Stary kościół św. Katarzyny w Żejtun
zabytkowy rzymskokatolicki kościół w Żejtun na Malcie Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Stary kościół św. Katarzyny (malt. Knisja ta’ Santa Katerina l-Antika, ang. St. Catherine's Old Church), znany też jako kościół św. Grzegorza (malt. Knisja ta’ San Girgor, ang. St. Gregory's Church) – rzymskokatolicki kościół w Żejtun (wym. „Zejtun”) na Malcie. Kościół i związane z nim budynki towarzyszące znajdują się na obrzeżach miasta, górując ponad Marsascala Bay, St. Thomas’ Bay oraz portem Marsaxlokk. Kościół jest powszechnie znany jako Saint Gregory's, a to w związku z tradycyjną procesją organizowaną w pierwszą środę po Wielkanocy[2]. Jego wezwanie św. Katarzyny z Aleksandrii nawiązuje do pierwszej kaplicy na tym miejscu, która była piątym z ośmiu kościołów macierzystych na Malcie[3]. Kościół znajduje się w pobliżu trzech cmentarzy w Żejtun – pod wezwaniem św. Rocha, św. Grzegorza oraz św. Katarzyny[4]. Funkcja kościoła jako kościoła parafialnego w Żejtun została przejęta przez nowy kościół parafialny, również pod wezwaniem św. Katarzyny, zaprojektowany przez Lorenzo Gafę.
 nr rej. 1932 (NICPMI)[1] | |||||||||||||
| Kościół | |||||||||||||
 Fasada kościoła | |||||||||||||
| Państwo | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Miejscowość | |||||||||||||
| Wyznanie | |||||||||||||
| Kościół |
rzymskokatolicki | ||||||||||||
| Diecezja | |||||||||||||
| Wezwanie | |||||||||||||
| |||||||||||||
| |||||||||||||
Położenie na mapie Malty  | |||||||||||||
Położenie na mapie Morza Śródziemnego  | |||||||||||||
 35°51′10,6″N 14°32′17,7″E | |||||||||||||
Istniejący budynek kościoła powstał na miejscu starszej, XV-wiecznej kaplicy, również poświęconej św. Katarzynie, oraz przylegającej do niego prywatnej kaplicy poświęconej św. Markowi i św. Jakubowi[1]. Zapiski z późnego średniowiecza potwierdzają, że kościół był znakiem szczególnym dla żeglarzy na morzu. W ciągu wieków budowla była przebudowywana i powiększana, zburzono też przylegającą prywatną kaplicę. Rozbudowa objęła również zbudowanie transeptu oraz kopuły. Współczesna fasada pochodzi prawdopodobnie z XVII wieku, kiedy dodano do niej renesansową bramę[1]. Stary kościół św. Katarzyny jest czynny, odbywają się tam modlitwy i codzienna msza święta[5]. Budynek kościoła zaliczony jest do zabytków narodowych 1. klasy, jest również umieszczony na liście National Inventory of the Cultural Property of the Maltese Islands[1].
Kościół posadowiony jest na obrzeżach wioski, u zbiegu dwóch dróg, na końcu podzielonego przełęczą grzbietu, ciągnącego się pomiędzy Marsaxlokk i półwyspem Delimara, a St. Thomas’ Bay i Marsascala[6]. Położenie kościoła pozwala na swobodne obsługiwanie należącej do niego parafii. Budynek stoi około 250 metrów od miejsca, gdzie znajdują się pozostałości rzymskiej willi[6].
W okolicy znajduje się też kilka pozostałości punickich. W czerwcu 1992 roku, podczas rozbudowy cmentarza niedaleko kościoła, odkryto wycięty w skale grobowiec z tamtej epoki[7].
Średniowieczna kaplica
Czas powstania kaplicy nie jest znany[8]. W XIX wieku historycy łączyli fundację kościoła z usunięciem Arabów, po zajęciu Malty przez Rogera I Sycylijskiego w roku 1091[9]. Zdradzało to wcześniejsze oddawanie czci św. Katarzynie Aleksandryjskiej przez bizantyńsko-grecką społeczność żyjącą na Malcie przed arabską inwazją w IX wieku[9]. Jednak współcześni historycy podważają tę tezę, twierdząc, że chrześcijaństwo zostało powtórnie wprowadzone na Maltę przez króla Rogera II w roku 1127, i później się tam umocniło[10].
