Artel

Artel (ros. артель) – brygada (zespół, grupa) robotników, myśliwych czy rzemieślników^[1].

Zobacz też: Artel – przedsiębiorstwo elektroniczne.

Artel (brygada) burłaczek

Obraz Ilji Riepina artelu męskiego (1870-1873) nad Wołgą

Historia

Idea i struktura artelów wywodzi się z carskiej Rosji, występowała też w samoorganizacji grup Kozaków.

W przypadku holowania barek artelem zarządzał „capo” wodoliw (водолив), pod nim „kapitan”, „brygadzista”, diadia (дядя) , grupie burłaków przewodził szycha (шишка)^[2] a szereg zamykał kosny (косный).

Następnie w XX wieku w ZSRR artel oznaczał zrzeszenie drobnotowarowych producentów (spółdzielnia wytwórcza)^[3]; zagadnienia tej formy zrzeszenia regulował Kodeks ziemski (ros. Земельный кодекс), a także „system brygadowy” uczący współdziałania, pracy zbiorowej w szkole^[4].

Idea artelów istnieje do dziś w krajach byłego ZSRR, w zmienionej, upaństwowionej formie.

Etymologia

Nie jest jasne pochodzenie tego słowa. Po raz pierwszy zanotował go podróżnik i badacz Richard James(inne języki) w 1610 roku („artel to spółka trzech lub więcej osób”), termin występuje później też w źródłach rosyjskich (szczególnie w dialektach północnych), uralskich i syberyjskich w formach: „artel, artel, artil”.

Według jednej wersji termin pochodzi z wł. artiere „rzemieślnik”, dalej od arte „sztuka, rzemiosło”, więc pokrewny artyście, jednak wykorzystanie tego włoskiego rdzenia w Rosji w XVII wieku jest bardzo mało prawdopodobne.

Kolejna wersja łączy słowo z tatarskim orta („wspólnota”) lub z tureckim „ludzie zapasowi, rezerwa”, ale i to jest wątpliwe, gdyż wczesne zapiski świadczą o pochodzeniu z Pomoru na Rosyjskiej Północy, a nie Uralu, więc te tureckie formy są najwyraźniej wtórne^[5].