1 Pułk Wojskowej Straży Granicznej

1 Pułk Wojskowej Straży Granicznej – jednostka organizacyjna Wojskowej Straży Granicznej w II Rzeczypospolitej.

1 Pułk
Wojskowej Straży Granicznej

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1919
Rozformowanie	1920
Tradycje
Rodowód	1 pułk Straży Granicznej
Kontynuacja	1 pułk Strzelców Granicznych
Dowódcy
Pierwszy	ppłk Alfred Walter
Organizacja
Dyslokacja	Ostrołęka Łomża
Formacja	Wojskowa Straż Graniczna
Podległość	Inspektorat WSG DOG „Warszawa”

Geneza

17 grudnia 1918 szef Straży Granicznej płk Małyszko przedstawił Ministerstwu Spraw Wojskowych wstępny projekt etatów oddziałów granicznych^[1]. Na ich podstawie do końca lutego 1919 sformowano 1 pułk Straży Granicznej^[2]. W skład 1 pułku weszły: 1 dywizjon stacjonujący czasowo w Warszawie oraz 3 dywizjon SG z Mławy^[2]. 21 marca 3 dywizjon SG zmienił nazwę na II/1 pułku Straży Granicznej. Tym samym jego 1 szwadron stał się 5., a 2 szwadron 6 szwadronem 1 pułku SG^[3].

Osobny artykuł: 1 pułk Straży Granicznej.

Przemianowanie i zmiany organizacyjne

Wiosną 1919 Straż Graniczna przeszła pod wyłączną komendę Ministerstwa Spraw Wojskowych. W ramach zmian strukturalnych nastąpiły zmiany w nazwie. Odtąd korpus SG nazywał się Wojskową Strażą Graniczną^[4]. Oddziały Wojskowej Straży Granicznej w terenie podporządkowano w całości Dowództwom Okręgów Generalnych^[4]. 1 pułk Wojskowej Straży Granicznej podporządkowany został Dowództwu Okręgu Generalnego „Warszawa”^[5]. Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej spełniał jedynie funkcje inspektorskie na ogólnych zasadach inspektorów broni. Kontrolował stan wyszkolenia, sprawności i gotowości bojowej. Był też ogniwem łącznikowym pomiędzy odpowiednimi ministerstwami^[6]. Dowództwo pułku stacjonowało w Ostrołęce, dowództwo I dywizjonu w Łomży, a II dywizjonu w Mławie^[5].

17 kwietnia sformowano 7 szwadron pod dowództwem kapitana Krzyżanowskiego^[7]. W czerwcu dywizjon otrzymał nowe wyposażenie produkcji amerykańskiej, a broń i amunicję – francuskie^[8].

Rozporządzeniem ministra Spraw Wojskowych z 14 lipca 1919 wprowadzono nową organizację i dyslokację oddziałów granicznych. Dowództwo 1 pułk Wojskowej Straży Granicznej przeniesiono z Ostrołęki do Łomży. dowództwo I dywizjonu z Łomży do Szczuczyna, dowództwo II dywizjonu na czas formowania pozostawało w Łomży, a dotychczasowy III(sic!)/1 p WSG wszedł w podporządkowanie 3 pułku WSG^[5]. Faktycznie 30 lipca 1919 II dywizjon wyszedł ze składu 1 pułku WSG i wszedł w podporządkowanie dowódcy 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej jako I/3 p WSG. Szwadrony dywizjonu zmieniły numerację odpowiednio: 5 na 4, 6 na 1, 7 na 3 i 8 na 2^[8]. Po sformowaniu w Łomży nowych 1,3,6 i 7 szwadronów oraz nowego dowództwa II dywizjonu, te ostatnie przeniesiono z Łomży do Myszyńca, a szwadrony rozesłano na odcinki graniczne^[5]. Ponadto przy pułku sformowano 2 szwadron szkolny i zakwaterowano go w Łomży^[5].

Już połowie 1919 Ministerstwo Spraw Wojskowych i Inspektorat Wojskowej Straży Granicznej podjęły przygotowania do przejęcia Pomorza Gdańskiego. W związku z tym zaplanowano też przesunięcia na innych odcinkach granicy. 1 pułk Wojskowej Straży Granicznej miał ochraniać granicę od Rajgrodu do Mławy^[9][10].

W lutym 1920 pułk przejął odcinek granicy zaczynający się od rz. Omulew i dalej do m. Napierki od pododdziałów 3 pułku WSG. Pułk ten nie otrzymał dodatkowych sił, a nowy odcinek obsadził drogą poszerzenia sektorów granicznych poszczególnych szwadronów w kierunku zachodnim^[11].

24 lutego 1920 inspektor WSG nakazał pułkowi przyjąć następujące ugrupowanie: dowództwo pułku rozmieścić w Łomży, dowództwo 1 dywizjonu w Szczuczynie, a 2 dywizjonu w Chorzelach. 1 szwadron w Boguszach, 2 szwadron w Niedźwiadnej, 3 szwadron w Koźle, 5 szwadron w Dąbrowie, 6 szwadron w Zarembach, a 8 w Janowcu. Zaznaczył też, że po sformowaniu 3 i 7 szwadronu, osobiście wyznaczy miejsca służby^[12].

