Alfabet baszkirski

Alfabet baszkirski (baszk. башҡорт яҙыуы) – alfabet służący do zapisu języka baszkirskiego. Od czasu jego wprowadzenia kilkukrotnie zmieniano jego postać graficzną. Współczesne pismo baszkirskie opiera się na cyrylicy. W historii pisma baszkirskiego można wyróżnić trzy etapy:

• XIX w. – początek XX w. – pierwsze próby wprowadzenia alfabetu na bazie pisma arabskiego i cyrylicy
• 1923–1930 – alfabet baszkirski oparty na arabskim
• 1930–1940 – alfabet baszkirski oparty na łacińskim
• od 1940 – alfabet stworzony na podstawie cyrylicy

Historia

Początki

Genealogia baszkirskiego rodu Jurmaty z XVI w. - przykład tekstu w języku turki

Do połowy XIX w. językiem piśmiennictwa baszkirskiego był język turki i jego lokalna odmiana: język starotatarski. W języku turki napisano wiele dzieł literatury baszkirskiej, m.in. utwory XIX-wiecznych poetów A. Kargały, T. Jałsygułowa, Ch. Salichowa, G. Sokoroja, Akmułły, M. Umietbajewa i innych. Do zapisu turki wykorzystywano alfabet arabski. W literaturze powstałej w tamtych czasach można znaleźć wiele cech charakterystycznych dla mówionego języka baszkirskiego^[1][2].

W 1869 r. Mirsalikh Bekczurin opublikował pierwszą baszkirską gramatykę pt. „Naczalnoje rukowodstwo k izuczeniju arabskogo, piersidskogo i tatarskogo jazykow s narieczijami bucharcew, baszkir, kirgizow i żytielej Turkiestana”. W tejże książce, napisanej w dialekcie południowym języka baszkirskiego przy wykorzystaniu pisma arabskiego, autor umieścił bajkę pt. „Батыр батша əкиəте”^[3].

W latach 60. XIX w. misjonarz i pedagog N. I. Ilimskij w swojej pracy „Wstupitielnoje cztienije w kurs turiecko-tatarskogo jazyka” zaproponował zastosowanie cyrylicy do zapisu alfabetu baszkirskiego. Na podstawie tej pracy na przełomie XIX i XX w. opublikowano szereg projektów baszkirskich alfabetów^[4]. Autorem pierwszego z nich, wydanego w 1892 r. w Orenburgu, był W. W. Katarinskij (przedruk w 1898 r. i 1906 r.). Alfabet zawarty w projekcie wspomnianego autora zawierał wszystkie litery ówczesnego alfabetu rosyjskiego (oprócz ё, й, ѳ, ѵ), a także dodatkowe litery ä, г̇, ҥ, ö, ӳ. W wydanym przez A. G. Biessonowa w 1907 r. w Kazaniu „Bukwarie dla baszkir” również uwzględniono litery alfabetu rosyjskiego (poza ё, й) oraz dodatkowe litery ä, г̣, д̣, ҥ, ö, с̣, ӱ. Jeszcze jedną propozycję alfabetu stworzył na przełomie XIX i XX w. N. F. Katanowy; dla oddania dźwięków języka baszkirskiego zaproponował on litery z umlautem (ӓ – /ә/, ӧ – /ө/, ӟ – /ҙ/, к̈ – /ҡ/, ӱ – /ү/ itd.). Ten alfabet pozostał jedynie w formie rękopisu^[3]. W 1912 r. M. A. Kułajew wydał książkę pt. „Osnowy zwukopodrażanija i azbuka dla baszkir” (przedruk w 1919 r.), w której wykorzystał zapis cyrylicą. Na potrzeby oznaczenia dźwięków języka baszkirskiego stworzył własne litery^[5]. Ostatecznie żaden z opisanych projektów nie znalazł szerszego uznania^[6].

