Loading AI tools
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Niszczyciele rakietowe projektu 61 (w kodzie NATO typ Kashin) – radzieckie okręty, budowane od lat 60. XX wieku. Określane też są od nazwy pierwszego okrętu jako typ Komsomolec Ukrainy. W rzeczywistości w ZSRR klasyfikowano je początkowo jako dozorowce, a następnie duże okręty przeciwpodwodne, jednakże na świecie uważa się je na ogół za niszczyciele rakietowe. Dla radzieckiej marynarki wojennej zbudowano 20 jednostek, z czego jedną wydzierżawiono a następnie sprzedano Polsce (ORP „Warszawa”), a pięć dalszych zbudowano dla Indii. Były to pierwsze duże okręty na świecie napędzane wyłącznie turbinami gazowymi.
Kraj budowy | |
---|---|
Użytkownicy |
Marynarka Wojenna ZSRR / MW Rosji (20) |
Stocznia |
im. A.A. Żdanowa, Leningrad |
Wejście do służby |
1962 |
Zbudowane okręty |
25 |
Dane taktyczno-techniczne | |
Wyporność |
standardowa 3440 t |
Długość |
144 m (proj. 61) |
Szerokość |
15,8 m |
Zanurzenie |
3,94 m (proj. 61) |
Napęd |
4 turbiny gazowe o mocy łącznej 72 000 KM, 2 śruby |
Prędkość |
34 węzły |
Zasięg |
3500 Mm przy prędkości 18 węzłów |
Załoga |
266 (proj. 61) |
Uzbrojenie |
proj. 61: |
Wyposażenie lotnicze |
1 śmigłowiec Ka-25PŁ |
Okręty projektu 61 powstały w odpowiedzi na potrzebę posiadania nowoczesnych jednostek eskortowych, wówczas określanych jako dozorowce, służących do ochrony zespołów floty przed okrętami podwodnymi i lotnictwem[1]. Zbiegło się to z wprowadzeniem pierwszych radzieckich systemów morskich przeciwlotniczych pocisków rakietowych, które przeznaczono na uzbrojenie nowo projektowanych okrętów. Marynarka w 1956 roku prowadziła prace studyjne i opracowywała wymagania taktyczno-techniczne dla nowego okrętu, a 30 kwietnia 1957 roku jego charakterystykę zatwierdziła Rada Ministrów ZSRR[1]. Projektowanie zlecono leningradzkiemu biuru konstrukcyjnemu CKB-53, a głównym konstruktorem był B. Kupienski[1]. Wstępny projekt władze zatwierdziły we wrześniu 1957 roku, a projekt techniczny 15 sierpnia kolejnego roku[2]. Warto zaznaczyć, że ostateczny projekt z poprawkami został zatwierdzony w 1965 roku, już w trakcie budowy serii[2].
Oficjalnie stępkę pod budowę pierwszego okrętu położono w stoczni im. 61 Komunardów w Mikołajowie 15 września 1959 roku, lecz faktycznie budowę prowadzono już od września 1958 roku[2]. Nosił on pierwotnie tylko oznaczenie SKR-25, po czym w październiku 1962 roku przemianowano go na „Komsomolec Ukrainy”[3]. Wodowany 31 grudnia 1960 roku, od października do grudnia 1962 przechodził próby państwowe i wszedł do służby 31 grudnia 1962 roku[3]. W sumie marynarka ZSRR zamówiła budowę 20 okrętów, z czego większość – 15 w stoczni im. 61 Komunardów w Mikołajowie, a pięć w stoczni im. A.A. Żdanowa w Leningradzie[2]. Budowa serii rozciągnęła się znacznie w czasie: okręty seryjne wchodziły do służby od grudnia 1963 aż do 1973 roku, najwięcej – po trzy w latach 1965 i 1966[4]. W Mikołajowie po kilka okrętów mogło być budowanych na pochylniach równocześnie, lecz w tym czasie powstawały tam też inne okręty[5]. Po oddaniu do służby pierwszych okrętów, usuwano na nich jeszcze przez pewien czas liczne usterki[uwaga 1]. Koszt okrętów malał w miarę budowy serii i wynosił od 30 (pierwszy okręt) do 17,5 milionów rubli[3]. W latach 80. zbudowano jeszcze pięć okrętów według ulepszonego projektu eksportowego 61ME dla Indii[4].
