Umlaut

Umlaut (dosłownie: przegłos) – zmiana brzmienia samogłoski spotykana w językach germańskich.

Ä	ä
Ö	ö
Ü	ü

Wymowa

W alfabecie niemieckim samogłoski z umlautem mają następujące znaczenie:

• ä oznacza tzw. „e nienapięte”, czyli głoskę [ε] (polskie e, niemieckie e krótkie) lub [ε:], przy czym ta druga raczej zastępowana jest przez długie „e napięte” [e:] (dźwięk pośredni między e i i, jak polskie e między spółgłoskami miękkimi, identyczny z niemieckim e długim) – zastępowanie [ε:] przez [e:], mimo że częste, nie jest dopuszczalne w wymowie wzorcowej.
• ö – może oznaczać głoski [ø:] lub [œ] (stanowiące zasadniczo dźwięki pośrednie między polskim o i e)
• ü – może oznaczać głoski [y:] lub [ʏ] (stanowiące zasadniczo dźwięki pośrednie między polskimi u i i)

Także w innych językach ö i ü oznaczają zwykle odpowiednio [ø] lub [œ] i [y] lub [ʏ]. Znak ä może natomiast oznaczać [æ] (dźwięk pośredni między polskimi a i e), tak jak dawniej również w niemieckim.

Transkrypcja

Nowsza (na górze) i starsza grafia

W języku niemieckim przy niedostępności odpowiednich czcionek lub w adresach internetowych umlauty są zastępowane przez dodanie litery "e" po literze ze znakiem diakrytycznym oznaczającym umlaut, czyli:

• ä – æ – ae
• ö – œ – oe
• ü – ᵫ – ue

Przykłady: Franz Neuländtner → Franz Neulaendtner, Gerhard Schröder → Gerhard Schroeder, Müller → Mueller, für → fuer, (Zugvögel → Zugvoegel).

Równolegle do pisowni z wykorzystaniem liter ä, ü, ö występują słowa zawsze pisane przez ae, ue, oe – dotyczy to przede wszystkim niektórych nazwisk (np. Goethe, równoległe postacie Schröder i Schroeder). Zapis ä, ö i ü jako ae, oe i ue pochodzi stąd, że dawniej nie stosowano kropek, ale nadpisywano małą literkę e nad odpowiednią samogłoską. W niemieckim odręcznym piśmie gotyckim pisana litera e przypomina dwie pionowe kreski^{[potrzebny przypis]}, które po skróceniu przekształciły się w dwie kropki.

Zastępowanie takie nie jest dopuszczalne w innych językach wykorzystujących litery ä itp., np. w języku estońskim, fińskim, szwedzkim.

Przy m.in. polskiej transkrypcji także z innych języków ä, ö (i ø), ü można oddać przez ae, oe, ue, jednak wyłącznie wtedy, gdy niemożliwe jest oddanie liter ze znakami diakrytycznymi – zasadniczo te litery należy podawać w oryginalnej pisowni z zachowaniem swoistych znaków diakrytycznych niestosowanych w polskiej ortografii^[1].

W Unikodzie diereza/umlaut występuje w wersjach:

Znak	Unikod	Kod HTML	Nazwa unikodowa	Nazwa polska
¨	U+00A8	¨ lub ¨ lub ¨	DIAERESIS	diereza
̈	U+0308	̈ lub ̈	COMBINING DIAERESIS	diereza dostawna

Wprowadzanie znaków

Litery z umlautem na klawiaturze komputera

Dla osób korzystających z popularnych edytorów tekstów w systemie operacyjnym Windows przyda się prosta metoda wpisywania liter z umlautem:

• Alt + 142 = Ä
• Alt + 132 = ä
• Alt + 153 = Ö
• Alt + 148 = ö
• Alt + 154 lub Alt + 0220 = Ü
• Alt + 129 lub Alt + 0252 = ü
• Litery z umlautem znajdują się też na Tablicy Znaków w Windowsie.

W systemie Linux w środowisku graficznym umlauty wprowadza się wciskając kolejno AltGr+[ (prawy alt z klawiszem lewego nawiasu prostokątnego), a następnie właściwą samogłoskę, np:

• AltGr + [, ⇧ Shift + A = Ä
• AltGr + [, A = ä
• AltGr + [, ⇧ Shift + E = Ë
• AltGr + [, E = ë

itp.

W przypadku korzystania z klawiatury maszynistki w systemach Windows i Linux umlauty wprowadza się wciskając kolejno AltGr++ (alt z klawiszem bezpośrednio na prawo od zera), a następnie właściwą samogłoskę, np:

• AltGr + +, ⇧ Shift + A = Ä
• AltGr + +, A = ä
• AltGr + +, ⇧ Shift + E = Ë
• AltGr + +, E = ë

itp.

Zobacz też

• przegłos
• alternacja (oboczność)
• diereza (inne użycie tego znaku diakrytycznego)
• heavymetalowy umlaut

Przypisy

1. Niepolskie znaki w alfabetach łacińskich. Poradnia językowa PWN. [dostęp 2014-01-25].

Encyklopedie internetowe (litera alfabetu łacińskiego):

• Britannica: topic/umlaut
• SNL: omlyd_-_språkvitenskap