Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Heliogabal, znany również jako Elagabal, wł. Wariusz Awitus Basjanus (Heliogabalus, Elagabalus,Varius Avitus Bassianus; ur. ok. 203, zm. 11 marca 222 w Rzymie) – cesarz rzymski pochodzenia syryjskiego z dynastii Sewerów, panujący od 16 maja 218 do 11 marca 222 jako Marek Aureliusz Antoninus (Imperator Caesar Marcus Aurelius Antoninus Augustus), we wczesnej młodości dziedziczny arcykapłan solarnego kultu boga Heliogabala w Emesie od którego imienia pochodzi jego przydomek; reformator religijny; syn Julii Soemias oraz Sekstusa Wariusza Awitusa, w drugim stopniu siostrzeniec cesarza Septymiusza Sewera, w drugim stopniu kuzyn cesarza Gety oraz jego brata Karakalli.
W 217 roku cesarz Karakalla został zamordowany przez Marka Opeliusza Makrynusa, który następnie zastąpił go na tronie. Ciotka Karakalli, Julia Meza doprowadziła wówczas do wybuchu zakończonego sukcesem powstania wśród żołnierzy III Legionu Gallica przeciwko nowemu cesarzowi, w wyniku którego ogłoszono imperatorem jej najstarszego wnuka, arcykapłana Heliogabala. Makrynus został pokonany 8 czerwca 218 w bitwie pod Antiochią, w następstwie której zaledwie czternastoletni Heliogabal osiągnął władzę cesarską i rozpoczął swoje budzące kontrowersje panowanie.
Podczas swego panowania Heliogabal przejawiał lekceważenie dla rzymskiej tradycji religijnej oraz charakterystycznych dla tej kultury norm seksualnych. W ciągu niecałych 4 lata żenił się aż 5 razy oraz przynajmniej raz wychodził za mąż, z przekazów wynika iż prostytuował się w cesarskim pałacu. Heliogabal zastąpił Jowisza jako najwyższe bóstwo rzymskiego panteonu nowym bogiem - Sol Invictus, a następnie zmuszał wysokich przedstawicieli rzymskich władz do uczestniczenia w obrzędach religijnych celebrowanych pod jego osobistym przewodnictwem ku czci nowego boga.
Wśród rosnącej opozycji, Heliogabal, liczący jedynie 18 lat, został zamordowany 11 marca 222, w wyniku spisku zawiązanym przez swoją babcię, Julię Mezę i członków gwardii pretoriańskiej. Na tronie zastąpił go jego kuzyn, Aleksander Sewer. Heliogabal zdobył swoja złą reputację wśród współczesnych ze względu na swoją ekscentryczność, dekadencję i fanatyzm który jednak był prawdopodobnie wyolbrzymiany przez jego następców i przeciwników politycznych[1]. Propaganda ta została przekazana w żródłach historycznych i w rezultacie, jest on znany jako jeden z najbardziej lżonych przez historyków starożytnych władców Imperium rzymskiego.
Heliogabal urodził się w 203 roku[2] jako Wariusz Awitus Basjanus w rodzinie Sekstusa Wariusza Marcellusa i Julii Soemias Basjany. Jego ojciec początkowo należał do stanu ekwitów, później zaś podniesiony został do godności senatorskiej. Jego babka Julia Meza była wdową po konsulu Juliuszu Awitusie, oraz siostrą cesarzowej Julii Domny oraz szwagierką Septymiusza Sewera[3]. Julia Soemias była kuzynką Karakalli. Inni bliscy krewni to ciotka Julia Awita Mamaea, wuj Marek Juliusz Gesjusz Marcjanus i ich syn, a kuzyn Heliogabala, Aleksjan, późniejszy cesarz Aleksander Sewer. Rodzina Heliogabala posiadała dziedziczne prawo do godności kapłańskiej syryjskiego boga Słońca El Gabala, którego Heliogabal był w najwyższym kapłanem w Emesie (dzisiejsze Homs) w Syrii[2].
