Nazwa naukowa rodzaju pochodzi od greckich słów α- (a- – przedrostek oznaczający brak czegoś) i είλημα (eilema – okrywa) i odnosi się do niebecności pochwiastej podsadki w kwiatostanach tych roślin[5].
Centrum różnorodności rodzaju jest w Afryce międzyzwrotnikowej, gdzie występuje 58 z 65 gatunków tej rośliny. Zasięg Aneilema forskalii rozciąga się na Półwysep Arabski, a A. umbrosum do Ameryki Południowej i Środkowej; jest to gatunek o najszerszym zasięgu występowania. Występująca w południowo-wschodniej Afryce A. dregeanum została introdukowana do Kambodży i Wietnamu. A. woodii jest endemitemJemenu, a A. aparineMadagaskaru. Zasięg występowania A. brasiliense sięga od Brazylii do Wenezueli. Cztery gatunki Aneilema (A. acuminatum, A. biflorum, A. sclerocarpum i A. siliculosum) występują w północno-wschodniej Australii, przy czym zasięg A. acuminatum rozciąga się na Nową Gwineę i Vanuatu. A. alatum występuje endemicznie na Jawie, a A. neocaledonicum na Nowej Kaledonii i Vanuatu[3].
Ulistnienie skrętoległe lub dwurzędowe. Pochwy liściowe zwykle orzęsione na wierzchołku. Blaszki liściowe ogonkowe lub siedzące, zwykle zielne (rzadko gruboszowate). Najwyżej położony liść na pędzie kwiatostanowym (podsadka) zwykle bardzo zredukowany[6].
Zebrane w tyrs złożony z dwurzędek, rzadko zredukowany do dwurzędki, wyrastający wierzchołkowo na pędzie kwiatostanowym, wierzchołkowo oraz z kątów liści lub rzadko jedynie z kątów liści. W ramach jednego kwiatostanu występują kwiaty obupłciowe, obupłciowe oraz męskie i rzadziej obupłciowe, męskie i żeńskie. Dwurzędki wsparte trwałymi podsadkami, często gruczołowatymi na wierzchołku. Przysadki często kubeczkowate, obrastające szypułkę, zwykle gruczołowate wierzchołkowo, trwałe. Okwiat sześciolistkowy. Trzy listki zewnętrznego okółka są wolne, trwałe, wklęsło-wypukłe, zwykle kapturkowate wierzchołkowo, szczególnie środkowy, głównie zielone, zwykle gruczołowate na wierzchołku nagie lub krótko omszone. Trzy listki wewnętrznego okółka są wolne, niemal równej wielkości i jednobarwne lub częściej środkowy jest znacznie zmniejszony lub rzadziej powiększony i odbarwiony. Zewnętrzne listki wewnętrznego okółka są zwykle skierowane do góry, zawsze paznokciowate, białe do liliowego lub lawendowego lub żółte do pomarańczowego, rzadko czerwone; paznokcie nagie, rzadko owłosione. Środkowy listek wewnętrznego okółka zwykle skierowany w dół, klinowaty u nasady, rzadko paznokciowaty, zwykle matowo zabarwiony i niepozorny, rzadko owłosiony u nasady. Trzy prątniczki położone naprzeciwlegle bocznym listkom wewnętrznego okółka oraz środkowemu listkowi zewnętrznego okółka okwiatu, równej wielkości lub częściej środkowy jest zredukowany lub nieobecny, a jego główka zwykle różni się wielkością i kształtem od bocznych prątniczków. Główki prątniczków dwuklapowane, rzadziej całobrzegie, a łatki szypułkowane lub siedzące; nitki zawsze nagie. Trzy pręciki przeciwległe bocznym listkom zewnętrznego okółka oraz środkowemu listkowi wewnętrznego okółka okwiatu, równej wielkości lub częściej środkowy jest dużo krótszy od bocznych. Nitki pręcików nagie lub u bocznie położonych bródkowane z jednorzędowymi włoskami. Główki pręcików osadzone u nasady, grzbietowo lub obrotne, pękające wzdłużnie, zwykle do wewnątrz, rzadziej bocznie lub na zewnątrz. Główka środkowego pręcika zwykle różni się wielkością i kształtem od bocznych pręcików, również pyłek różni się kolorem, a niekiedy jest niezdolny do zapłodnienia. Zalążnia szypułkowana lub siedząca, dwu- lub trójkomorowa, naga lub częściej gruczołowato owłosiona, niekiedy z haczykowatymi włoskami. Grzbietowa komora niewykształcona lub z jednym (rzadko więcej) zalążkiem. Boczne komory z 1–6 zalążkami położonymi w jednym rzędzie. Szyjka słupka prosta, zwieńczona główkowatym lub niepowiększonym znamieniem[6].
Zwykle pękające, rzadko niepękające, dwu- lub trójkomorowe torebki, zwykle szare do brązowych, błyszczące, nagie lub owłosione. Klapy trwałe lub grzbietowa odpadająca. Komora grzbietowa, jeśli występuje, pusta lub z jednym, rzadko więcej, nasionem. Łupina nasion zróżnicowana[6].