Okręty projektu 61 były początkowo oficjalnie klasyfikowane jako dozorowce (SKR – storożewoj korabl), a 19 maja 1966 roku przeklasyfikowano je na duże okręty przeciwpodwodne (BPK – bolszoj protiwołodocznyj korabl)[6]. Okręty zmodernizowane z zastosowaniem pocisków przeciwokrętowych (proj. 61M/MP) przeklasyfikowano 28 czerwca 1977 roku na duże okręty rakietowe (BRK – bolszoj rakietnyj korabl), po czym 14 października 1980 roku ponownie na BPK, a w styczniu 1992 roku, kiedy przedstawiały już niewielką wartość bojową, z powrotem na dozorowce (SKR) II rangi[2][7]. Klasy SKR i BPK odpowiadały w zasadzie przeznaczeniem klasie fregat (nie istniejącej pod tą nazwą w ZSRR), lecz z uwagi na spore rozmiary i bogate uzbrojenie, okręty te w piśmiennictwie zachodnim są określane powszechnie jako niszczyciele rakietowe (ang. missile destroyer)[2][8][uwaga 2]. Tak też klasyfikowane były we flotach Indii i Polski[2][9]. W kodzie NATO oznaczono je jako typ Kashin[8][uwaga 3]. Nadano im głównie nazwy pochodzące od przymiotników, noszone wcześniej przez radzieckie niszczyciele, z wyjątkiem głównego okrętu „Komsomolec Ukrainy”, noszącego nazwę na cześć organizacji Komsomołu, oraz pary noszącej nazwy od czarnomorskich krążowników z okresu II wojny światowej („Krasnyj Kawkaz” i „Krasnyj Krym”). Cztery pierwsze na etapie budowy miały tylko oznaczenia SKR z numerami, lecz do służby wstąpiły już pod nazwami[4].
Okręty miały charakterystyczną, wysmukłą sylwetkę, z gładkopokładowym kadłubem z silnie wznoszącym się ostrołukowym dziobem i lekkim wzniosem rufy oraz długim zespołem nadbudówek, ciągnącym się na ok. 2/3 długości pokładu[10]. Charakterystycznym elementem były także dwa piramidowe kratownicowe maszty, a przed nimi i za nimi, na wysokich podstawach, stacje Jatagan naprowadzania pocisków przeciwlotniczych. Sylwetka okrętów stwarzała wrażenie „piramidy”, której kulminację stanowił główny pierwszy maszt, umieszczony na śródokręciu. Nietypowe były też dwie pary niskich i szerokich kominów, stanowiących wyloty spalin z turbin gazowych, rozsuniętych na burty i lekko skierowanych wylotami w ich stronę, w dwóch grupach, przedniej i tylnej.
Kadłub wykonany był ze stali, w podłużnym układzie naboru i dzielił się poprzecznie na 14 (na części okrętów 15) przedziałów wodoszczelnych[10]. Dla polepszenia własności morskich w stosunku do poprzednich projektów podniesiono wysokość burt do 8,1 m na śródokręciu i aż 13,2 m na dziobie[11]. Wyporność standardowa okrętów I serii wynosiła 3440 t, normalna: 4000 t, a pełna: 4390 t[10]. W II serii wyporność uległa zwiększeniu do odpowiednio: 3550, 4030 i 4510 t, a w zmodernizowanym projekcie 61M do: 4010, 4490 i 4975 t[10]. Kadłub miał długość całkowitą 144 m, a na linii wodnej 132 m (po modernizacji uległa zwiększeniu do 146,2 i 134,5 m)[10]. Grubość poszycia wynosiła 6–8 mm[10]. Nadbudówki i wewnętrzne ścianki były wykonane w większości z lekkiego stopu aluminiowo-magnezowego AMG-5W dla zmniejszenia masy[10]. Kadłub miał dwa zasadnicze pokłady: górny i dolny, a niżej dwie platformy[10]. Zbiorniki paliwa i wody mieszczą się w podwójnym dnie, ciągnącym się po raz pierwszy w radzieckim okręcie na ok. 80% długości[10][11]. Maszynownie: dziobowa i rufowa dla zwiększenia odporności były odsunięte od siebie[10]. Wysokość metacentryczna wahała się od 0,8 m przy wyporności standardowej przez 1,27 m przy normalnej do 1,57 m przy pełnej[10]. Okręty miały pojedynczy ster i dwa chowane do kadłuba aktywne stabilizatory przechyłów na śródokręciu[10].