Imię El Gabal wywodzi się od boskiego patrona miasta Emesy, miejsca urodzenia Heliogabala[4]. El odnosi się do głównego bóstwa semickiego, jakiegoś Gabala, co znaczy góra (podobnie jak hebrajskie gevul i arabskie dżebel), w jego emesańskiej manifestacji[5]. Bóg ten został w późniejszym okresie włączony do panteonu rzymskiego i utożsamiony z rzymskim bogiem w czasach Republiki znanym jako Sol Indiges, a w późniejszym okresie, w II i III w. n.e. jako Sol Invictus[6]. Awitus przyjął imię boga, w wersji greckiej jako Heliogabal (Elagabal)[7].
Kiedy cesarz Makrynus doszedł do władzy, podjął próbę zminimalizowania niebezpieczeństwa ze strony rodziny zamordowanego cesarza zsyłając Julię Mezę, jej dwie córki i najstarszego wnuka, Heliogabala do ich siedziby w Emesie[2]. Mimo to podczas pobytu w Syrii Meza wraz z córkami zawiązały spisek ze swoim doradcą i nauczycielem Heliogabala, eunuchem Gannysem w celu obalenia Makrynusa i wyniesienia do godności cesarskiej czternastoletniego arcykapłana[2]. Heliogabal i jego matka chętnie przystali na to i rozpowszechnili fałszywe pogłoski, że chłopiec jest nieślubnym synem Karakalli, spodziewając się dzięki temu zdobyć poparcie lojalnych wobec Karakalii żołnierzy oraz senatorów, którzy przysięgali mu wierność[2]. Następnie Julia dzięki swym bogactwom przekonała do Heliogabala III Legion stacjonujący w Rafanie, którego żołnierze zdecydowali się złożyć mu przysięgę. O wschodzie Słońca 16 maja 218, Publiusz Waleriusz Komazon Eutychianus, dowódca legionu, ogłosił uznanie Heliogabala za cesarza[8]. Aby wzmocnić i podkreślić swoje prawa, w celach propagandowych Heliogabal przyjął imię Karakalii, Marek Aureliusz Antoninus[9].
W odpowiedzi Makrynus wysłał do Syrii prefekta pretorium Ulpiusza Juliana na czele oddziałów wojskowych, które uznał za wystarczająco silne do stłumienia rebelii. Jednakże siły te wkrótce przyłączyły to fakcji Heliogabala, kiedy to podczas bitwy przeszli na jej stronę dowódcy sił Makrynusa. Oficerowie zamordowali Juliana i odesłali jego głowę cesarzowi[10]. Makrynus wysłał wówczas do Senatu list w którym potępił Heliogabala jako fałszywego Antoninusa, jak również stwierdził, że jest on chory umysłowo[11]. Obaj konsulowie wraz z innymi wysokimi rangą urzędnikami i dostojnikami państwowymi potępili Heliogabala, nieco później zaś Senat wypowiedział jemu i Julii Mezie wojnę[12].
Makrynus wraz ze swoim synem, osłabieni poprzez dezercję żołnierzy II Legionu Parthica przekupywanych i zachęcanych obietnicami Julii Mezy, zostali pokonani 8 czerwca 218 w bitwie pod Antiochią przez oddziały Gannysa[10]. Makrynus usiłował uciec do Italii przebrany za posłańca, lecz został rozpoznany nieopodal Chalcedonu i stracony w Kapadocji[10]. Jego syn Diadumenian, wysłanego dla bezpieczeństwa na dwór partyjski, pojmano w Zeugmie i zabito[10].
Heliogabal ogłosił dzień zwycięstwa pod Antiochią za początek swego panowania i przyjął cesarską tytulaturę bez uprzedniego zatwierdzenia przez Senat[13] naruszając w ten sposób tradycję, co było jednak powszechną praktykę trzeciowiecznych cesarzy. Do Rzymu wysłane zostały listy pojednawcze gwarantujące Senatowi amnestię oraz uznanie jego praw, chociaż zawarto w nich również potępienie administracji Makrynusa i jego syna[14] Senat odpowiedział uznaniem Heliogabala za cesarza i przyjęciem jego twierdzeń o ojcostwie Karakalli[15]. Karakalla oraz Julia Domna zostali ponadto uchwałą Senatu konsekrowani (zaliczeni w poczet bogów) Julia Meza i Julia Soemias zostały podniesione do godności cesarskiej poprzez nadanie im tytułu augusty, przysługującego zwykle żonom cesarzy[16] natomiast pamięć Makrynusie i Diadumenianie została potępiona[13]. Dowódca III Legionu, Komazon, mianowany został dowódcą pretorianów[17].
