Cyrylizacja języka polskiego

Cyrylizacja języka polskiego – zbiór projektów alfabetów cyrylickich do zapisu języka polskiego. Najważniejsze powstały w okresie zaborów po klęsce powstania styczniowego w 1863 roku.

Projekt z 1863 roku

W wyniku nieudanego powstania styczniowego car Aleksander II Romanow powołał Komitet Ustawodawczy, który miał na celu poddanie Królestwa Polskiego pod ogólne prawa Imperium Rosyjskiego. Komitet zajmował się między innymi reformą szkolnictwa, a przez to, że wielu jego członków było tak zwanymi słowianofilami, zrodził się pomysł zastąpienia polskiego alfabetu cyrylickim^[1].

Przez to, że szkoły polskie wtedy jednocześnie rusyfikowano, nie powstawało wielu oficjalnych sytuacji, w których w ogóle mógł być używany język polski. Dlatego cyrylica nie przyjęła się w społeczeństwie^[1].

W książce „Elementarz dla dzieci wiejskich” wydanej w 1865 roku jest przedstawiony następujący wariant polskiej cyrylicy^[2]:

А а a	Б б b	В в w	Г г g	Д д d	Е е je/ie	Ё ё jo/io	Ж ж ż	З з z	И и i	I i i
К к k	Л л ł/l	М м m	Н н n	О о o	О̂ о̂ ó	П п p	Р р r	Р̌ р̌ rz	С с s	Т т t
У у u	Ф ф f	Х х ch	Х̾ х̾ h	Ц ц c	Ч ч cz	Ш ш sz	Щ щ szcz	Ъ ъ -	Ы ы y	Ь ь ´
Э э e	Ю ю ju/iu	Ю̂ ю̂ jó/ió	Я я ja/ia	Й й j	А̨ а̨ ą	Я̨ я̨ ją/ią	Э̨ э̨ ę	Е̨ е̨ ję/ię

Ten alfabet jest bardzo nietypowy w porównaniu z innymi wariantami cyrylicy, między innymi dlatego, że litery О̂, Р̌, Ю̂, А̨, Я̨, Э̨ i Е̨ nie występują nigdzie poza nim, a znaczek nad Х̾ jest reliktem języka cerkiewnosłowiańskiego^[3].

W ortografii używającej tego alfabetu widoczne są również wpływy rosyjskiego^[2]:

• obecność samogłosek jotowanych; (Е, Ё, Ю, Ю̂, Я, Я̨ i Е̨)
• ъ na końcu słów, jeśli kończą się twardą spółgłoską;
• po Ж, Р̌, Ч, Ш i Щ zamiast Э, Ы i Э̨ są pisane Е, И (lub І) i Е̨^[4]
• zamiast И przed samogłoskami jest pisana І.

W alfabecie nie występuje Ѣ.

Na Białorusi

Wśród Polaków na Białorusi znajomość polskiego jest praktycznie zerowa^[5], więc do zapisów polskich tekstów religijnych stosuje się cyrylicki alfabet, stworzony na wzór rosyjskiego i białoruskiego. W tym alfabecie nie ma specjalnych oznaczeń na samogłoski nosowe oraz Ch, Ó i Rz nie są odróżniane od H, U i Ż^[6].

Przykłady tekstów

„Modlitwa Pańska – Ojcze nasz”.

Łacinka: Modlitwa Pańska Ojcze nasz, któryś jest w niebiesiech, święć się Imię Twoje; przyjdź królestwo Twoje; bądź wola Twoja, jako w niebie tak i na ziemi. Chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj i odpuść nam nasze winy, jako i my odpuszczamy naszym winowajcom. I nie wódź nas na pokuszenie, ale nas zbaw ode złego. Amen.

Cyrylica z 1865 r.[2]: Модлитва Паньска Ойче нашъ, кто̂рысь естъ въ небесехъ, сьве̨ць се̨ Име̨ Твое; пр̌ійдзь кро̂лество Твое; ба̨дзь воля Твоя, яко въ небе такъ и на земи. Хлеба нашего повшеднего дай намъ дзисяй и одпусць намъ наше вины, яко и мы одпущамы нашимъ виновайцомъ. И не во̂дзь насъ на покушене, але насъ збавь одэ злэго. Амэнъ.

Cyrylica białoruska[6]: Модлитва Паньска Ойчэ наш, ктурысь ест в небесех, сьвенць се Име Твое; пшыйдзь Крулество Твое; боньдзь воля Твоя, яко в небе так и на земи. Хлеба нашэго повшэднего дай нам дзисяй и одпусьць нам нашэ вины, яко и мы одпушчамы нашым виновайцом. И не вудзь нас на покушэне, але нас збав одэ злэго. Амэн.

Przypisy

1. Wayback Machine [online], web.archive.org, 9 lipca 2016 [dostęp 2022-08-29] [zarchiwizowane z adresu 2016-07-09].
2. Элемэнтар̌ъ для дзеци вейскихъ, Типографія Ивана Бочкарева, 1865 [dostęp 2022-08-29] (pol. • ros.). Brak numerów stron w książce
3. ПАЕРОК | это... Что такое ПАЕРОК? [online], Словари и энциклопедии на Академике [dostęp 2022-08-29] (ros.).
4. Грамматыка е̨зыка польскего на кляссэ̨ I, wyd. drugie, Warszawa: Drukarnia rządowa przy komisji rządowej oświecenia publicznego, 1866. Brak numerów stron w książce
5. admin, JĘZYK POLSKI NA BIAŁORUSI | Polska Macierz Szkolna [online], pmsgrodno.org [dostęp 2022-08-29] (pol.).
6. TomaszT. Kamusella TomaszT., The New Polish Cyrillic in Independent Belarus, „Colloquia Humanistica” (8), 2019, s. 79–112, DOI: 10.11649/ch.2019.006, ISSN 2392-2419 [dostęp 2022-08-29] (ang.).