-13]. (ang.).
72. Winkler v. Chicago School Reform Board. [dostęp 2009-09-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-07-23)]. (ang.).
73. Department of Defense settles part of litigation challenging its involvement with the Boy Scouts of America. [dostęp 2009-09-15]. (ang.).
74. National Boy Scout Organization Agrees to End All Local Government Direct Sponsorship of Troops and Packs. [w:] American Civil Liberties Union of Illinois [on-line]. [dostęp 2006-03-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-05-17)]. (ang.).
75. Boy Scouts Jamboree to Stay at Army Base. [w:] Washington Times [on-line]. [dostęp 2006-03-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-04-19)]. (ang.).
76. Carla Marinucci: Stark’s atheist views break political taboo. San Francisco Chronicle. [dostęp 2009-03-12]. (ang.).
77. California Lawmaker Becomes Highest-Ranking Official To Say He’s a Nonbeliever.
78. Faith in the System. „Mother Jones”, September/October 2004. (ang.).brak numeru strony
79. Susan Page: 2008 race has the face of a changing America. [w:] USA Today [on-line]. [dostęp 2009-03-13]. (ang.).
80. Penny Edgell, Joseph Gerteis, and Douglas Hartmann. Atheists As “Other”: Moral Boundaries and Cultural Membership in American Society. „American Sociological Review”. 2 (71), s. 218, April 2006. (ang.).
81. Śmierć za ateizm tylko w krajach islamskich. [dostęp 2013-12-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-19)].
82. Mehran Kamrava: The new voices of Islam: reforming politics and modernity. A reader. I.B.Tauris, 2006, s. 123–124. ISBN 978-1-84511-275-2. (ang.).
83. Legal plurality and legitimation of human rights abuses. W: Ahmad Hamad: Legal pluralism in the Arab world. The Hague: Kluwer Law International, 1999, s. 221. ISBN 90-411-1105-0. (ang.).
84. Islam. W: Badawi Zaki: Encyclopedia of religious freedom. New York: Routledge, 2003, s. 204–208. ISBN 0-415-94181-4. (ang.).
85. W Arabii Saudyjskiej ateista = terrorysta. euroislam.pl, 2014-04-01. [dostęp 2014-09-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-09-04)].
86. Arabia Saudyjska: Ateiści to terroryści. Grozi im 30 lat więzienia. Gazeta Wyborcza, 2014-04-02. [dostęp 2014-09-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-03)].
87. Discrimination against religious minorities in IRAN. [w:] Fédération Internationale des Ligues des Droits de l’Homme and the Ligue de Défense des Droits de l’Homme en Iran [on-line]. August 2003. [dostęp 2009-03-13]. (fr.).
88. Iran: A legal system that fails to protect freedom of expression and association. Amnesty International. [dostęp 2009-03-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-07-21)]. (ang.).
89. International Religious Freedom Report 2008-Jordan. US of Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. [dostęp 2009-03-14]. (ang.).
90. International Religious Freedom Report 2007-Indonesia. US of Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor. [dostęp 2009-03-14]. (ang.).
91. Kevin Boyle, Sheen, Juliet: Freedom of Religion and Belief: A World Report. Routledge, 1997, s. 30. ISBN 978-0-415-15978-4. (ang.).
92. Egypt. W: Nagad Al-Boray: Secrecy and Liberty: National Security, Freedom of Expression and Access to Information (International Studies in Human Rights). Berlin: Springer, 1999. ISBN 90-411-1191-3. (ang.). Brak numerów stron w książce
93. A Quest for Equality: Minorities in Turkey. Minority Rights Group International, 2007. [dostęp 2009-03-14]. (ang.).
94. admin: New global report on discrimination against the nonreligious. 2012-12-12. [dostęp 2013-01-01]. (pol.).