3 marca 1920 wiceminister spraw wojskowych generał podporucznik Kazimierz Sosnkowski przemianował dotychczasową formację „Wojskowa Straż Graniczna” na „Strzelców Granicznych”. Pułk zmienił swoją nazwę^[13].

Osobny artykuł: 1 pułk Strzelców Granicznych.

Służba graniczna

Pułk obsadzał początkowo linię graniczną Grajewo–Zieluń^[14].
3 maja przeszedł na granice nowo sformowany 7 szwadron. Obsadził odcinek od Rudnej do Bronisława [wł.]. 5 szwadron zajął odcinek od Lawieczyna do Wylazłowa [wł.]. 6 szwadron nie spełniał wymogów pododdziału granicznego, został zdjęty z granicy i odesłany do 1 Dywizji Piechoty Legionów. W jego miejsce dywizja oddała szwadron pod dowództwem rtm. Lubinskiego w składzie 143 żołnierzy, który to przyjął numer 6. Wraz ze „starym” 6 szwadronem odesłano do wojsk liniowych także część żołnierzy 5 szwadronu będących podejrzanymi o uprawianie procederu przemytniczego^[7].

14 lipca 1919 ukazało się rozporządzenie ministra spraw wojskowych odnośnie do dyslokacji i reorganizacji oddziałów granicznych^[15]. Zgodnie z tym rozkazem^[16], 1 pułk Wojskowej Straży Granicznej rozlokowano na odcinku granicznym od Jeziora Rajgrodzkiego do rzeki Omulew. Dowództwo pułku przeniesiono z Ostrołęki do Łomży^[17].
I dywizjon ochraniał odcinek od Jeziora Rajgrodzkiego do rzeki Pissy. Dowództwo 1 dywizjonu przeniesiono z Łomży do Szczuczyna. 1 szwadron po sformowaniu go w Łomży przegrupowano do Rajgrodu, 2 szwadron pozostał w Boguszach^[a], 3 szwadron po sformowaniu w Łomży, przeniesiono do Niedźwiadnej a 4 szwadron pozostał w Kolnie^[b][15][16].
Nowy II dywizjon 1 pułku WSG ochraniał odcinek granicy od rzeki Pissy do rzeki Omulew. Dowództwo dywizjonu sformowano w Łomży i przeniesiono do Myszyńca. 5 szwadron stacjonował w Lemanie, 6 szwadron sformowano w Łomży i przeniesiono do Krysiak, 7 szwadron stacjonował do Pełtach, 8 szwadron po przybyciu z Warszawy rozmieścił się w m. Surowe^[19].
Dalej granice ochraniał 3 pułk Wojskowej Straży Granicznej^[5]. Tym samym rozporządzeniem nakazano sformowanie przy pułku 2 szwadronu szkolnego WSG^[20][21].

Żołnierze pułku

Stan na dzień 5 października 1919^[22]:

• dowódca pułku – ppłk Alfred Walter^[c]
  • zastępca dowódcy pułku – ppłk Sergiusz Bogucki (do 25 II 1920 → dowódca 6 pułku SG^[23])
  • adiutant pułku – ppor. January Suchodolski
• dowódca 1 dywizjonu – mjr Ludwik Postępski
  • dowódca 1 szwadronu – por. Adam Podleski
  • dowódca 2 szwadronu – por. Arkadiusz Jałowiecki
  • dowódca 3 szwadronu – rtm. Rudolf Wirski
  • dowódca 4 szwadronu – rtm. Mariusz Romer
• dowódca 2 dywizjonu – mjr Leonard Samborski
  • dowódca 5 szwadronu – por. Władysław Jercho
  • dowódca 6 szwadronu – rtm. Stanisław Bebeńkowski
  • dowódca 7 szwadronu – por. Władysław Kozubski
  • dowódca 8 szwadronu – por. Wiktor Domejko
• dowódca szwadronu szkolnego – mjr Leon Żeromski