Niektórzy historycy utrzymują, że korzenie starej parafii w Żejtun sięgają XII wieku, kiedy założony został dział muzyczny katedry w Mdinie, a oryginalna kaplica jest uważana za zbudowaną na terenie, będącym częścią przychodów katedralnego kantora – La prebenda di santa Caterina[11]. Przez następne stulecia kościół był wspierany finansowo przez kolejnych kantorów katedralnych, czego dowodem są herby beneficjentów, znajdujące się na murze zakrystii; najstarszy z nich należy do kanonika Axaqa, i nosi datę 1372[12].
W każdym razie, na początku XIV wieku mała wczesnośredniowieczna kaplica[13] pod wezwaniem św. Katarzyny, służyła południowo-wschodniemu regionowi Malty. Na początku XV wieku był to już kościół parafialny; piąty z ośmiu kościołów macierzystych na Malcie[3]. W roku 1436 kościół występuje w dokumencie de Mello rollo. Biskup Senatore de Mello poprosił czterech katedralnych kanoników, aby odszukali i spisali wszystkie prebendy, kanonie i inne źródła generujące korzyści materialne w diecezji na Malcie, a także przychody i imiona księży mających pożytek z tych źródeł. Na liście tej (rollo) znalazło się dwanaście kaplic, tworzących pierwszy system parafii na wyspie. Kaplica św. Katarzyny w Żejtun wpisana została na tę listę pod nazwą wsi Bisqallin (dzisiaj Żejtun)[14].
Kaplica zbudowana była na rzucie prostokątnym, z prostą fasadą. Miała wejście zwieńczone ostrym łukiem, dach pokryty tradycyjnymi płytkami xorok. Prawdopodobnie dzisiejszy kościół zbudowany jest na śladach starej kaplicy, ze ścianami nawy pokrywającymi się z jej murami[15]. Fasada skierowana była w kierunku północnym – ku katedrze w Mdinie, średniowiecznej stolicy w centrum wyspy. Dziś, w tym kierunku zaraz za terenem kościelnym, znajduje się statua św. Grzegorza. Mała i prosta średniowieczna kaplica służyła jako kościół parafialny w Żejtun przez wiele lat[14].
Teren, który obejmowała ówczesna parafia, był olbrzymi. W jej skład wchodziła cała południowo–wschodnia część Malty, będąc najdalej położoną od Mdiny parafią na wyspie. Parafii podlegały ziemie obejmujące dzisiejsze Żejtun, Ħaż-Żabbar, Ħal Għaxaq, San Ġorġ ta’ Birzebbugia, Marsaxlokk, Delimarę, St. Thomas’ Bay i Marsascalę, jak również szereg innych małych wiosek i nieistniejących już przysiółków[14].
Oprócz szerokiej odpowiedzialności terytorialnej, a być może właśnie z tego powodu, parafia cieszyła się większą różnorodnością posług kościelnych i celebracji w porównaniu z innymi parafiami na Malcie, z kościołem będącym drugim po katedrze w Mdinie[16].
Przed rokiem 1470 kościół stał się uznanym narodowym i międzynarodowym symbolem i sanktuarium, a marynarze powierzali siebie w opiekę i powiernictwo świętej: Boże, pomóż nam, i Ty, święta Katarzyno z Malty[uwaga 1]. Poświadczają to znajdujące się na zewnętrznych ścianach kościoła graffiti o tematyce marynistycznej, będące formą daru wotywnego[13]. Święta Katarzyna była patronką żeglarzy i latarników. Inne graffiti przedstawiają Gwiazdę Dawida przebitą strzałą[14].
Przebudowa i powiększenie
Pierwotna kaplica pozostawała w użytkowaniu do roku 1492, kiedy to została przebudowana i powiększona. Uczczono to inskrypcją, która niestety zaginęła[uwaga 2]. Maltański historyk Gian Francesco Abela zanotował, jak kościół został przebudowany, cytując inskrypcję w swoich pismach. Ta sama inskrypcja została przytoczona przez A. Ferrisa w roku 1866 oraz E.B. Vellę w 1927[20]. Chociaż w kopule znajduje się wyblakła i częściowo nieczytelna łacińska inskrypcja, brzmi ona inaczej od tych, przytoczonych w innych źródłach[uwaga 3]. Jeśli wierzyć tej późniejszej inskrypcji, kościół został powiększony w roku 1606, podczas episkopatu biskupa Gargallo, i służby archiprezbitera M. Burlo[21]. To późniejsze powiększenie dodało do transeptu prawdziwe gotyckie czterodzielne sklepienie żebrowe, które jest niespotykaną cechą kościołów maltańskich[21].
