Wólka Brzozokalska

Wólka Brzozokalska – wieś nad rzeką Pisią Tuczną na terenie Wysoczyzny Rawskiej na Południowym Mazowszu w gminie Radziejowice, powiecie żyrardowskim, województwie mazowieckim.

Historia

Najstarsze źródła pisane potwierdzają istnienie w tym miejscu wsi Wola Brzozokalowa już w 1579 r., za czasów panowania Króla Stefana Batorego. We wsi były wówczas dwie zagrody. Zamieszkiwali ją ludzie zwolnieni z odrabiania pańszczyzny w zamian za dokarmianie zwierzyny i wykonywania przerębli na rzece Tucznej, o której najstarsze wzmianki pochodzą z 1453 r. i dotyczą młynarza Stanisława Thuczny z pobliskiej Kuklówki. Dookoła wsi rozciągała się Puszcza Jaktorowska. W 1579 r. wieś należy do parafii we Mszczonowie, pallatynat Rawski.

Od początku XIX w wieś należy do parafii pw. św. Rocha w Radziejowicach. w 1827 r. we wsi było już 6 domów i 45 mieszkańców. Od 1952 r. Wólka Brzozokalska Adamów należy do rzymskokatolickiej parafii pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Kuklówce. Według map Królestwa Polskiego z 1848 r. Wólka tworzyła skupisko zabudowań u zbiegu obecnej ulicy Olszowej i Brzozokalskiej. Ulica Olszowa to najstarsza droga łącząca Wólkę Brzozokalską, poprzez wieś Krze Duże z Radziejowicami. W powstaniu styczniowym brali udział okoliczni mieszkańcy, m.in. Walenty Siwiec, jednak nie doszło do poważniejszych starć.

W 1864 r. w wyniku dekretu uwłaszczeniowego Rządu Narodowego została zniesiona pańszczyzna. Pańszczyznę zniósł również car Rosji. Po tym okresie nastąpiła stopniowa parcelacja majątku Krasińskich w Radziejowicach, do których należała Wólka Brzozokalska. Około 1866 r. nastąpiła masowa wycinka lasu, komasacja istniejących gruntów wsi i ponowne wytyczenie jej wzdłuż obecnej ulicy Brzozokalskiej. Powstała wówczas wieś Adamów wraz z parcelą i folwarkiem, którego ślady fundamentów oraz pozostałości grabowego żywopłotu znajdują się po północnej stronie ul. Folwarcznej. W tym czasie na końcu wsi osiedlił się rosyjski sędzia, który zbudował oryginalną rosyjską daczę, obecnie najstarszy budynek we wsi, drewniane czworaki i w 1909 r. oborę z zegarem słonecznym na szczycie od ul. Brzozokalskiej (ruiny istnieją jeszcze w 2008 r.). Sędzia ten otrzymał ziemię za zasługi w tłumieniu powstania styczniowego.

Wieś organizacyjnie należała do powiatu błońskiego z siedzibą w Grodzisku Mazowieckim. W końcu XIX w do wsi dołączona została tzw. Nowina przy obecnej ul. Nowiny. Była to część nabyta od właścicieli Radziejowic przez włościan z Wólki. Nowina to nowo pozyskana, w wyniku karczowania resztek Puszczy Jaktorowskiej, ziemia. We wsi w 1891 r. urodził się Jan Siwiec, działacz chłopski i samorządowy, poseł do Sejmu II RP, przewodniczący Związku Powiatów RP. Podczas I wojny światowej wycofywanie się wojsk rosyjskich i przemarsze wojsk niemieckich i austriackich (jesień 1914 i lato 1915). Podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. wieś była miejscem rozbrajania się wycofujących się żołnierzy "Armii "Łódź". W latach 1939–1945 na terenie działa Armia Krajowa. Dowódcą plutonu był plut. rez. Kazimierz Bratman. W zabudowaniach Jana Siwca przyjęto i przechowano zrzut spadochronowy dokonany wraz z cichociemnymi we wrześniu 1943 r. w ramach akcji "Neon 4" na placówkę "Solnica" (9/10 IX 1943 dowódca kpt. naw. Stanisław Król Ekipa XXIX:por. Bolesław Polończyk "Kryształ" ppor. Fryderyk Serafiński "Drabina" kpt. Elżbieta Zawadzka "Zo", kurier KG AK, w powstaniu warszawskim w Wojskowej Służbie Kobiet jedyna kobieta). W 1943 r., po krótkotrwałej działalności, rozbity został lewicowy oddział czeskiego partyzanta Józefa Niedoszyckiego ps. "Pepik", prawdopodobnie podoficera – uciekiniera z Wehrmachtu, który zginął i jest pochowany niedaleko obecnej ul. Pepika. We wsi, po ucieczce z niewoli niemieckiej, ukrywał się rosyjski żołnierz Iwan, który później terroryzował okolicznych mieszkańców i jako groźny przestępca został zamordowany. Wieś była miejscem schronienia, po upadku powstania warszawskiego, dla kilku rodzin z Warszawy. W końcu 1944 r. po południowej stronie wsi ludność miejscowa zmuszona została przez Niemców do wykopania rowu przeciwczołgowego, którego pozostałości można zobaczyć wzdłuż ul. Przeciwczołgowej i na zakręcie ul. Nowiny. W styczniu 1945 r. przez wieś przeszły oddziały sowieckiej 61 Gwardyjskiej Armii Uderzeniowej rabując okolicznych mieszkańców. Pomiędzy Wólką Brzozokalską a Adamowem zlokalizowana jest murowana kapliczka z 1930 r. którą murował Stefan Bielarski na miejscu starego drewnianego krzyża otoczonego żelaznym (zachowanym)ogrodzeniem (obecnie środek wsi Adamów). Przy ul. Olszowej (gdzie początkowo zlokalizowana była wieś) znajduje się kapliczka z 1983 roku. W latach 1945–1948 Wólka Brzozokalska należała do powiatu błońskiego z siedzibą w Grodzisku Mazowieckim. W latach 1948–1975 r. wieś leżała na terenie powiatu grodziskiego. Od 1954 roku wieś na krótko należała do Gromadzkiej Rady Narodowej w Kuklówce Zarzecznej, która została zlikwidowana w 1959 r. W 1969 r. przywrócono zamienioną w 1954 r. na Gromadzką Radę Narodową gminę Radziejowice. W 1957 r. nastąpiła elektryfikacja wsi. W tym czasie z inicjatywy Andrzeja Siwca działającego w PTTK oddział Grodzisk Maz. wytyczone zostały szlaki turystyczne: niebieski z Grodziska Maz. do Radziejowic i żółty ze Skuł do Jaktorowa. W 1975 r. nastąpiła likwidacja powiatów i wieś włączona została do nowo utworzonego województwa skierniewickiego. Po roku 1975 wieś została ostatecznie włączona administracyjnie do wsi Adamów. Nastąpiła stopniowa wyprzedaż gruntów rolnych zamienianych na działki rekreacyjne.

