Głowa owadów

Głowa (łac. caput, cephalon, syncephalon, synciput)^[1] – przedni odcinek ciała owada, złożony zazwyczaj z 6 zespolonych ze sobą pierścieni^[1], tworzących jednolitą puszkę głowową (epicranium). Na głowie owada położone są oczy złożone, przyoczka, czułki, a po stronie dolnej otwór gębowy w otoczeniu trzech par różnie ukształtowanych przysadek gębowych. Znajdują się na niej liczne receptory. Zewnętrzne skleryty głowy są rozdzielone szwami^[1].

Głowa szarańczaka

Budowa

Głowa nie wykazuje segmentacji u postaci dojrzałych. W rozwoju zarodkowym głowa powstaje z 6 segmentów:

1. akronu wyposażonego w oczy złożone i oczy proste (z reguły od jednego do czterech),
2. segmentu czołowego (antenalnego) z parą czułków,
3. segmentu wstawkowego bez przysadek,
4. segmentu żuwaczkowego z parą żuwaczek,
5. segmentu 1 pary szczęk, z członowatymi szczękami 1 pary,
6. segmentu 2 pary szczęk, z członowatymi szczękami 2 pary.

Typy ułożenia głowy

Typy ułożenia głowy (od lewej): prognatyczny, ortognatyczny i hipognatyczny

Wyróżniane są następujące typy ułożenia głowy ze względu na jej ustawienie w stosunku do podłużnej osi ciała:

• prognatyczny (gr. pro – przed; gnathos – szczęka^[2]) – otwór gębowy skierowany ku przodowi^[1][2], narządy gębowe stanowią przedłużenie osi ciała^[3], występuje np. u biegaczowatych i termitów, rzadko u prostoskrzydłych (turkucie i nakwietnik trębacz);
• ortognatyczny^{[uwaga 1]} (gr. orthos – prosto; gnathos – szczęka^[2]) – otwór gębowy skierowany prostopadle ku dołowi, niewystający do przodu^[2], płaszczyzna czoła tworzy z główną osią ciała kąt prosty^[1][4], występuje u większości prostoskrzydłych;
• hipognatyczny^{[uwaga 1]} (gr. hypo – pod; gnathos – szczęka^[2]) – otwór gębowy skierowany w dół i ku tyłowi, płaszczyzna czoła tworzy z główną osią ciała kąt ostry^[1], występuje np. u pluskwiaków różnoskrzydłych i niektórych prostoskrzydłych (m.in. u mieczników).

Typ hipognatyczny określany jest też nazwą opistognatyczny^[4] (gr. opisthen – za; gnathos – szczęka^[2]), pisaną także apistognatyczny (z ang. apisthognathous^[2]) lub epistognatyczny^[3].

Aparaty gębowe oraz ich budowa

Gębowe narządy owadów to odnóża głowowe przystosowane do pobierania pokarmu. W ich skład wchodzą:

Ewolucyjne modyfikacje aparatów gębowych owadów
A-gryzący, B-gryząco-liżący (gryząco-ssący wg J. Wildego), C-ssący, D-kłująco-ssący, a-czułki, c-oko złożone, mx-maxillae, md-mandibulae, lb-labium, lr-labrum

• warga górna (labrum)
• para żuwaczek (mandibulae)
• para szczęk (maxillae) z głaszczkami
• warga dolna (labium) z głaszczkami.

Aparaty gębowe owadów odzwierciedlają różnorodność pobieranego przez nie pokarmu. W zależności od sposobu pobierania pokarmu rozróżnia się następujące typy budowy:

• gryzący (ortopteroidalny) – najbardziej pierwotny typ; inne powstały przez modyfikację tego typu. Składa się z:
  • wargi górnej
  • żuwaczek (szczęki I pary), które u drapieżnych są ostro zakończone, a u roślinożernych tępo zakończone
  • członowanych żuchw (szczęki II pary), składających się z:
    • kotwiczki
    • pieńka
    • żuwki wewnętrznej
    • żuwki zewnętrznej
    • głaszczku żuchwowego
  • wargi dolnej (zrośnięte szczęki III pary), składającej się z:
    • podbródka
    • brody
    • języczków
    • przyjęzyczków
    • głaszczków wargowych

Spotykany jest u owadów drapieżnych, np. owady bezskrzydłe, chrząszcze, roślinożernych, np. prostoskrzydłe oraz u wielu larw przed wykształceniem bardziej wyspecjalizowanego typu.