Według inskrypcji na zwornikach łuków sklepienia, zostały one wykonane w roku 1593 oraz 1603. Wraz z dodaniem nawy poprzecznej był to pierwszy kościół na Malcie mający formę krzyża łacińskiego[15]. Prawdopodobnie w roku 1606, na skrzyżowaniu powiększonej nawy i dobudowanego transeptu, wzniesiona została kopuła, co potwierdza inskrypcja tam umieszczona. Kopuła jest niska i ma formę spodka, będąc prawdopodobnie jednym z najwcześniejszych, wciąż istniejących przykładów tego sklepienia na Malcie[21].
Główna fasada ma renesansowe wejście, oflankowane przez parę pilastrów ukoronowanych architrawem, oraz gzyms i powyżej niego okrągły oculus. Mała wieżyczka na dzwon, prawdopodobnie dodana później, a zbudowana z wtórnie użytych kamieni, góruje na szczycie, który podnosi się z każdej strony z niskiego muru z parapetem[21]. Oba elementy, nawy poprzeczne oraz mur z parapetem, połączone są systemem przyporowym. Taki sam system został dodany w XIX wieku na ścianach nawy, jego projektantem był Giuseppe Hyzler. Przypory wspomagające mury transeptu są większe i dużo starsze – dając wschodniej stronie kościoła wygląd fortecy[21].
W istocie kościół był używany jako część systemu obronnego Zakonu Rycerzy św. Jana przeciw Turkom osmańskim. Nowy transept, prawie o ⅓ wyższy od nawy, zapewniał dobry widok pobliskich zatok. Wysoko wewnątrz murów transeptu umieszczony był korytarz z oknami wychodzącymi na dwa nowe, nisko położone forty – St. Thomas w Marsascala oraz St. Lucian w Marsaxlokk. Stąd też stary kościół św. Katarzyny stał się pośrednim punktem sygnalizacji wojskowej, uprzedzając Mdinę, Three Cities i Vallettę o każdym pojawieniu się osmańskich okrętów wojennych, zbliżających się do pobliskich portów[14].
Najazd w roku 1614
Świtem 6 lipca 1614 roku, siły tureckie w liczbie sześćdziesięciu okrętów (w tym 52 galer) pod dowództwem Halila Pashy[22] próbowały wylądować w Marsaxlokk Bay, lecz zostały odrzucone przez artylerię nowo wybudowanego fortu San Lucian. Flota zakotwiczyła więc w St. Thomas Bay w Marsaskala i 5–6 tysięcy ludzi wyszło na brzeg bez przeszkód[23]. Pewna liczba najeźdźców zaatakowała wieżę św. Lucjana, gdy pozostali splądrowali miasteczko Żejtun, opuszczone przez mieszkańców na wieść o ataku. Turcy spalili gospodarstwa oraz zboże na polach, uszkodzili też stary kościół św. Katarzyny[23]. Atak został opisany na pamiątkowej tablicy, umieszczonej obok głównego ołtarza św. Grzegorza, na której napis, wyryty w języku włoskim, głosi[uwaga 4][24]:
We wczesnych godzinach w niedzielę 6 lipca 1614, armia turecka wylądowała z 60 galerami, wysadzając na ląd sześć tysięcy ludzi w miejscu zwanym Ghizira w St. Thomas Creek. Turcy najechali pobliskie gospodarstwa rolne, docierając aż do pól uprawnych, będących pod lennem Bulebela. Złupili te przedmieścia, spalili pola uprawne oraz zrobili wiele szkód w głównym kościele św. Katarzyny i wszystkich pozostałych. Wielu z nich zostało schwytanych i zabitych, pozostali zostali zmuszeni do wycofania się z powrotem do nabrzeży. Żaden chrześcijanin nie został uprowadzony podczas ataku, lecz dwudziestu zostało rannych. Od tego dnia, aż do 11 września 1614, wszystkie osoby urodzone w tej parafii były chrzczone gdzie indziej. * Fragment z drugiego tomu księgi chrztów tej parafii.
Znaleziska ludzkich kości w wielu sekretnych fragmentach tego kościoła łączone jest z tym atakiem[25].