Pismo arabskie

W lipcu 1921 r. na Drugim ogólnobaszkirskim kongresie sowietów postanowiono podjąć działania mające na celu stworzenie alfabetu dla języka baszkirskiego jako języka państwowego Baszkirskiej ASRR. W grudniu 1922 r. w Akademickim centrum Ludowego komisariatu edukacji Baszkirskiej ASRR powołano komisję celem opracowania alfabetu. Komisji przewodniczył Sajfi Ufały, a pozostałymi członkami byli G. Szonasi, S. Ramiew i inni. Podstawą nowego alfabetu był tatarski „alfabet średni” stworzony w oparciu o arabski, zaproponowany przez G. Ibragimowa w 1911 r. Komisja dostosowała ten alfabet do potrzeb baszkirskiej fonetyki: zrezygnowano z liter wykorzystywanych tylko w zapożyczeniach z języka arabskiego oraz zmodyfikowano pisownię samogłosek. Wprowadzono pisownię samogłosek na początku słowa ze znakiem diakrytycznym hamza (ﺀ‬). Nie uwzględniono rozróżnienia samogłosek przednich i tylnych w piśmie (przykładowo و‬ oznaczało zarówno /у/, jak i /ү/; ۇ‬ – /о/ i /ө/ itd.)^[6].

Alfabet zawierał następujące litery: ي ھ ۋ و ن م ل ڴ گ ک ق ف ﻉ ش س ژ ز ر ﺫ د ﺡ ﺝ ث ﺕ پ ب‬ dla spółgłosek i ئ ي ۇ و ﻪ ا‬ dla samogłosek. Na przełomie lat 1923–1924 alfabet ten został oficjalnie zatwierdzony. W marcu 1924 r. dokonano drobnych zmian dotyczących zapisu dźwięków /ы/ i /э/] na początku słowa. Alfabet oparty na arabskim obowiązywał do 1930 r.^[5][6]

Pismo łacińskie

Baszkirski podręcznik dla szkoły podstawowej zapisany alfabetem łacińskim, 1934 r.

Równolegle z przyjęciem alfabetu arabskiego pojawiły się pomysły zakładające wprowadzenie pisma opartego na łacińskim. Po raz pierwszy kwestię latynizacji pisma baszkirskiego podniesiono w Centrum akademickim w czerwcu 1924 r., a już w październiku stworzono pierwszy projekt^[6] (nieco wcześniej, w lipcu, tatarscy naukowcy zaproponowali wspólny zlatynizowany alfabet tatarsko-baszkirski^[7]). Po tym projekcie powstało jeszcze kilka następnych. Zasugerowano użycie następujących liter dla oddania dźwięków: /h/ – h, /х/ – ħ, /ы/ – ȗ, ә, /ң/ – n̑, /ш/ – ŝ, /ҫ/ – t', /ый/ – î, /ж/ – ĵ, /w/ – ŭ, /җ/ – ĝ, j^[5].

W czerwcu 1927 r. Komitet nowego alfabetu tureckiego zatwierdził wprowadzenie do użytku nowego alfabetu — janalifu. Po jego wprowadzeniu zmodyfikowano zlatynizowany alfabet baszkirski. 6 lipca 1930 r. Baszkirski centralny komitet wykonawczy Baszkirskiej ASRR oficjalnie przyjął ten alfabet; w tym samym roku wydano nowe zasady pisowni. Później wprowadzono niewielkie zmiany - w maju 1933 r. na konferencji Instytutu języka i literatury Baszkirów usunięto literę Çç, a w 1938 r. - digraf ьj. 3 marca 1939 roku pojawiły się nowe zasady pisowni języka baszkirskiego alfabetem łacińskim^[6].

Po reformie w latach 1938—1939 baszkirski alfabet oparty na łacińskim miał następującą postać^[6]:

A a	B ʙ	C c	D d	đ	E e	Ə ə	F f	G g	Ƣ ƣ	H h	I i
J j	K k	L ʟ	M m	N n	Ꞑ ꞑ	O o	Ɵ ɵ	P p	Q q	R r	S s
Ş ş	T t		U u	V v	X x	Y y	Z z	Ƶ ƶ	Ь ь	'

Cyrylica

Dwujęzyczna tablica z nazwą ulicy w mieście Agidel

W sierpniu 1938 r. biuro Regionalnego komitetu baszkirskiego KPZR podniosło kwestię przejścia z zapisu języka baszkirskiego alfabetem łacińskim na zapis cyrylicą. Rozpoczął się rozwój nowego systemu pisma. Największy spór budził zapis dźwięków /йы/, /йе/; /йа/, /йә/; /йо/ /йө/ – zasugerowano, aby oznaczać je odpowiednio literami е, я oraz ё. Ostatecznie wniosek ten został odrzucony. Kolejnym problemem był zapis specyficznych dźwięków języka baszkirskiego; poniżej przedstawiono kilka propozycji oraz ostateczną wersję^[5].