Warga dolna larw ważek określana jest jako maska^[5].

• gryząco-ssący^[6] (apoidalny) – uniwersalny typ aparatu gębowego występujący m.in. u pszczół miodnych i trzmieli. W odróżnieniu od innych owadów błonkoskrzydłych część ich aparatu gębowego przekształciła się w długi, owłosiony języczek zwany trąbką ssącą (proboscis), którym mogą wysysać nektar z kwiatów i pobierać wodę, ale zachowane silne żuwaczki pozwalają na gryzienie czy ugniatanie pokarmu albo innych substancji.
• ssący (lepidopteroidalny) – służy do pobierania pokarmu płynnego, np. nektar kwiatów (motyle). Rurkę ssącą tworzą silnie wydłużone, złączone żuwki zewnętrzne. Żuwaczki uległy redukcji. Warga górna (mała półkolista płytka) przylega do żuwków.
• liżąco-ssący – dolna warga zakończona aparatem filtracyjnym służy do zlizywania i filtrowania pokarmu (mucha domowa)
• kłująco-ssący (hemipteroidalny) – wysoko wyspecjalizowany aparat umożliwiający wysysanie płynów z tkanek roślinnych (mszyce) lub zwierzęcych (wszy, pchły). Żuchwy stanowią nieczłonowane szczecinki tworzące rurkę ssącą i ślinową.
• tnąco-liżący (tabanoidalny) – występuje u niektórych muchówek, np. bąkowatych
• liżący (muskoidalny), składający się z:
  • miękkiego, błoniastego dziobka
  • ryjka
  • tarcz oralnych, składających się z przekształconych głaszczków wargowych.

Wewnątrz tarcz oralnych znajduje się sieć kanalików służących do filtracji pokarmu. Żuwaczki uległy redukcji.

Uwagi

1. W pracy: Jolanta Hempel-Zawitkowska: Zoologia dla uczelni rolniczych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-15076-1. Brak numerów stron w książce, na stronach 214–215, opisany w artykule typ ortognatyczny nazwany został typem hipognatycznyn, natomiast opisany w artykule typ hipognatyczny w wymienionej pracy nazwano typem epistognatycznym.

Przypisy

1. Józef Razowski: Słownik entomologiczny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987. ISBN 83-01-07907-X. Brak numerów stron w książce
2. Armand R. Maggenti: Online Dictionary of Invertebrate Zoology: Complete Work. University of Nebraska. (ang.).
3. Jolanta Hempel-Zawitkowska: Zoologia dla uczelni rolniczych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008. ISBN 978-83-01-15076-1. Brak numerów stron w książce
4. Fauna Polski - charakterystyka i wykaz gatunków. Bogdanowicz W., Chudzicka E., Pilipiuk I. i Skibińska E. (red.). T. II. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2007. ISBN 978-83-881470-7-4. Brak numerów stron w książce
5. Grzegorz Tończyk, Jacek Siciński, (red.): Klucz do oznaczania makrobezkręgowców bentosowych dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód powierzchniowych. Warszawa: Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, 2013, s. 80-82, seria: Biblioteka Monitoringu Środowiska. ISBN 978-83-61227-25-0.Sprawdź autora:3.
6. JerzyJ. Wilde JerzyJ., JarosławJ. Prabucki JarosławJ., Hodowla pszczół, 2009, ISBN 978-83-09-01039-5. Brak numerów stron w książce

Bibliografia

Zobacz galerię związaną z tematem: Głowa owadów

• Entomologia stosowana pod redakcją B. Wilkaniec, Wydawnictwo Akademii Rolniczej im. A.Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań 2006 ISBN 83-7160-412-2

Encyklopedie internetowe (tagmy):

• PWN: 3905193