Odnowienie kościoła
Kościół został odnowiony w roku 2007, instytucje publiczne zainwestowały w prace kwotę ponad 145 000 euro[26]. Przy dobrym ogólnym stanie budynku, stwierdzono jednak defekty w murach. Prace prewencyjne obejmowały wymianę rozpadającego się kamienia, oczyszczenie z frontu, usunięcie pokrywy cementowej na dolnych częściach fasad i uzupełnienie zaprawy pomiędzy kamieniami w celu uniknięcia przesiąkania wody. Nawierzchnia części kościelnego placu również została ponownie ułożona[26].
Wnętrze kościoła łączy w sobie różne style architektoniczne z elementami lokalnego kunsztu[27]. W kościele znajdują się trzy ołtarze. XVII-wieczne dzieło sztuki tworzące Retabulum głównego ołtarza przedstawia męczeństwo św. Katarzyny[14]. Ołtarze boczne są poświęcone papieżowi św. Grzegorzowi oraz Matce Bożej z Góry Karmel. Na tym ostatnim znajduje się herb Wielkiego Mistrza Perellosa, pierwszy zaś nosi herb miasta Mdiny oraz przeora Iberii Fra. Pietra Gonzalesa[21].
Obraz w ołtarzu głównym nie jest wysokiej jakości artystycznej[14], jednak zastąpił on inny obraz, przedstawiający męczeństwo patronki kościoła – znajdujący się dziś w muzeum parafii Żejtun (Żejtun Parish Museum) – przypisywany maltańskiemu malarzowi Cassarino, a imitujący Caravaggio[28]. Ten ostatni obraz zwraca uwagę uderzającym podobieństwem do Ścięcia św. Jana Chrzciciela i innych słynnych obrazów Caravaggia[14]. Tytularny obraz kościoła umieszczony jest w kamiennej ramie, z figurami po obu stronach. Po lewej znajduje się figura św. Katarzyny, po prawej zaś figura św. Eufemii. Posągi te zdobiły Cappella d'Italia w konkatedrze św. Jana, a zostały przeniesione do Żejtun, kiedy zastąpiono je marmurowymi statuami[14].
Ołtarz północny, dziś poświęcony Matce Bożej z Góry Karmel, był pierwotnie poświęcony Matce Bożej Różańcowej. Stary obraz ołtarzowy również znajduje się w muzeum parafialnym; został on poświęcony przez biskupa Cagliares podczas jego wizyty duszpasterskiej w roku 1615. Autor aktualnego obrazu Matki Bożej z Góry Karmel jest nieznany, lecz wiadomo, że był on ufundowany przez Wielkiego Mistrza Perellosa, którego herb przedstawiono na tym dziele[14]. Fasada ołtarza wzbogacona jest barokowymi rzeźbami i kolumnami, ustrojonymi herbem Wielkiego Mistrza Cotonera. Ołtarz ten mieści również statuę św. Michała Archanioła, hiszpańskiej szkoły rzeźbę w drewnie, umieszczoną w kościele w XIX wieku, razem z inną statuą przedstawiającą św. Józefa[14].
Ołtarz południowy poświęcony jest papieżowi św. Grzegorzowi. Mieści on inny obraz, namalowany przez Cassarino na podobieństwo Caravaggia. Po tej stronie kościoła znajduje się również krzyż Via Sagra, z symbolami Pasji Chrystusa. Dwa wejścia umożliwiają dostęp do zakrystii, w której znajduje się imponujące sklepienie łukowe. Znajdują się tam herby kantorów katedry w Mdinie[14]. Dla każdego kantora zaznaczone są lata sprawowania tej funkcji, a jego osiągnięcia życiowe i pastoralne opisane są w krótkim tekście. Lista ta rozciąga się od lewych do prawych drzwi zakrystii. Na pierwszym miejscu listy jest kantor R. Bartholomeus Asciach (Axaq), służący w latach 1372–1391[14][12].
Sekretne przejścia
W kwietniu 1969 roku lokalne gazety doniosły o olbrzymiej liczbie kości ludzkich oraz trzech tajemnych korytarzach, które zostały znalezione przez robotników[29][30]. Miejscowe przekazy zawsze mówiły o istnieniu sekretnych przejść wewnątrz murów starego kościoła, lecz przez lata próby udowodnienia tego okazały się daremne[31].
