Łyszczec

Łyszczec, gipsówka (Gypsophila L.) – rodzaj roślin z rodziny goździkowatych. Obejmuje ok. 145 gatunków^[4]. Rośliny te występują w Europie, północnej Afryce, Azji i Australii, poza tym są szeroko rozprzestrzenione jako rośliny introdukowane^[4]. W Polsce rosną cztery gatunki rodzime, kilka innych dziczeje przejściowo, dwa gatunki introdukowane są zadomowione.

Ten artykuł dotyczy rodzaju roślin. Zobacz też: Gypsophila – rodzaj ptaków.

Łyszczec

Łyszczec wiechowaty
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	goździkopodobne
Rząd	goździkowce
Rodzina	goździkowate
Rodzaj	łyszczec
Nazwa systematyczna
Gypsophila L. Sp. Pl. 406. 1753
Typ nomenklatoryczny
Gypsophila repens L.[3]
Synonimy Acosmia Benth. ex G.Don Ankyropetalum Fenzl Arrostia Raf. Asophila Neck. Banffya Baumg. Bolbosaponaria Bondarenko Dichoglottis Fisch. & C.A.Mey. Gypsophytum Ehrh. Hagenia Moench Jordania Boiss. Lanaria Adans. Pseudosaponaria (F.N.Williams) Ikonn. Rokejeka Forssk. Vaccaria Wolf[4]

Kwiat gipsówki rozesłanej

Nazwa gipsówka, będąca tłumaczeniem nazwy łacińskiej (gypsos = gips, philos = przyjaciel) wskazuje na przywiązanie wielu gatunków tych roślin do podłoża gipsowego^[5]. Występują zwykle na stokach suchych wzgórz, w miejscach skalistych. Niektóre gatunki uprawiane są jako ozdobne, w tym także na kwiaty cięte (zwłaszcza łyszczec nadobny i wiechowaty)^[6][7].

Rozmieszczenie geograficzne

Zasięg rodzaju obejmuje wszystkie kontynenty Starego Świata. Liczne gatunki występują w Europie południowej (największe zróżnicowanie jest w Europie południowo-wschodniej^[6]) i Azji, nieliczne w Afryce północnej, Australii i Oceanii. Jako rośliny zawleczone obecne są w Ameryce Północnej i Południowej^[8][5]. We florze Polski rodzaj reprezentowany jest przez 8 gatunków, przy czym 4 z nich są rodzime. Dalszych kilkanaście gatunków spotykanych jest w uprawie^[7].

Gatunki flory Polski^[9]

Pierwsza nazwa naukowa według listy krajowej^[9], druga – obowiązująca według bazy taksonomicznej Plants of the World online (jeśli jest inna)^[4]

• łyszczec baldachogronowy Gypsophila fastigiata L.
• łyszczec lepki Gypsophila viscosa Murray – efemerofit
• łyszczec miękkowłosy Gypsophila pilosa Huds. – efemerofit
• łyszczec nadobny Gypsophila elegans M.Bieb. – efemerofit
• łyszczec polny Gypsophila muralis L. ≡ Psammophiliella muralis (L.) Ikonn.
• łyszczec rozesłany Gypsophila repens L.
• łyszczec trójdzielny Gypsophila perfoliata L. – antropofit zadomowiony
• łyszczec wiechowaty Gypsophila paniculata L.
• krowiziół zbożowy Vaccaria hispanica (Mill.) Rauschert ≡ Gypsophila vaccaria (L.) Sm. – antropofit zadomowiony

Morfologia

Pokrój

Rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny, nagie lub gruczołowato owłosione, czasem drewniejące u nasady. Korzeń tęgi, cienki lub czasem w ogóle nie wykształcony. Pędy u bylin często okazałe, silnie rozgałęzione (do 1 m wysokości i średnicy), nierzadko z korzeniami przybyszowymi wyrastającymi z węzłów. Łodygi prosto wzniesione lub tworzące darnie, nierzadko pokładające się^[8][5][6].