Główne stanowisko dowodzenia okrętu znajdowało się w kadłubie, na dolnym pokładzie pod nadbudówką dziobową (po raz pierwszy na radzieckich okrętach), stąd nadbudówka dziobowa miała niewielkie rozmiary i jej funkcja była zredukowana do pomostu używanego podczas marszu i manewrów oraz roli podstawy pod stację naprowadzania pocisków Jatagan[10]. Okręt został zaprojektowany pod kątem obrony przed bronią masowego rażenia i pomieszczenia wewnętrzne stanowiły gazoszczelną cytadelę. Nowością było wykonanie w nadbudówkach szczelnego korytarza sztormowego, ciągnącego się przez całą długość, zwiększającego komfort przemieszczania się po pokładzie oraz spełniającego wymogi ochrony przed bronią masowego rażenia[10]. Podkreślano, że nowością na okrętach była mesa dla marynarzy, lecz mimo to warunki bytowe załogi, przy braku iluminatorów, słabej wentylacji i izolacji akustycznej od szumu turbin, były oceniane jako mało komfortowe[10]. Załoga wahała się od 266 ludzi na początku (22 oficerów) do 320 ludzi na zmodernizowanych okrętach projektu 61M (29 oficerów)[10].
Główne uzbrojenie artyleryjskie – cztery działa uniwersalne kalibru 76 mm rozmieszczone były w dwóch dwudziałowych wieżach systemu AK-726 na pokładzie dziobowym i rufowym. Długość lufy wynosiła 59 kalibrów, kąt podniesienia od -10 do +85°, a szybkostrzelność do 90–107 strz/min na lufę[12]. Masa pocisków wynosiła 5,9 kg, a efektywna donośność 11 km[13]. Zapas amunicji na okręcie obejmował 2400 nabojów (600 na lufę)[12]. Stosowano pociski przeciwlotnicze z zapalnikiem radarowym i odłamkowo-burzące przeciw celom nawodnym[12]. Wieże były naprowadzane automatycznie, z prędkością obrotu 35°/s[12]. Każda wieża była naprowadzana własnym radarem artyleryjskim MR-105 Turiel, umieszczonym na nadbudówce dziobowej i przed rufową parą kominów (poniżej stacji naprowadzania rakiet Jatagan)[12].
Miejsce na nadbudówkach za oboma wieżami dział, w superpozycji, zajmowały dwie podwójne wyrzutnie ZIF-101 pocisków przeciwlotniczych M-1 Wołna, z magazynami na 16 pocisków pod każdą wyrzutnią. Typowo zabierano 15 pocisków bojowych i 1 ćwiczebny[14]. Zasięg wynosił do 15 km, a pułap do 10 km (rakiety W-600)[14]. Począwszy od 1977 roku systemy te modernizowano do wersji Wołna-M, z rakietami W-601 o zasięgu 22 km i pułapie 14 km, a następnie Wołna-N o obniżonym pułapie minimalnym i Wołna-P ze zwiększoną odpornością stacji na zakłócenia przed dodanie kanału optycznego[14][15]. W toku służby wypraktykowano też strzelanie pociskami Wołna-M do celów morskich[14]. Z wyrzutniami Wołna współpracowały dwie stacje radiolokacyjne naprowadzania rakiet Jatagan, na dachu sterówki i kolumnie między parami kominów[14]. W 1979 roku podjęto decyzję o wymianie na okrętach stacji naprowadzania na Jatagan II[15].