Heliogabal wraz ze swoją świtą spędził zimę 218 roku w Nikomedii, w Bitynii[15] gdzie po raz pierwszy dały o sobie znać problemy związane z przekonaniami religijnymi cesarza. Współczesny mu historyk Kasjusz Dion sugeruje, że Gannys został w rzeczywistości zabity, gdyż wywierał presję na Heliogabala by ten żył w sposób umiarkowany i rozważny[18]. Aby pomóc Rzymianom przywyknąć do idei orientalnego kapłana sprawującego władzę cesarską, Julia Meza wysłała do Rzymu malowidło wyobrażające Heliogabala w kapłańskich szatach i nakazała powiesić je w kurii Senatu powyżej ołtarza bogini Wiktorii[15]. Stawiało to senatorów w niezręcznej sytuacji, ponieważ kiedy podczas obrad składali Wiktorii uświęcone tradycją ofiary, składali je jednocześnie wywieszonemu ponad jej posągiem wizerunkowi Heliogabala.
Zaniepokojone zachowaniami cesarza były legiony. Żołnierze szybko pożałowali swej decyzji o wyniesieniu chłopca do godności cesarza[19]. Kiedy Heliogabal był jeszcze w swej drodze do Rzymu, wybuchła z inspiracji Geliusza Maksymusa krótkotrwała rewolta w Legionie IV Scythica oraz w Legionie III, który był odpowiedzialny za dojście Heliogabala do władzy, będącym pod dowództwem senatora Werusa[20]. Rebelia została szybko stłumiona, a Legion III rozwiązany[21].
Kiedy dwór jesienią 219 docierał do Rzymu, Komazon i inni sprzymierzeńcy Julii i Heliogabala wysokie i lukratywne godności, wiele z nich odebrano senatorom, którzy nie uznali Heliogabala i jego otoczenia za godnych szacunku i poważania[22]. Po zakończeniu sprawowania funkcji prefekta pretorium, Komazon trzykrotnie pełnił funkcję prefekta Miasta oraz dwukrotnie sprawował konsulat[17]. Heliogabal podjął próbę nadania swemu kochankowi Hieroklesowi tytułu cezara[23], inny rzekomy kochanek, Zoticus został mianowany na dającą duże wpływy, lecz nie związaną z administracją państwową funkcję cubiculariusa[24]. Obietnica amnestii dla rzymskich urzędników związanych z Makrynusem została w dużej mierze dotrzymana, mimo, że stracony został prawnik Ulpian[25].
Relacje pomiędzy Julią Mezą, Julią Soemias a Heliogabalem były początko silne. Jego matka i babka stały się pierwszymi kobietami dopuszczonymi do obrad senatu[26] i otrzymały tytuły związane z godnością senatorską: Soemias przyjęła tytuł Clarissima (Najjaśniejsza lub Najsławniejsza), natomiast Meza precedensowy tytuł Mater Castrorum et Senatus (Matka Obozów Wojskowych i Senatu)[16]. Kiedy Julia Meza usiłowała ustalić swoją pozycję jako szarej eminencji dworu i najpotężniejszą kobiety na świecie, Heliogabal dowiódł swojej niezależności i podążał własną drogą. Niemożliwe stało się kontrolowanie jego działań.
Od czasów panowania Septymiusza Sewera wzrosło znaczenie kultu solarnego w całym Imperium[27]. Heliogabal dostrzegł w tym zjawisku możliwość wprowadzenia w Rzymie kultu El Gabala jako naczelnego bóstwa panteonu. Jego bóg został nazwany Deus Sol Invictus (Bóg Niezwyciężone Słońce) i zająć miał miejsce Jowisza[28]. Aby przypieczętować unię z rzymską religią, Hielogabal dał albo Astarte, Minerwę lub Uranię, bądź jakąś kombinację tej trójki El-Gabalowi za żonę[29]. Ponadto wywoła skandal kiedy zawarł małżeństwo z westalką Akwilą Sewerą, głosząc, iż ze związku tego zrodzą się dzieci podobne bogom"[30]. Było to niezwykle rażące, świętokradcze wystąpienie przeciwko rzymskiemu prawu i tradycji, które nakazywały westalkę przyłapaną podczas stosunku seksualnego zakopywać żywcem[31].