Z inicjatywy Andrzeja Siwca wprowadzone zostało nazewnictwo ulic nawiązujące do historii okolicy. W latach 90. XX w. wykonana została: gazyfikacja, budowa nowej nawierzchni asfaltowej i przyłączenie do sieci telefonicznej. Na początku XXI w. wieś przyłączona została do wodociągu. Po reformie administracyjnej w 1998 r. Wólka Brzozokalska należy do nowo powstałego powiatu w Żyrardowie. Wólka Brzozokalska – Adamów częściowo rozciąga się wzdłuż malowniczego wąwozu Pisi Tucznej ze stromymi i wysokimi na sześć metrów skarpami. Zwiedzanie wąwozu jest szczególnie atrakcyjne w okresie wczesnowiosennym. W wąwozie pradoliny Pisi zamieszkują bobry, czapla i zimujące spore stada kaczek. Wąwóz jest doskonałą ostoją dla dzików i saren. Z Pisą Tuczną łączy się mniejsza struga Ruczaj mająca własny częściowo tylko dostępny wąwóz. W Ruczaju można zaobserwować raki co świadczy o czystości wody niemającej większych zagrożeń powodujących zanieczyszczenie. Na terenie wsi znajdują się pomniki przyrody, m.in. dąb szypułkowy "Maciej" o obwodzie pnia ok. 4,5 m, pod którym, według zmarłej w 2010 roku, Anny z Siwców Kwiecińskiej,pamiętającej artystę, często przesiadywał, ubrany w siermięgę, przepasany sznurem i z wielkim kapeluszem Józef Chełmoński. Drzewo to widoczne jest z wąwozu i z ul. Brzozokalskiej. Inne pomniki ostańce z Puszczy Jaktorowskiej to dęby: "Kazimierz", "Jan", "Walenty" i graby. Do pomników zaliczają się też, posadzone przez Jana Siwca: stuletnia aleja lipowa.Trzy pomniki przyrody a więc buk, dąb piramidalny i glediczja trójcierniowa, posadzone w 1929 roku to dary Prezydenta prof. Ignacego Mościckiego dla Jana Siwca, który ofiarował również cisa, mającego obecnie średnicę korony ok. 12 metrów. Numeracja domów pochodzi z końca lat 50. XX wieku i rozpoczyna się od wschodu na zachód i od południa na północ. Wcześniejsza numeracja rozpoczynała się od zabudowań oddalonych na południe od ul. Brzozokalskiej i dopiero dalej wzdłuż ulicy. I tak np. obecny numer 2 na początku wsi był dopiero nr. 7.

Literatura

• Mazowsze 148 aut. Pawiński 1892 r.
• Lechosław Herz Podwarszawskie szlaki piesze

Linki zewnętrzne

• Wólka (45) ''W. Brzozokalska'', [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIII: Warmbrun – Worowo, Warszawa 1893, s. 838.
• Brzozokalska wólka, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 249.