Dzięgiel litwor, arcydzięgiel litwor (Angelica archangelica L., Archangelica officinalis Hoffm.) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Roślina ma wiele nazw zwyczajowych i ludowych: angelika, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, anielskie ziele, archangielski korzeń, anielski korzeń. Występuje na Grenlandii, w północnej i środkowej Europie oraz w zachodniej Syberii[3]. W Polsce jest gatunkiem rodzimym – podgatunek typowy rośnie w Sudetach, na Babiej Górze i w Tatrach, podgatunek nadbrzeżny występuje głównie w pasie wybrzeża, ale wzdłuż dolin rzek sięga także do południowej Polski[4].
Kłącze krótkie, o grubości 5 cm, pofałdowane i brunatne. Wyrastają z niego cienkie, podłużnie bruzdowane korzenie[6]. Przełam jest nierówny. Przekrój poprzeczny wykazuje szarawobiałą, gąbczastą, wyraźnie promienistą korę z przewodami wydzielniczymi widocznymi w postaci brunatnych plam i jasnożółte lub szarawożółte drewno, w kłączu otaczające szarawy lub brunatnawobiały rdzeń[7].
Duże, 3–4-krotnie pierzaste, osadzone na długich ogonkach. Liście górne obejmują łodygę rozdętymi pochwami. Poszczególne listki są jajowate, na brzegu nierówno wcinane, ciemnozielone, od spodu sinozielone.
Drobne, zebrane w duże, kuliste baldachy złożone, zielonkawo-żółte (u podgatunku typowego) i zielonkawo-białe (u podgatunku nadbrzeżnego). Kielich o pięciu niewyraźnych ząbkach. Płatków korony pięć, o długości ok. 1,5 mm. Pręcików pięć. Słupek dolny, z dwiema szyjkami. Pokryw brak, pokrywki płaskie i równowąskie, o długości mniej więcej takiej, jak baldaszki (u podgatunku nadbrzeżnego szczeciniaste i krótsze).
Duże rozłupki, składające się z dwóch płaskich, jasnobrązowych niełupek.
Roślina dwuletnia i bylina. Kwitnie od końca czerwca do sierpnia[5]. Siedlisko: rośnie w miejscach wilgotnych, na glebach żyznych, głębokich próchnicznych, przepuszczalnych – czarnoziemy, lessy, mady. Preferuje stanowiska słoneczne i półcienie. Podgatunek typowy rośnie na wilgotnych łąkach na terenach górzystych, także w zaroślach, nad brzegami potoków, jest składnikiem ziołorośli wysokogórskich. Podgatunek nadbrzeżny rośnie w zbiorowiskach ziołorośli nadrzecznych nad wodami, im bliżej morza tym jest liczniejszy.
Liczba chromosomów 2n= 22[8].
W Polsce występują dwa podgatunki:
Dzięgiel litwor typowy (arcydzięgiel litwor, arcydzięgiel lekarski, anżelika) A. archangelica subsp. archangelica (syn. Archangelica officinalis Hoffm.). Występuje w górach, poza nimi uprawiany i dziczejący. Ma równowąskie pokrywki długości baldaszków. Kwiaty zielonkawożółte. Owoc długości 6–9 mm. Roślina osiąga 2,5 m wysokości[5]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass.Aconitetum firmi[9].
Dzięgiel litwor nadbrzeżny A. archangelica subsp. litoralis (Fr.) Thell. – (syn. Archangelica litoralis Fries). Występuje w pasie nadmorskim i wzdłuż brzegów rzek. Ma szczeciniaste pokrywki, ok. 2 × krótsze od baldaszków. Kwiaty zielonkawobiałe. Owoc 5–6 mm długości, o słabo zaznaczonych i tępych żebrach grzbietowych. Roślina osiąga 3 m wysokości[5]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla Ass.Calystegio-Angelicetum archangelicae litoralis[9].
Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce ochroną częściową[10]. W latach 1983–2014 znajdowała się pod ścisłą ochroną[11], z powodu wykopywania roślin dla pozyskania surowca zielarskiego. Rozpowszechnienie jego uprawy w ogródkach zapobiegłoby niszczeniu stanowisk naturalnych.
Korzeń arcydzięgla litworu (Angelicae Archangelicae radix) – całe lub rozdrobnione, starannie wysuszone kłącze i korzeń. Surowiec powinien zawierać nie mniej niż 2,0 ml/kg olejku eterycznego[7].
Skład chemiczny
Olejek eteryczny w zależności od części rośliny składa się z różnych związków aktywnych. Olejek z nasion zawiera β-fellandren (33,6–63,4%) i α-pinen (4,2–12,8%). Olejek z korzenia zawiera z kolei α-pinen (21,3%), δ-3-karen (16,5%), limonen (16,4%) i α-fellandren (8,7%) W zależności od miejsca występowania olejek z korzenia arcydzięgla może różnić się składem olejku. Ekstrahowany z korzeni rosnących w zachodnich Himalajach olejek zawiera głównie dillapiol (35,93–91,55%) i nothoapiol (0,1–62,8%)[12].
Zbiór i suszenie
Zbiór korzeni prowadzi się w październiku następnego roku po wysiewie. Ścina się najpierw nadziemną część rośliny, korzenie wykopuje ostrożnie, by ich nie okaleczyć. Korzeń oczyszcza się z ziemi, odcina wszelkie części zielone i starannie myje. Po osuszeniu przecina się je wzdłuż. Suszyć w suszarni w temperaturze nie wyższej niż 35 °C.