Liście

Naprzeciwległe, u nasady nieco zrośnięte, bez przylistków. Na pędzie zwykle luźno rozmieszczone. Blaszka 1- lub 3–5-żyłkowa, o kształcie równowąskim, lancetowatym, jajowatym, owalnym lub łopatkowatym^[6][8][5].

Kwiaty

Bardzo liczne, obupłciowe i drobne, zebrane są w kwiatostany wierzchotkowate, wiechowate i baldachogrona. Nierzadko na szczytach odgałęzień kwiaty zebrane są dodatkowo w główkowate skupienia. Kwiatostany są rozpierzchłe lub skupione. Przysadki są błoniaste, czasem podobne do liści. Kielich o długości od 1 do 5 mm, zrosłodziałkowy, rurkowato-dzwonkowaty, mocno rozcięty (do 1/2) i zwieńczony 5 tępymi ząbkami. Działki zielone z purpurowo nabiegłą żyłką środkową, biało błoniaste między żyłkami. Płatki zwężone są w krótki i niezbyt wybitny paznokieć, nie posiadają przykoronka. Ich łatka jest zaokrąglona lub nieco wycięta, barwy białej lub jasnoróżowej. Pręcików 10, z miodnikami u nasady nitek. Słupek składa się z jednokomorowej zalążni i dwóch szyjek zakończonych brodawkowanymi znamionami^[8][5].

Owoce

Torebki kuliste do jajowatych, otwierają się 4 ząbkami. Zawierają od 4 do 36 kulisto-nerkowatych nasion^[8][5].

Systematyka

Łyszczec nadobny

Poduszkowata darń Gypsophila aretioides

Pokrój łyszczca wiechowatego

Łyszczec wiechowaty w bukiecie z różami

Rodzaj w tradycyjnym ujęciu miał charakter polifiletyczny. Zaliczany tu łyszczec polny G. muralis stanowi grupę siostrzaną kladu obejmującego rodzaje goździk Dianthus i goździcznik Petrorhagia. W efekcie takson ten wyodrębniony został w osobny rodzaj Psammophiliella. W obrębie kladu tworzonego przez gatunki z rodzaju łyszczec Gypsophila zagnieżdżony z kolei okazał się monotypowy rodzaj Vaccaria z gatunkiem krowiziół zbożowy^[10][11], który w efekcie został włączony do rodzaju łyszczec pod nazwą Gypsophila vaccaria (L.) Sm.^[4]

Pozycja według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzaj należy do rodziny goździkowatych (Caryophyllaceae), rzędu goździkowców (Caryophyllales) w obrębie dwuliściennych właściwych. W obrębie goździkowatych należy do podrodziny Caryophylloideae plemienia Caryophylleae^[12].

Wykaz gatunków^[4][13][7]