Okręty projektu 61 miały jedną pięciorurową wyrzutnię torpedową PTA-53-61 kalibru 533 mm, umieszczoną na śródokręciu, na niskiej nadbudówce, w osi podłużnej okrętu[12]. Zapas wynosił pięć torped przechowywanych w wyrzutniach. Początkowo stosowano torpedy parogazowe przeciw okrętom nawodnym 53-57 oraz elektryczne przeciw okrętom podwodnym SET-53, później odpowiednio wzory 53-65K i SET-65 (typowo zabierano dwie torpedy 53-65K i trzy SET-65)[16]. Do strzelania torpedowego służył system Tifon-61 lub 61M[16]. Uzbrojenie przeciwpodwodne dopełniały miotacze rakietowych bomb głębinowych nowego systemu Smiercz, po raz pierwszy w ZSRR automatycznie przeładowywane. Dwie dwunastoprowadnicowe wyrzutnie RBU-6000 (Smiercz-2) umieszczone na nadbudówce dziobowej strzelały bombami RGB-60 o masie 119,5 kg na odległość 5,8 km, a zapas wynosił 192 bomby[16]. Dwie sześcioprowadnicowe wyrzutnie RBU-1000 (Smiercz-3) umieszczone na nadbudówce na śródokręciu strzelały bombami RGB-10 o masie 196 kg na odległość 1 km, a zapas wynosił 48 bomb[16]. Bomby miały zapalnik niekontaktowy, a wybuch jednej bomby z salwy powodował eksplozję pozostałych[16]. Strzelaniem rakietowymi bombami głębinowymi kierował system Buria (na zmodernizowanych okrętach Buria-61M)[16].
Na rufie okrętu znajdowało się lądowisko, z którego mógł operować śmigłowiec do zwalczania okrętów podwodnych Ka-25PŁ; okręty zabierały 5800 l paliwa lotniczego i uzbrojenie dla śmigłowca (torpedy AT-1 kalibru 450 mm i bomby głębinowe)[17]. Brak było możliwości stałego bazowania śmigłowca z uwagi na brak hangaru. Na skutek niegotowości śmigłowca, zaczęły one być testowane na okrętach dopiero od 1967 roku[18]. Od początku lat 80. śmigłowce były modernizowane w celu przenoszenia kierowanych bomb głębinowych KAB-250PŁ, torped naprowadzanych przewodowo T-67 Striż i rakietotorped APR-2[19].
Pierwsze siedem okrętów, tzw. I serii, miały dwa radary dozoru ogólnego MR-300 Angara[uwaga 4]. Okręty drugiej serii wchodzące do służby od 1966 roku miały docelowy zestaw nowszych radarów: MR-310A Angara-A na wyższym maszcie dziobowym i MR-500 Kliwer (ros. Kliwier) na maszcie rufowym[20]. Liczby oznaczały przybliżony maksymalny zasięg wykrywania (stacja Kliwer wykrywała (bombowiec Ił-28 na wysokości 10 km wykrywała z odległości 340 km w porównaniu do 140 km dla MR-310)[18]. Od niszczyciela „Smietliwyj” instalowano zmodernizowany radar MR-500U[18]. Wszystkie radary działały na falach decymetrowych[21]. Wczesne okręty miały jeden lub dwa radary nawigacyjne Don, a późniejsze: dwa radary nawigacyjne Wołga (na pierwszym maszcie, z przodu i tyłu)[22]. Ogniem pocisków przeciwlotniczych kierowały dwie stacje Jatagan, a ogniem dział – dwie stacje MR-105 Turiel. Okręty zmodernizowanego projektu miały też stacje MR-123 Wympeł-M kierowania ogniem armat AK-630 i systemy walki radioelektronicznej i wyrzutnie celów pozornych.
Okręty miały początkowo podkilowe stacje hydrolokacyjne MG-312 Titan i MG-311 Wyczegda z antenami we wspólnej opuszczanej opływce podkilowej. Pierwsza z nich służyła do wykrywania okrężnego, a druga do wskazywania celów[20]. Stacje te mogły działać w trybie aktywnym z teoretycznym zasięgiem do 8 km lub pasywnym (namierzanie szumów), z zasięgiem do 18 km[18]. Od 1977 roku montowano stacje hydrolokacyjne MG-7[uwaga 5]. Modernizowane okręty projektu 61M/MP otrzymały kompleks hydrolokacyjny MGK-335 Płatina z anteną holowaną i podkilową (opisany dalej). Okręty były też wyposażone w stacje wykrywania termicznego okrętów podwodnych MI-110R i MI-110K[23][uwaga 6]. Jako pierwszy stacje te otrzymał „Rieszitielnyj” w 1967 roku, po czym montowano je też na okrętach wcześniejszych[18]. MI-110K wykrywała ślad cieplny pozostawiany przez okręt, a MI-110R promieniowanie podczerwone powierzchni wody, lecz nie spełniły one nadziei z uwagi na małą efektywność[24]. Od 1974 roku stacje te były zastępowane zmodernizowaną stacją wykrywania śladu cieplnego MI-110KM[25].