Odkrycie miało miejsce, kiedy trzech pracowników, Ċikku Żammit, Carmelo Spiteri i jego 16-letni bratanek Grezzju Vella zabezpieczali przed wodą sklepiony dach kościoła. Vella pracował koło płaskiej kopuły kościoła i nieświadomie zaczął drapać wąską szczelinę pomiędzy dwiema płytami[31]. Kiedy szczelina się powiększyła, wrzucił do środka kamień, spodziewając się usłyszeć go, kiedy upadnie na posadzkę kościoła[31]. Zamiast tego wydawało mu się, że spada on gdzieś blisko. Vella zdał sobie w efekcie sprawę, że pod dachem musi być jakieś pomieszczenie. Wezwał pozostałych i wkrótce dołączyli do nich ks. Palmier, który był odpowiedzialny za kościół, i Ġan-Marì Debono, który był zakrystianem[31].
Po usunięciu dużej kamiennej płyty pojawiła się ciemna przestrzeń[29]. Ponieważ tylko Vella mógł przejść przez dziurę w dachu, przywiązano go do liny i dano pudełko zapałek, aby sprawdził co znajduje się wewnątrz. Chłopiec natknął się na kilka ludzkich szkieletów, co ogromnie go przeraziło[31].
Na początku trzeciego sekretnego korytarza znaleziono wyryte inicjały "V.A." i "C.Z." wraz z datą 19.02.09.[29] Dowodzi to tego, że korytarze zostały już odkryte przed 1969 rokiem. Proboszcz odnalazł niejakiego Carmelo Zahrę, który przyznał, że gdy był młodym chłopcem, wszedł do korytarzy wraz z kilkoma innymi osobami. Twierdził, że widzieli w korytarzach szkielety ubrane w mundury, było tam też trochę broni i flag. Według Zahry uprzedzono go, by nie wspominał o tym odkryciu, a pozostałości zniknęły[29].
Nieliczne szczątki zebrane podczas odkrycia w 1969 r. obejmowały drewnianą podeszwę z wysokim obcasem, mały pozłacany drewniany krzyż w stylu bizantyńskim, dziwne kawałki złoconej drewnianej ramy (być może ikony), trzy monety (dwie brązowe z krzyżem Zakonu, trzecia złota), kawałki ceramiki z XVI i XVII wieku, fragmenty kości zwierzęcych i część kamizelki zbroi kolczugowej[29]. Szczątki te są przechowywane w jednej z sal kościoła[29].
Nie ma dowodów na pochodzenie kości, ani na to, jak trafiły do tych sekretnych korytarzy. Spekuluje się, że były to kości nieszczęśliwych ofiar tureckiego najazdu w roku 1614[29], podczas gdy inni sugerują, że puste korytarze były używane jako ossuarium[31]. W latach 1978–1980 badania kości wykazały, że szkielety zostały prawdopodobnie ekshumowane i przeniesione z cmentarza[29]. Ponadto stwierdzono, że szczątki szkieletowe należały do osób, które zmarły w krótkim czasie[31].
Uroczystość św. Grzegorza była jednym z głównych tradycyjnych świąt kościelnych na wyspach, z udziałem procesji złożonej z bractw ze wszystkich parafii[32]. Pochodzenie tego święta było nieznane od stuleci, z powszechnym przekonaniem, że odnosiło się ono do ślubowania miejscowej ludności o uwolnienie od wielkiej zarazy w 1519 roku[33]. Współczesne badania prowadzą do wniosku, że procesja po raz pierwszy została zorganizowana w roku 1543 przez biskupa Domenico Cubellesa, w odpowiedzi na papieski apel o modlitwy o pokój[33]. Oryginalnie obchody organizowano 12 marca, w święto św. Grzegorza, a później zostały przeniesione na środę po Wielkanocy[14].
W procesji brali udział duchowni ze wszystkich miast i wiosek wyspy, kanonicy katedry w Mdinie oraz biskup, którzy zebrawszy się razem – wyruszali z Mdiny idąc do Żejtun. Po drodze uczestnicy wzięli udział w litanii, odmawianej przez prowadzącego kapłana każdego bractwa[32]. Po przybyciu do Żejtun procesja odwiedzała stary kościół św. Katarzyny, gdzie odbywało się nabożeństwo. Pozostałą część dnia spędzano na jedzeniu i świętowaniu[32].
Na zewnątrz terenów kościelnych stoi statua papieża św. Grzegorza Wielkiego[34]. Wykonana została przez Salvatora Dimecha, bazując na projekcie Vincenzo Hyzlera. Statua – podobnie jak oryginalna średniowieczna kaplica – spogląda ku Mdinie, gdzie coroczna procesja ma swój początek[34].
- Tłumaczenie z jęz. angielskiego.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