Urządzona z przepychem świątynia nazywana Elagabalium została wzniesiona na wschodnim stoku Palatynu jako dom El Gabala, który reprezentowany był tam poprzez stożkowaty meteoryt, Bethel przywieziony ze świątyni w Emesie, gdzie był uprzednio otaczany kultem[15]. Herodian pisze:
Nie ma tam wcale posągu jak u Greków i Rzymian, ani żadnego wizerunku boga, sporządzonego ręką ludzką, a tylko kamień jakiś bardzo wielki, od dołu okrągły, kończący się ostro, czyli kształtu ostrosłupa, czarnej barwy. Pobożna wieść głosi, że spadł on z nieba, pokazują też na nim małe wyniosłości i zagłębienia i nie chcąc w nim widzieć dzieła rąk ludzki, dopatrują się w nim wizerunku boga Słońca[2]
.
Zostając arcykapłanem swojej nowej religii, Heliogabal miał się obrzezać[28]. Zmuszał senatorów do obserwowania swego tańca rytualnego dookoła ołtarza Solis Invicti przy dźwiękach bębnów i cymbałów[15], a w każde kolejne przesilenia letnie odbywał święto dedykowane bogu, które stało się popularnym wydarzeniem o charakterze masowym ponieważ szeroko rozprowadzono wówczas żywność[29]. Podczas obchodów, Heliogabal umieszczał kamień emesański na rydwanie ozdobiony złotem i klejnotami, którym paradował po mieście:
Wóz ciągnął zaprzęg złożony z sześciu ogromnych białych koni, nie wykazujących żadnej skazy, ozdobionych bogato złotem, w strojnej uprzęży; lejcy nikt nie trzymał, ani też nie było żadnego człowieka na wozie, lecz owinięte były wokół boga, jakby on sam powoził. Antoninus jednak biegł przed wozem posuwając się w tył ze wzrokiem zwróconym ku bogu, trzymając konie za uzdę; tak przebył całą drogę biegnąc w tył, a patrząc przed siebie na boga[29]
Najświętsze relikwie rzymskiej religii zostały przeniesione ze swoich przybytków do Elagabalium, między innymi Wielka Matka, ogień Westy, tarczę Saliów oraz Palladium, tak że żaden inny bóg oprócz El Gabal mógł być wielbiony[32].
Orientacja seksualna i tożsamość płciowa Heliogabala jest źródłem wielu kontrowersji i dyskusji. Heliogabal zawarierał małżeństwo oraz rozwodził się z pięcioma kobietami[30] trzy spośród nich są znane. Jego pierwszą żoną była Julia Cornelia Paula[29], druga westalka Akwila Sewera [29] ale po roku Heliogabal oddalił ją i poślubił Annię Faustynę[29] krewną Marka Aureliusza, wdowę po mężczyźnie straconym przez Heliogabala. Pod koniec roku powrócił jednak do Akwili Sewery[30]. Według Kasjusza Diona, najbardziej stabilne relacje łączyły cesarza z woźnicą rydwanów, jasnowłosym karyjskim niewolnikiem Hieroklesem, którego wspomina jako jego męża[23]. Scriptores Historiae Augustae stwierdza, że Heliogabal poślubił ponadto mężczyznę imieniem Zoticus, atletę ze Smyrny, podczas publicznej ceremonii w Rzymie[33]. Kasjusz Dion relacjonuje, że Heliogabal wyskubywał sobie włosy i zakładał peruki zanim rozpoczynał prostytuowanie się w tawernach i domach rozpusty[34] a nawet w cesarskim pałacu:
W końcu zachodził do bocznego pokoju w pałacu i tam popełniał swoje nieprzyzwoitości, zawsze stawając nago przed drzwiami do pokoju, jak czynią ladacznice i potrząsając zasłoną zawieszoną na złotych pierścieniach, miękkim i rozpływającym się głosem zabiegał o przechodzących[35].