• Gypsophila acantholimoides Bornm.
• Gypsophila acutifolia Steven ex Spreng. – łyszczec ostrolistny
• Gypsophila adenophora Boiss. & Buhse
• Gypsophila adenophylla Barkoudah
• Gypsophila afghanica Kandemir & Ghaz.
• Gypsophila altissima L. – łyszczec wysoki
• Gypsophila alvandica Falat., F.Ghahrem. & Assadi
• Gypsophila anatolica Boiss. & Heldr.
• Gypsophila aretioides Boiss. – łyszczec dachówkowaty
• Gypsophila arrostii Guss.
• Gypsophila arsusiana (Kotschy ex Boiss.) F.N.Williams
• Gypsophila aucheri Boiss.
• Gypsophila aulieatensis B.Fedtsch.
• Gypsophila australis (Schltdl.) A.Gray
• Gypsophila babatagi (Ovcz.) Bondarenko
• Gypsophila baytopiorum Kit Tan
• Gypsophila bazorganica Rech.f.
• Gypsophila bellidifolia Boiss.
• Gypsophila bermejoi G.López
• Gypsophila bicolor (Freyn & Sint.) Grossh.
• Gypsophila bitlisensis Barkoudah
• Gypsophila brachypetala Trautv.
• Gypsophila briquetiana Schischk. – łyszczec Briqueta
• Gypsophila bucharica B.Fedtsch.
• Gypsophila capillaris (Forssk.) C.Chr.
• Gypsophila capitata M.Bieb.
• Gypsophila capituliflora Rupr.
• Gypsophila caricifolia Boiss.
• Gypsophila × castellana Pau
• Gypsophila cephalotes (Schrenk) F.N.Williams
• Gypsophila coelesyriaca (Boiss. & Hausskn.) F.N.Williams
• Gypsophila collina Steven ex Ser.
• Gypsophila curvifolia Fenzl
• Gypsophila damascena Boiss.
• Gypsophila davisii Barkoudah
• Gypsophila davurica Turcz. ex Fenzl
• Gypsophila diffusa Fisch. & C.A.Mey. ex Rupr.
• Gypsophila × digenea Borbás
• Gypsophila elegans M.Bieb. – łyszczec nadobny
• Gypsophila erikii Yıld.
• Gypsophila eriocalyx Boiss.
• Gypsophila farsensis Falat., Assadi & F.Ghahrem.
• Gypsophila fastigiata L. – łyszczec baldachogronowy
• Gypsophila fedtschenkoana Schischk.
• Gypsophila festucifolia Hub.-Mor.
• Gypsophila floribunda (Kar. & Kir.) Turcz. ex Fenzl
• Gypsophila germanicopolitana Hub.-Mor.
• Gypsophila glandulosa (Boiss.) Walp.
• Gypsophila glomerata Pall. ex Adams
• Gypsophila graminifolia Barkoudak
• Gypsophila guvengorkii Armağan, Özgökçe & A.Çelik
• Gypsophila gypsophiloides (Fenzl) Blakelock
• Gypsophila hakkiarica Kit Tan
• Gypsophila heteropoda Freyn
• Gypsophila hispida Boiss.
• Gypsophila huashanensis Tsui & D.Q.Lu
• Gypsophila imbricata Rupr.
• Gypsophila intricata Franch.
• Gypsophila iranica Barkoudah
• Gypsophila krascheninnikovii Schischk.
• Gypsophila laricina Schreb.
• Gypsophila lepidioides Boiss.
• Gypsophila leucochleana Hub.-Mor.
• Gypsophila libanotica Boiss. – łyszczec oleśnikowaty
• Gypsophila licentiana Hand.-Mazz.
• Gypsophila lignosa Hemsl. & Lace
• Gypsophila linearifolia (Fisch. & C.A.Mey.) Boiss.
• Gypsophila litwinowii Koso-Pol.
• Gypsophila lurorum Rech.f.
• Gypsophila macedonica Vandas
• Gypsophila melampoda Bien. ex Boiss.
• Gypsophila meyeri Rupr.
• Gypsophila modesta Bornm.
• Gypsophila mongolica Barkoudah
• Gypsophila mozaffarianii Negaresh
• Gypsophila mucronifolia Rech.f.
• Gypsophila munzurensis Armağan
• Gypsophila nabelekii Schischk.
• Gypsophila nana Bory & Chaub.
• Gypsophila neoszovitsiana Lazkov
• Gypsophila nodiflora (Boiss.) Barkoudah