Wszystkie okręty miały ponadto system identyfikacji swój-obcy (4 urządzenia zapytujące Nikiel-KM i 2 urządzenia odpowiadające Chrom-KM) i zestaw radiostacji. Zbieranie i przekazywanie informacji bojowych było dokonywane za pomocą systemu Płanszet-61[21].
W kodzie NATO poszczególne systemy otrzymały oznaczenia: radar Angara – Head Net, radar Kliwier – Big Net, sonary MG-312 Titan – Bull Nose, MG-311 Wyczegda – Wolf Paw, MG-335 Płatina – Bull Horn, radary kierowania ogniem: Jatagan – Peel Group, MR-105 – Owl Screech, MR-123 – Bass Tilt[26].
Siłownia okrętowa składała się z czterech turbin gazowych DJe-59 o mocy łącznej 72 000 KM, rozmieszczonych po dwie w dwóch oddzielnych przedziałach[uwaga 7]. Turbiny są sprzężone w dwóch zespołach M-3, ze wspólną przekładnią redukcyjną z rewersem, umożliwiającą odłączenie turbiny w zespole, np. dla zwiększenia ekonomiki[10] (układ COGAG). Dziobowy zespół był umieszczony po prawej stronie i napędzał prawą śrubę, a rufowy – po lewej stronie i napędzał lewą śrubę[27]. Każda turbina odprowadzała spaliny do własnego szerokiego komina, o ażurowej konstrukcji, z systemem schładzania spalin w celu obniżenia widma cieplnego[27]. Rozmiary kominów umożliwiały wymianę turbin przez ich luki[28]. Turbiny produkował Jużnyj Turbinnyj Zawod w Mikołajowie[29]. Przy pełnej prędkości śruby obracały się z prędkością 300 obr./min, a zużycie paliwa wynosiło 612 kg na milę morską[29]. W maszynowniach umieszczone były też po dwa gazoturbogeneratory elektryczne GTU-6 o mocy po 600 kW i napięciu prądu przemiennego 380 V[29]. Oprócz tego okręty miały dwa pomocnicze generatory spalinowe o mocy po 200 kW i dwa pomocnicze kotły parowe[29]. Zapas paliwa wynosił 940 ton, a na modernizowanych okrętach, 950 ton[30]. Śruby były czterołopatowe, o średnicy 3,9 m[30]. Pełna prędkość wynosiła 34 węzły, a dla projektu 61M – 32 węzły, lecz w praktyce okręty ją przewyższały[30]. Bojowa prędkość ekonomiczna wynosiła 24 węzły, a z opuszczoną opływką sonaru, 18 węzłów[30]. Zasięg wynosił 3500 Mm przy prędkości ekonomicznej i 1520 Mm przy pełnej (w projekcie 61M wzrósł do 4000 Mm przy prędkości ekonomicznej, natomiast polskie publikacje podają nawet 5000 Mm przy 18 w)[30][31].
Okręty proj. 61 były pierwszymi dużymi okrętami napędzanymi wyłącznie turbinami gazowymi, szeroko później stosowanymi w konstrukcji okrętów na świecie[8][uwaga 8]. Rozwiązanie to pozwalało zmniejszyć masę siłowni o prawie połowę w stosunku do podobnej turboparowej i pozwalało na szybszy rozruch (od zimnego stanu można było uruchomić turbiny w ciągu kilku minut, a w ciągu 10 minut osiągnąć pełną moc)[29]. Do jego ujemnych cech na okrętach proj. 61 należał jednak spory poziom emitowanego szumu, dokuczliwego dla załogi. Z tej przyczyny okręty te nazywane były, zwłaszcza przez lotników latających nad nimi, „śpiewającymi fregatami” (pojuszczije friegaty)[1][uwaga 9]. Były też pierwszymi radzieckimi okrętami przeznaczonymi do celów obrony przeciwlotniczej za pomocą kierowanych pocisków rakietowych oraz wyposażonymi w dwie wyrzutnie rakietowe – na nieco wcześniej zbudowanych krążownikach projektu 58, jedna wyrzutnia pocisków przeciwlotniczych Wołna była tylko uzupełnieniem uzbrojenia. Były także pierwszymi przystosowanymi do bazowania na nich śmigłowca[uwaga 10]. Przez to, były ważnym etapem w radzieckim budownictwie okrętowym. Okręty proj. 61 były ponadto szybkie i miały dobrą dzielność morską, pokład nie ulegał zalewaniu przez fale, były też wyposażone w skuteczne aktywne stabilizatory przechyłów (największa prędkość osiągnięta na próbach to 39 węzłów)[30]. Za opracowanie projektu 61, grupa jego konstruktorów otrzymała nagrodę leninowską[3].