Herodian pisze, że Heliogabal wpływał na swoją naturalną urodę nosząc zbyt duże ilości makijażu[29]. Opisywano jego słowa, że byłby zachwycony będąc nazywanym panią, małżonką, Królową Hieroklesa oraz, że miał oferować ogromną sumę pieniędzy medykowi, który mógłby wyposażyć go w żeńskie genitalia[24]. Przez współczesnych autorów Heliogabal często jest charakteryzowany jako osoba transgenderyczna, najprawdopodobniej transseksualna[36][37].
W ciągu roku 221 ekscentryczność Heliogabala a w szczególności jego relacje z Hieroklesem[23] coraz bardziej rozwścieczały żołnierzy gwardii pretoriańskiej[22]. Kiedy Julia Meza spostrzegła, że powszechne poparcie dla cesarza szybko uległo zachwianiu, zdecydował, że on oraz jego matka, która wyrażała popiercie dla jego religijne praktyki, muszą zostać zastąpienie[22]. Zwróciła się wówczas do swoje drugiej córki Julia Mamei i jej syna, trzynastoletniego Alekjana. Przekonawszy Heliogabala by uczynił kuzyna swym następcą. Aleksjan został obdarzony tytułem cezara i objął wraz cesarzem konsulat[22]. Jednakże Heliogabal ponownie rozważył słuszność wyniesienie kuzyna, gdy powziął podejrzenia, że pretorianie okazują większą przychylność jego kuzynowi, niż jemu[38]. Następnie po kilku zakończonych niepowodzeniem zamachach na życie Aleksandra, pozbawił kuzyna jego tytułów, unieważnił konsulat i ropowszechniał informację, że Aleksander jest bliski śmierci, żeby sprawdzić jak pretorianie mogą zareagować na te informacje[38]. Wybuchły rozruchy, podczas których żołnierze zarządali, zobacznenia Heliogabal i Aleksandra w Castra Praetoria[38]. Cesarz zastosował się do tego rządania i 11 marca 222 ukazał się żołnierzom wraz z kuzynem oraz matką, Julią Soemias. Na ich przybycie żołnierze zgotowali owację Aleksandrowi, ignorując Heliogabala, który rozkazał doraźnie aresztować i stracić kogokolwiek kto wziął udział w tym wystapieniu [38]. W odpowiedzi pretorianie zaaatakowali Heliogabala i jego matkę:
Gdy więc próbował uciec chcąc oddalić się gdzieś z tego miejsca został ugodzony w pierś, nie odkrył i uśmiercony został w wieku lat 18. Jego matka, która objęła go i trzymała go mocno, zginęła z nim; ich głowy zostały odcięte a ich ciała obnażone, najpierw wleczono po całym mieście, a następnie ciało jego matki zostało rzucone gdzieś na bok lub z innymi, które wrzucono do rzeki[39].
W następstwie jego śmierci, wielu towarzyszy Heliogabala zostało zabitych lub pozbawionych funkcji m.in. Hierokles i Komazon[39]. Jego edykty religijne zostały unieważnione a bethel El Gabala powrócił do Emesy[40]. Zakazano kobietą na zawsze uczestniczenia w posiedzeniach Senatu[26][41] oraz zastosowano wobec władcy damnatio memoriae—skazanie na niepamięci i wymazanie imienia z dokumentów państwowych[42].
Kampania propagandowa przeciwko Heliogabalowi, tradycyjnie przypisywana Julii Mamei została zapoczątkowana po jego śmierci[43]. Rozpowszechniane na temat cesarza oraz jego ekscentrycznych działań rozmaite pomówienia i fałszywe pogłoski mogą być przesadzone[43]. Najbardziej znane spośród nich, uwiecznione na XIX- wiecznym obrazie Róże Heliogabala, przedstwia jak dusi na śmierć gości podczas obiadu za pomocą odużej ilości "fiołków i innych kwiatów" opadających z góry[44].