Rozmieszczenie pułku

Rozmieszczenie 1 pWSG w Ostrołęce 17 kwietnia 1919[24][d] (2/-):
I/1 pWSG w Łomży (5/35)					II/1 pWSG w Mławie (5/24)
szwadrony	1. Łomża	2. Bogusze (5/85)[e]	3. Warszawa (4/200)	4. Kolno (3/112)	5. Krempa (5/143)	6. Chorzele (4/140)	7. Pepłówek (3/101)	8. Mława (1/190)
Rozmieszczenie 1 pWSG w Łomży w lipcu 1919[24][f][g]:
I/1 pWSG w Szczuczynie					II/1 pWSG w Myszyńcu
szwadrony	1. Rajgród[h]	2. Bogusze	3. Niedźwiadna[h]	4. Kolno	5. Leman	6. Krysiaki[h]	7. Pełty	8. Surowe
Rozmieszczenie 1 pWSG w Łomży na dzień 25 lutego 1920[24]
I/1 pWSG w Szczuczynie					II/1 pWSG w Myszyńcu
szwadrony	1. Bogusze	2. Niedżwiadna	3.	4. Kozioł	5. Dąbrowy	6. Zaręby	7.	8. Janowiec
placówki	Tworki	Rakowo		Brzozowo	Warmiak	Chorzele		Janowo
	Przestrzele	Czarniówek		Bialiki	Grondzkie	Łazy		Smolany
	Rydzewo	Kurki		Wincenta	Pełty	Wasiły		Trząski
	Mirucie	Milewo		Łacha	Cyk	Wólka		Zdzięty
	Konopki	Truszki-Patory		Zimna	Ruchaje	Ryki-Borkowo		Gołębie
	Cyprki	Kumelsk		Leman	Surowe			Bonisław
	Tarachy	Filipki Małe		Łączki				Pepłówek
				Antonia

Przekształcenia

• 1 dywizjon Straży Granicznej → I dywizjon 1 pułku Straży Granicznej → I dywizjon 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej → I dywizjon 1 pułku Strzelców Granicznych
• 3 dywizjon Straży Granicznej → II dywizjon 1 pułku Straży Granicznej → II dywizjon 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej → I dywizjon 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej → I dywizjon 3 pułku Strzelców Granicznych

Uwagi

1. 30 czerwca 1919 2 szwadron wystawił posterunki w Boguszach, Bęćkowie i w m. Łubiane^[18]
2. 30 czerwca 1919 4 szwadron wystawił posterunki w Szczuczynie, Czasnówku i w Kumelsku^[18].
3. Podpułkownik kawalerii Alfred Walter urodził się 3 lipca 1980; po 1921 komendant 3 Komendy Uzupełnień Koni w Modlinie. Pozostawał na ewidencji 3 pułku strzelców konnych. Po 1928 w stanie spoczynku^[5].
4. Organizacja zgodna z rozkazem MSWojsk. nr 1467/t.og z 17 kwietnia 1919^[24].
5. W nawiasach w liczniku podano liczbę oficerów, a w mianowniku pozostałych żołnierzy
6. Organizacja zgodna z rozkazem MSWojsk. nr 4944/t.og z 14 lipca 1919^[24].
7. Szwadron szkolny stacjonował w Łomży
8. Szwadron w trakcie formowania

Przypisy

1. Dominiczak 1975 ↓, s. 72.
2. Dominiczak 1975 ↓, s. 75.
3. Kronika 3 d SG ↓, s. 2.
4. Dominiczak 1975 ↓, s. 78.
5. Tchórzewski 2012 ↓, s. 30.
6. Dominiczak 1975 ↓, s. 82.
7. Historie dywizjonów 3 pWSG ↓, s. 2.
8. Historie dywizjonów 3 pWSG ↓, s. 3.
9. Dominiczak 1975 ↓, s. 96.
10. Zmiany dyslokacyjne 1 pWSG ↓, s. 9.
11. Dominiczak 1975 ↓, s. 98.
12. Zmiany dyslokacyjne 1 pWSG ↓, s. 15.
13. Dominiczak 1975 ↓, s. 104.
14. Piekarz 2017 ↓, s. 26.
15. Dominiczak 1975 ↓, s. 89.
16. Zarządzenie MSWojsk. w sprawie reorganizacji WSG ↓, s. 1.
17. Historia 3 pułku Strzelców Granicznych 1920 ↓, s. 8.
18. Zmiany dyslokacyjne 1 pWSG ↓, s. 1.
19. Dominiczak 1975 ↓, s. 90.
20. Dominiczak 1975 ↓, s. 93.
21. Zarządzenie MSWojsk. w sprawie reorganizacji WSG ↓, s. 2.
22. Spisy oficerów WSG ↓, s. 129.
23. Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 8 z 6 marca 1920, s. 154.
24. OdeB WSG ↓, s. 1.

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2018-03-22].
• Henryk Dominiczak: Granica polsko–niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918 – 1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088.
• Maciej Krzysztof Tchórzewski: Łomżyńskie formacje graniczne. Zarys dziejów. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2012. ISBN 978-83-934271-3-0.
• Historie 1 i 2 dywizjonu 3 pułku Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.9/169.)
• Historia 3 pułku Strzelców Granicznych. 1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Kronika 3 dywizjonu Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Zmiany dyslokacyjne zachodzące w 1 pułku Wojskowej Straży Granicznej → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.7/37.)
• Ordre de Bataille Wojskowej Straży Granicznej 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/81.)
• Zarządzenia Ministerstwa Spraw Wojskowych w sprawie reorganizacji i zmiany dyslokacji Wojskowej Straży Granicznej oraz uregulowania służby wartowniczej 1919 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.13/5.)
• Imienne spisy oficerów inspektoratu, pułków, samodzielnych dywizjonów i szkoły podoficerskiej Wojskowej Straży Granicznej. 1919–1920 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin. (sygn.6/112.)