Wersja ostateczna	Propozycje
ә	э, ӓ, ā
ү	ӳ, уь, ӱ, ӯ
һ	һь, хъ, гх, ҳ, хь
ҙ	дз, д́, дь, q, ӟ, дъ
ҫ	с̈, сь, ԑ, ц, с́, тсь
ө	ӧ, оь, ő, ō, ǫ
ң	нг, нъ, ң, н́, н̄, ҥ
ғ	гь, v, гг, ѓ
ҡ	кь, k, кк, к̄

23 listopada 1939 r. nowy alfabet został zatwierdzony przez Prezydium Rady Najwyższej Baszkirskiej ASRR, a w 1940 roku został wprowadzony do użytku. W 1950 roku wprowadzono literę Ё ё^[6]. W 1981 r. wprowadzono nowe zasady ortografii, które wprowadziły nową zasadę pisowni litery Ю ю – od czasu zmiany zaczęła ona oznaczać wyłącznie dźwięk /йу/. Dźwięk /йү/, dotychczas oznaczany również literą Ю, zaczęto zapisywać przy pomocy liter йү^[8].

Współczesny alfabet

Źródło: ^[9]

Litera	MAF	Litera	MAF	Litera	MAF
А а (а)	[ɑ], [ä]	Б б (бэ)	[b], [β]	В в (вэ)	[w], [v]
Г г (гэ)	[g]	Ғ ғ (ғы)	[ɣ]	Д д (дэ)	[d]
Ҙ ҙ (ҙе)	[ð]	Е е (е)	[jɘ][uwaga 1], [ɘ], [je], [e][uwaga 2]	Ё ё (йо)	[jo][uwaga 2]
Ж ж (жэ)	[ʐ], [ʒ]	З з (зэ)	[z]	И и (и)	[i]
Й й (ҡыҫҡа и)	[j]	К к (ка)	[k]	Ҡ ҡ (ҡы)	[q]
Л л (эль)	[ɫ], [l]	М м (эм)	[m]	Н н (эн)	[n]
Ң ң (эң)	[ŋ]	О о (о)	[ʊ̞], [o][uwaga 2]	Ө ө (ө)	[ø]
П п (пэ)	[p]	Р р (эр)	[r]	С с (эс)	[s]
Ҫ ҫ (ҫе)	[θ]	Т т (тэ)	[t]	У у (у)	[u]
Ү ү (ү)	[y]	Ф ф (эф)	[f]	Х х (ха)	[χ]
Һ һ (һы)	[h]	Ц ц (цэ)	[ʦ]	Ч ч (че)	[ʧ]
Ш ш (ша)	[ʂ], [ʃ]	Щ щ (ща)	[ɕ][uwaga 2]	Ъ ъ (ҡалын айырыу билдәһе)	[ʔ]
Ы ы (ы)	[ɯ]	Ь ь (нәҙек айырыу билдәһе)	[ʲ]	Э э (э)	[e]
Ә ә (ә)	[æ]	Ю ю (йу)	[ju]	Я я (йа)	[ja]

Porównanie alfabetów

Porównanie alfabetów baszkirskich^[6][5]