Źródłem wielu podobnych opowieści na temat osobliwych postaw i zachowań Heliogabala jest dzieło Scriptores Historiae Augustae (Historycy Cesarstwa rzymskiego, znane również jako Historia Augusta, dosł. Historia cesarska) które w powszechnej opinii badaczy uznawane jest za niewiarygodne w tym aspekcie[45]. Napisane najprawdopodobniej pod koniec IV w n.e. za panowania cesarza Teodozjusza I dzieło[46] obrazuje tyleż wymysły jego autorów co rzeczywiste fakty historyczne. Opis życia Heliogabala zawarty w Historiae Augustae jest w wiekszej części uznawany za fikcję historyczną[47]. Jedynie rodziały od 13 do 17 opisujące upadek Heliogabala uznaje się za posiadające pewną wartość historyczną[48].
Źródłami bardziej wiarygodnym od Scriptores Historiae Augustae spośród współczesnych historyków są Kasjusz Dion i Herodian. Kasjusz Dion żył od drugiej II wieku aż do okresu po 229 roku. Urodzony w rodzinie patrycjuszowskiej, większość swego życia poświęcił służbie publicznej. Był sanatorem za czasów cesarza Kommodusa a po śmierci Septymiusza Sewera, z nominacji Makrynusa zarządcą Smyrny i Pergamonu (curator ad corrigendum statum civitatum), na tym stanowisku zatwiedził go Heliogabal[49]. Uprzednio około roku 205 sprawował konsulat suffectum (zastępczo w ciągu kadencji ustępującego konsula ordinarii, nie stając się eponimem roku), później zaś sprawował prokonsulat w Afryce i Górnej Panonii. Aleksander Sewer darzył go wielkim szacunkiem dzięki czemu senator obdarzony został w 229 roku godnością konsula po raz drugi (jako consul ordinarius). Jego Historia rzymska (Рωμαικα πραγματα, trk. Romaika pragmata, dosł. Sprawy rzymskie lub Рωμαικα, Romaika, dosł. Historia rzymska[50]) obejmuje niemal tysiącletni okres dziejów, od przybycia Eneasza do Italii aż do roku 229. Jako współczesna Heliogabalowi, relacja Kasjusza Diona z czasów panowania cesarza jest generalnie uznawana za wiarygodniejszą niż Scriptores Historiae Augustae, mimo to należy zauważyć, że Dion większą część tego okresu spędził poza Rzymem i podczas prac nad swoim dziełem zależny był od przekazów z drugiej ręki. Co więcej zarówno klimat polityczny po upadku Heliogabala jak i pozycja polityczna Kasjusza Diona za panowania Aleksandra Sewera prawdopodobnie narzucały historykowi ograniczenia w opisywaniu tego okresu w sposób zgodny z prawdą[51].
Innym współczesnym Heliogabala był Herodian, niższy urzędnik administracji rzymskiej żyjący od ok. 170 do 250 r n.e. Jego dzieło Historia Cesarstwa rzymskiego od Marka Aureliusza (’Ηρωδιανου της μετα Μαρκον βασιλειας ιστορια, tkr. Herodianu tes meta Markon basileias historia), tytuł ten zwykle skracany jest do formy Historia Cesarstwa rzymskiego, stanowi relację naoczonego świadka wydarzeń od czasów panowania Kommodusa aż do wyniesienia do godności cesarskiej Gordiana III. Jego relacja w większej cześci pokrywa się z relacją Kasjusza Diona zawartą w jego Historii rzymskiej, tylko oba teksty wydają się być nawzajem i niezależnie od siebie spójne[52]. Mimo, że Herodian nie jest uznawany za równie wiarygodnego jak Kasjusz Dion, wady jego literackich i naukowych aspiracji czynią go mniej uprzedzonym niż historycy ze środowiska senatorskiego. Herodian uznawany jest za najważniejsze źródło do poznania reform religijnych które miały miejsce za panowania Heliogabala, co zostało potwierdzone przez współczesne źródła numizmatyczne[53][54] i archeologiczne[55].
W skutek tendencji traktujących o nim przekazów, Heliogabal stał się w okresie modernizmu, pod koniec XIX wieku, bohaterem nurtu dekadenckiego[37]. Pojawia się on w malarstwie oraz w literaturze jako uosobienie amoralnego estety. Zarówno wówczas jak również w okresie wcześniejszym i późniejszym jego życie i postać inspirowała a przynajmniej ukierunkowywała wiele znanych dzieł sztuki, m.in.:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.