Działanie i zastosowanie
O właściwościach rośliny pisał już Syreniusz: Frasującym się korzeń na szyję zawieszony frasunek odpędza i serce wesołe czyni[13]. Surowiec pobudza czynności wydzielnicze, działa rozkurczowo, wiatropędnie, antyseptycznie, uspokajająco[6]. Zwiększa wydzielanie soków trawiennych, śliny, a także moczu i potu. Wykazano jego działanie przeciwdrgawkowe[14]. Olejek eteryczny działa rozgrzewająco (przez drażnienie i powodowanie przekrwienia skóry) i nieznacznie przeciwbólowo. Korzeń arcydzięgla stosuje się w stanach skurczowych przewodu pokarmowego, bólach brzucha, atonii jelit, dolegliwościach trawiennych, dolegliwościach czynnościowych serca, zawrotach głowy, braku apetytu i wzdęciach, zatruciach pokarmowych, nikotynowych i alkoholowych[15], jako łagodny środek uspokajający[16]. Olejek jest wykorzystywany do nacierania przy nerwobólach i bólach reumatycznych[12].
Ekstrakt z dzięgla jest silnym inhibitorem izoformy C ketoheksokinazy fruktozowej[17].
Wykorzystywany w cukiernictwie do ozdabiania ciast i tortów (skośnie pocięte fragmenty łodygi zebrane w maju smażone są w cukrze). Z młodych łodyg i grubszych ogonków liściowych można sporządzać konfiturę. Stosowana także przy produkcji alkoholi: likierów czy dzięgielówki. Korzeń arcydzięgla litworu, jak również kandyzowane łodygi i ogonki liściowe noszą nazwę anżelika[18].
Roślina miododajna
Kwiaty wydzielają duże ilości łatwo dostępnego dla pszczół nektaru. Wydajność miodowa tego gatunku wynosi do 200 kg/ha. Miód z niego ma jasny kolor, jest mocno aromatyczny i ostry w smaku[19].
Roślina ozdobna
Jest uprawiana ze względu na ładny pokrój przypominający palmę, mocną strukturę i przyjemny zapach.
Rozmnaża się z nasion wysiewanych na rozsadniku lub wprost do gruntu. Na rozsadnik wysiewa się nasiona pod koniec lipca lub na początku sierpnia. Wprost do gruntu nasiona wysiewa się w sierpniu. Roślinę uprawia się na glebie średnio żyznej, przepuszczalnej. Po przekwitnięciu i dojrzeniu nasion roślinę wycina się przy samej ziemi, gdyż staje się nieładna[brak potwierdzenia w źródle].
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA.Zając, MariaM.Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 59, ISBN83-915161-1-3, OCLC831024957.
MarianM.KoczwaraMarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 103-104.
LucjanRutkowski:Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej.Warszawa:Wydawnictwo Naukowe PWN,2006. ISBN83-01-14342-8. Brak numerów stron w książce
Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z1983r. nr27,poz.134).
KandhasamyK.SowndhararajanKandhasamyK. i inni, A Review of the Composition of the Essential Oils and Biological Activities of Angelica Species, „Scientia Pharmaceutica”, 85 (3), 2017, DOI:10.3390/scipharm85030033, ISSN0036-8709, PMID:28930168, PMCID:PMC5620520 [dostęp 2020-02-03].
ShaliniS.PathakShaliniS. i inni, Evaluation of Antiseizure Activity of Essential Oil from Roots of Angelica archangelica Linn. in Mice, „Indian Journal of Pharmaceutical Sciences”, 72 (3), 2010, s. 371–375, DOI:10.4103/0250-474X.70487, ISSN0250-474X, PMID:21188050, PMCID:PMC3003174 [dostęp 2020-02-03].
DineshD.KumarDineshD., Zulfiqar AliZ.A.BhatZulfiqar AliZ.A., Anti-anxiety Activity of Methanolic Extracts of Different Parts of Angelica archangelica Linn., „Journal of Traditional and Complementary Medicine”, 2 (3), 2012, s. 235–241, ISSN2225-4110, PMID:24716138, PMCID:PMC3942901 [dostęp 2020-02-03].
Marek Pogorzelec:Atlas roślin miododajnych.Bielsko-Biała:Wydawnictwo Dragon,2019,s.25. ISBN978-83-8172-099-1.
AnnaMazerant:Mała księga ziół.Warszawa:Inst. Wyd. Zw. Zawodowych,1990. ISBN83-202-0810-6. Brak numerów stron w książce
ZbigniewMirek:Kwiaty Tatr. Przewodnik kieszonkowy.Halina Piękoś-Mirkowa.Warszawa:MULTICO Oficyna Wyd.,2003. ISBN83-7073-385-9. Brak numerów stron w książce
LesleyBremness:Wielka księga ziół. Brak numerów stron w książce
KrystynaMikołajczyk,AdamWierzbicki:Zioła.Warszawa:Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza,1983. ISBN83-205-3361-9. Brak numerów stron w książce
WładysławSzafer,StanisławKulczyński:Rośliny polskie.Warszawa:PWN,1953. Brak numerów stron w książce
JarogniewBogunia,ElżbietaKłoszewska:Zioła – zeszyt 1.Warszawa:Prasa ZSL,1984. Brak numerów stron w książce