Rozwój
Wśród biologicznie istotnych cech morfologicznych różniących poszczególne gatunki Aneilema można wyróżnić typy kwiatów obecnych w kwiatostanie, ich wielkość, kolor okwiatu, położenie pręcików w czasie kwitnienia, owłosienie nitek pręcików, płodność pyłku w różnych pylnikach oraz położenie znamienia względem pylników. Cechy te wydają się przyciągać do różnych gatunków różne rodzaje zapylających owadów. Do owadów zapylających można zaliczyć błonkoskrzydłe, takie jak miesierkowate, smuklikowate i pszczołowate, muchówki, takie jak ziemiórkowate, bujankowate, bzygowate i plujkowate oraz chrząszcze[6].
Podstawowa liczba chromosomów x u gatunków z tego rodzaju wynosi 9, 10 i 13–16[6]. Liczba chromosomów 2n = 18, 20, 26, 28, 30, 32, 36, 40(?), 52, 60, 64, 78, 90, ok. 104[7]. Chromosomy Aneilema są na ogół małe i prawie u wszystkich gatunków wszystkie lub większość to chromosomy metacentryczne lub submetacentryczne[6].
Pozycja systematyczna
Rodzaj z plemienia Commelineae podrodziny Commelinoideae w rodzinie komelinowatych (Commelinaceae)[1].
Wykaz gatunków zgodnie z podziałem rodzaju według Fadena 1991[6]
sekcja Aneilema – środkowy listek wewnętrznego okółka okwiatu równej wielkości lub większy od bocznych, zwykle tej samej barwy, niełódeczkowaty, niekubeczkowaty; nitki pręcików nagie, wolne, wszystkie trzy pręciki wykształcone, zalążnia i torebki nagie, łupina nasion pomarszczona
Aneilema acuminatum R.Br.
Aneilema aparine H.Perrier
Aneilema biflorum R.Br.
Aneilema neocaledonicum Schltr.
Aneilema sclerocarpum F.Muell.
Aneilema siliculosum R.Br.
sekcja Lamprodithyros – środkowy listek wewnętrznego okółka okwiatu równej wielkości lub większy od bocznych, zwykle tej samej barwy, łódeczkowaty lub kubeczkowaty; nitki pręcików nagie, zrośnięte u nasady, wszystkie trzy pręciki wykształcone, zalążnia i torebki owłosione, łupina nasion dziobata lub siateczkowata
Aneilema benadirense Chiov.
Aneilema calceolus Brenan
Aneilema clarkei Rendle
Aneilema forskalii Kunth
Aneilema indehiscens Faden
Aneilema lamuense Faden
Aneilema petersii (Hassk.) C.B.Clarke
Aneilema recurvatum Faden
Aneilema sebitense Faden
Aneilema succulentum Faden
Aneilema tanaense Faden
Aneilema woodii Faden
Aneilema zebrinum Chiov.
sekcja Rendlei – środkowy listek wewnętrznego okółka okwiatu mniejszy od bocznych i inaczej zabarwiony, nitki pręcików nagie, główka środkowego pręcika duża, eliptyczna do jajowatej, z silną wypukłością, łącznik kasztanowatej barwy, torebki nagie, nitki bocznych pręcików kwiatów męskich oraz szyjka słupka kwiatów obupłciowych J-kształtne, znamię niepowiększone
Aneilema brenanianum Faden
Aneilema rendlei C.B.Clarke
Aneilema taylorii C.B.Clarke
Aneilema usambarense Faden
sekcja Amelina – środkowy listek wewnętrznego okółka okwiatu mniejszy od bocznych i inaczej zabarwiony, nitki pręcików nagie lub bródkowane, główka środkowego pręcika różna od bocznych, ale inna niż w sekcji Rendlei, torebki owłosione lub nagie, nitki bocznych pręcików proste lub pofalowane, znamię główkowate, kwiatostany luźne, dwurzędki położone niemal naprzeciwlegle lub niemal okółkowo, kwiaty średnie do dużych, zwykle o szerokości 12–40 mm (jeśli mniejsze, to listki wewnętrzne boczne żółte do pomarańczowych)
Aneilema aequinoctiale (P.Beauv.) G.Don
Aneilema ephemerum Faden
Aneilema gillettii Brenan
Aneilema hockii De Wild.
Aneilema johnstonii K.Schum.
Aneilema longirrhizum Faden
Aneilema nyasense C.B.Clarke
Aneilema plagiocapsa K.Schum.
sekcja Somaliensia – środkowy listek wewnętrznego okółka okwiatu mniejszy od bocznych i inaczej zabarwiony, nitki pręcików nagie, główka środkowego pręcika różna od bocznych, ale inna niż w sekcji Rendlei, torebki owłosione lub nagie, nitki bocznych pręcików S-kształtne, mniej więcej członowane, znamię niegłówkowate, kwiatostany gęste do umiarkowanie rzadkich, głównie z naprzemianległymi dwurzędkami, kwiaty małe do średnich, zwykle o szerokości 4–15(–20) mm, korzenie zwykle bulwiaste, rośliny wieloletnie zasiedlające suche formacje zaroślowe
Aneilema grandibracteolatum Faden
Aneilema longicapsa Faden
Aneilema obbiadense Chiov.