• Gypsophila oblanceolata Barkoudah
• Gypsophila oldhamiana Miq.
• Gypsophila olympica Boiss.
• Gypsophila osmangaziensis Ataşlar & Ocak
• Gypsophila pacifica Kom. – łyszczec pacyficzny
• Gypsophila pallasii Ikonn.
• Gypsophila pallida Stapf
• Gypsophila paniculata L. – łyszczec wiechowaty
• Gypsophila papillosa Porta
• Gypsophila parva Barkoudah
• Gypsophila patrinii Ser.
• Gypsophila perfoliata L. – łyszczec trójdzielny
• Gypsophila persica Barkoudak
• Gypsophila peshmenii Güner
• Gypsophila petraea (Baumg.) Rchb.
• Gypsophila pilosa Huds. – łyszczec miękkowłosy
• Gypsophila pilulifera Boiss. & Heldr.
• Gypsophila pinifolia Boiss. & Hausskn.
• Gypsophila platyphylla Boiss.
• Gypsophila polyclada Fenzl ex Boiss.
• Gypsophila preobrashenskii Czerniak.
• Gypsophila pseudomelampoda Gauba & Rech.f.
• Gypsophila pseudopallida Falat., Assadi & F.Ghahrem.
• Gypsophila pulvinaris Rech.f.
• Gypsophila repens L. – łyszczec rozesłany
• Gypsophila reuteri (Boiss. & Hausskn.) F.N.Williams
• Gypsophila robusta Grossh.
• Gypsophila rupestris Kupr.
• Gypsophila ruscifolia Boiss.
• Gypsophila sambukii Schischk.
• Gypsophila saponarioides Bornm. & Gauba
• Gypsophila scorzonerifolia Ser. – łyszczec scorzonerolistny
• Gypsophila serpylloides Boiss. & Heldr.
• Gypsophila silenoides Rupr.
• Gypsophila simonii Hub.-Mor.
• Gypsophila simulatrix Bornm. & Woronow
• Gypsophila spathulifolia (Fisch. & C.A.Mey.) Fenzl
• Gypsophila spinosa D.Q.Lu
• Gypsophila steupii Schischk.
• Gypsophila struthium Loefl.
• Gypsophila syriaca Schischk.
• Gypsophila takhtadzhanii Schischk. ex Ikonn.
• Gypsophila tenuifolia M.Bieb. – łyszczec wąskolistny
• Gypsophila tomentosa L.
• Gypsophila torulensis Koç
• Gypsophila transalaica Ikonn.
• Gypsophila tschiliensis J.Krause
• Gypsophila tuberculosa Hub.-Mor.
• Gypsophila tubulifiera Bornm.
• Gypsophila tubulosa (Jaub. & Spach) Boiss.
• Gypsophila turcica Hamzaoğlu
• Gypsophila umbricola (J.R.I.Wood) R.A.Clement
• Gypsophila uralensis Less.
• Gypsophila vaccaria (L.) Sm. – krowiziół zbożowy
• Gypsophila vedeneevae Lepeschk. ex Botsch. & Vved.
• Gypsophila venusta Fenzl
• Gypsophila villosa Barkoudah
• Gypsophila vinogradovii Safonov
• Gypsophila virgata Boiss.
• Gypsophila viscosa Murray – łyszczec lepki
• Gypsophila volgensis Krasnova
• Gypsophila wendelboi Rech.f.
• Gypsophila wilhelminae Rech.f.
• Gypsophila xanthochlora Rech.f.
• Gypsophila yazdiana Falat., F.Ghahrem. & Assadi
• Gypsophila yusufeliensis Budak

Do rodzaju łyszczec zaliczane bywają niektóre gatunki uprawne klasyfikowane współcześnie w odrębnych rodzajach. Dotyczy to^[13][7][4]:

• łyszczec skalny, łyszczec Bungego Gypsophila bungeana D.Dietr.; Gypsophila petraea (Bunge) Fenzl ≡ Heterochroa petraea Bunge
• łyszczec rogownicowaty Gypsophila cerastioides D.Don ≡ Acanthophyllum cerastioides (D.Don) Madhani & Zarre

Zastosowanie i uprawa

Wiele gatunków uprawianych jest jako rośliny ozdobne na rabatach, w ogrodach skalnych i na kwiaty cięte^[7]. Rozmnażane są przez wysiew nasion, podział silnie rozrośniętych bylin i sadzonki^[7].