Cyrylica (с 1940)	Łacinka (1930—1940)	Łacinka (1924, projekt[10])	Alfabet Kułajewa	Pismo arabskie
А а	A a	A a	А а	ا‬
Б б	B ʙ	B b	Б б	ب‬
В в	V v	V v	-	ۋ‬
Г г	G g	G g	Г г	گ‬
Ғ ғ	Ƣ ƣ	Ĝ ĝ		ع‬
Д д	D d	D d	Д д	د‬
Ҙ ҙ	Đ đ	Dh dh		ذ‬
Е е	E e	-	Ь ь,	ئ‬
Ё ё	-	-	-	-
Ж ж	Ƶ ƶ	Ƶ ƶ	Ж ж	ژ‬
-	Ç ç (do 1933)	J j	-	ج‬
З з	Z z	Z z	З з	ز‬
И и	I i	I i	И и	ي‬
Й й	J j	-	Ј ј	ى‬
К к	K k	K k	К к	ک‬
Ҡ ҡ	Q q	Q q	Һ һ	ق‬
Л л	L l	L l	Л л	ل‬
М м	M m	M m	М м	م‬
Н н	N n	N n	Н н	ن‬
Ң ң	Ꞑ ꞑ	Ꞑ ꞑ	Ҥ ҥ	ڴ‬
О о	O o	O o	ɷ	ۇ‬
Ө ө	Ө ө	Ö ö	Ꞝꞝ	ۇ‬
П п	P p	P p	П п	پ‬
Р р	R r	R r	Р р	ر‬
С с	S s	S s	С с	س‬
Ҫ ҫ	Ҍ ҍ	Th th		ث‬
Т т	T t	T t	Т т	ت‬
У у	U u	U u	У у	و‬
Ү ү	Y y	Ü ü		و‬
Ф ф	F f	F f	Ф ф	ف‬
Х х	X x	X x	Х х	ح‬
Һ һ	H h	H h		ھ‬
Ц ц	-	-	-	-
Ч ч	C c	C c	-	چ‬
Ш ш	Ş ş	Ç ç	Ш ш	ش‬
Щ щ	-	-	-	-
-	ьj (do 1939)	Y y	-	ي‬
Ъ ъ	-	-	-	-
Ы ы	Ь ь	Ә ә	Ъ ъ	ئ‬
Ь ь	-	-	-	-
Э э	-	-	Ь ь	ئ‬
Ә ә	Ә ә	E e		ﻪ‬
Ю ю	-	-	-	-
Я я	-	-	-	-
-	V v	W w	-	و‬
-	-	Э э	-	-

Zobacz też

• język baszkirski
• Baszkortostan

Uwagi

1. na początku wyrazu
2. w zapożyczeniach z języka rosyjskiego

Przypisy

1. Jazyki Rossijskoj Fiedieracyi i sosiednich gosudarstw. T. 1. Moskwa: Nauka, 2001, s. 173–176. ISBN 5-02-022647-5.
2. Pisʹmiennyje jazyki mira. Rossijskaja Fiedieracyja. Moskwa: 2000, s. 74.
3. Ł.M.Ł.M. Chusainowa Ł.M.Ł.M., Ałfawity baszkirskogo jazyka w XIX - naczale XX wkow, wyd. 203, t. 3, Wiestnik Orienburgskogo gosudarstwiennogo uniwiersitieta, s. 37–42 (ros.).
4. R. M. Łatypowa: Diejatielnostʹ N. I. Ilminskogo w sozdanii baszkirskogo ałfawita. Universum: fiłołogija i iskusstwowiedienije, 2014. [dostęp 2018-08-21]. (ros.).
5. Ҡ. З. Әхмәров: Башҡорт яҙыуы тарихынан. Ufa: Kitap, 2012. ISBN 978-5-295-05619-2. Brak numerów stron w książce
6. A. G. Biiszew: O baszkirskom ałfawitie // Woprosy sowierszenstwowanija ałfawitow tiurkskich jazykow SSSR. Moskwa: Nauka, 1972, s. 49–58.
7. M. Z. Zakijew: Tiurko-tatarskoje pisʹmo (istorija, sostojanije i pierspiektiwy). Moskwa: Insan, 2005, s. 71.
8. Ł.M.Ł.M. Chusainowa Ł.M.Ł.M., Iz istorii stanowlenija i razwitija baszkirskoj orfografii, wyd. 191, t. 3, Wiestnik Orienburgskogo gosudarstwiennogo uniwiersitieta, 2016, s. 54–58 (ros.).
9. Z. G. Uraksin: Ałfawit. Baszkirskaja encykłopiedija. [dostęp 2018-08-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-12-26)]. (ros.).
10. Projekt alfabetu tatarsko-baszkirskiego opublikowano w gazecie „Jeszcze” 18 lipca 1924 r.