Aneilema pusillum Chiov.
Aneilema somaliense C.B.Clarke
sekcja Brevibarbata – środkowy listek wewnętrznego okółka okwiatu mniejszy od bocznych i inaczej zabarwiony, nitki pręcików rzadko i niewydatnie bródkowane, główka środkowego pręcika różna od bocznych, ale inna niż w sekcji Rendlei, torebki owłosione lub nagie, nitki bocznych pręcików S-kształtne, mniej więcej członowane, znamię główkowate, kwiatostany gęste do umiarkowanie rzadkich, głównie z naprzemianległymi dwurzędkami, kwiaty małe do średnich, zwykle o szerokości 4–15(–20) mm, przysadki kubkowate, zwykle obrastające szypułkę, pozbawione równowąskich wierzchołków, korzenie włókniste lub niekiedy bulwiaste, rośliny jednoroczne lub wieloletnie, zasiedlające lasy i formacje trawiaste, rzadko zaroślowe
Aneilema angolense C.B.Clarke
Aneilema arenicola Faden
Aneilema beniniense (P.Beauv.) Kunth
Aneilema brunneospermum Faden
Aneilema dispermum Brenan
Aneilema dregeanum Kunth
Aneilema homblei De Wild.
Aneilema lanceolatum Benth.
Aneilema macrorrhizum T.C.E.Fr.
Aneilema mortonii Brenan
Aneilema paludosum A.Chev.
Aneilema pomeridianum Stanf. & Brenan
Aneilema schlechteri K.Schum.
Aneilema setiferum A.Chev.
Aneilema silvaticum Brenan
Aneilema umbrosum (Vahl) Kunth
Aneilema welwitschii C.B.Clarke
sekcja Pedunculosa – środkowy listek wewnętrznego okółka okwiatu mniejszy od bocznych i inaczej zabarwiony, nitki pręcików gęsto i wydatnie bródkowane, główka środkowego pręcika różna od bocznych, ale inna niż w sekcji Rendlei, torebki owłosione lub nagie, nitki bocznych pręcików S-kształtne, mniej więcej członowane, znamię główkowate, kwiatostany gęste do umiarkowanie rzadkich, głównie z naprzemianległymi dwurzędkami, kwiaty małe do średnich, zwykle o szerokości 4–15(–20) mm, przysadki inne niż u Brevibarbata, często z równowąskimi wierzchołkami, korzenie włókniste, rośliny jednoroczne lub wieloletnie, zasiedlające lasy i formacje trawiaste, rzadko zaroślowe
Aneilema chrysopogon Brenan
Aneilema hirtum A.Rich.
Aneilema leiocaule K.Schum.
Aneilema minutiflorum Faden
Aneilema nicholsonii C.B.Clarke
Aneilema pedunculosum C.B.Clarke
Aneilema richardsiae Brenan
Aneilema spekei C.B.Clarke
Aneilema termitarium Faden
incertae sedis
Aneilema alatum Koord.
Aneilema brasiliense C.B.Clarke
Aneilema trispermum Faden
Kilka gatunków znajduje zastosowanie w tradycyjnej medycynie afrykańskiej. W Tanzanii wywar z liści A. aequinoctiale podawany jest dzieciom w przypadku kwashiorkoru, a sok z liści A. beniniense kobietom cierpiącym na brak miesiączki. W Afryce tropikalnej tonik z korzeni A. hockii wykorzystywany jest jako afrodyzjak oraz w przypadku niepłodności kobiet, z kolei A. setiferum wykorzystywany jest do produkcji mikstur przeciw trądowi[8].
Szympansy połykają nieprzeżute liście A. aequinoctiale w celu pozbycia się pasożytów[9].
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
UmbertoQuattrocchi:CRC World Dictionary of Plant Names: Common Names, Scientific Names, Eponyms, Synonyms, and Etymology.T.1 (A-C).CRC Press,2000. ISBN0-8493-2673-7.(ang.). Brak numerów stron w książce
KlausKubitzki:The Families and Genera of Vascular Plants.T.4:Flowering Plants. Monocotyledons: Alismatanae and Commelinanae (except Gramineae).Berlin Heidelberg:Springer-Verlag,1998. DOI: 10.1007/978-3-662-03531-3. ISBN978-3-662-03531-3.(ang.). Brak numerów stron w książce
UmbertoQuattrocchi:CRC World Dictionary of Medicinal and Poisonous Plants: common names, scientific names, eponyms, synonyms, and etymology.CRC, Taylor & Francis Group,2012. ISBN978-1-4200-8044-5. OCLC774639599.(ang.). Brak numerów stron w książce
VernonReynolds:The chimpanzees of the Budongo Forest: ecology, behaviour, and conservation.Oxford:Oxford University Press,2005,s.41. ISBN978-0-19-152333-5.