Ocena projektu jednak nie była jednoznacznie pozytywna. Pomimo bogatego uzbrojenia, brakowało im możliwości zwalczania celów powietrznych i okrętów podwodnych na większych odległościach, oraz możliwości nawiązania skutecznej walki z okrętami nawodnymi[32]. Pociski M-1 Wołna nie zapewniały efektywnej obrony zespołów floty przed większymi atakami, przy ich zasięgu ograniczonym do 15 km oraz możliwości zwalczania tylko jednego celu na zestaw. Jedynie w niewielkim stopniu uległo to poprawie przy modernizacji systemu do standardu Wołna-M o zasięgu do 22 km i możliwości wykorzystania przeciw okrętom, co było realizowane podczas remontów dopiero od 1977 roku[19]. Szybkostrzelna artyleria mogła być skuteczna przeciw samolotom na małych odległościach, lecz jej mały kaliber skutkował niewielką skutecznością w walce z okrętami[12]. Okręty nie miały też uzbrojenia do walki z okrętami podwodnymi na większych odległościach, a stałe bazowanie na nich śmigłowca i jego eksploatację utrudniał brak hangaru[32]. Podkilowa stacja hydrolokacyjna miała jednakże początkowo ograniczony zasięg wykrywania (3,5 km), uniemożliwiający nawet wykorzystanie torped przeciw okrętom podwodnym na ich maksymalnym zasięgu (8 km) – przy tym same okręty podwodne mogły atakować okręt z większej odległości[18]. Stopniowo ulepszano stacje hydrolokacyjne, lecz znaczący wzrost możliwości wykrywania okrętów podwodnych nastąpił dopiero na modernizowanych okrętach (zobacz niżej)[18]. Podczas modernizacji okręty otrzymały kompleks pocisków rakietowych woda-woda P-15M, lecz szybko przestał być nowoczesny, przy tym miał większe gabaryty i mniejszą liczbę pocisków, niż wprowadzane w drugiej połowie lat 70. systemy zachodnie. Zasięg pływania okrętów był mniejszy od porównywalnych okrętów zagranicznych[32]. Do wad projektu zaliczano też niewygodę załogi (słaba wentylacja i hałas). Z kolei szerokie zastosowanie stopów lekkich i słabość systemu przeciwpożarowego zwiększały niebezpieczeństwo pożaru w razie uszkodzeń (przykład zatonięcia niszczyciela „Otważnyj”)[32].
Wśród okrętów projektu 61 wyróżnia się dwie grupy: pierwsze siedem okrętów (cztery zbudowane w Mikołajowie i trzy w Leningradzie) miały dwa radary MR-300 Angara, a pozostałe, wchodzące do służby od 1966 roku, radary MR-310 Angara i MR-500 Kliwer[uwaga 4]. W części dokumentów okręty II serii oznaczane są jako projekt 61A. Stopniowo na kolejnych okrętach modernizowano wyposażenie elektroniczne i część modyfikacji wprowadzano też na wcześniejszych jednostkach. Na okrętach od 1977 roku modernizowano system przeciwlotniczy M-1 Wołna z pociskami W-600 do nowocześniejszej wersji Wołna-M z pociskami W-601, a następnie na części okrętów, do wersji Wołna-P[19].
W związku z brakiem zdolności uderzeniowych okrętów, projekt ulepszono i ostatni okręt „Sdierżannyj” ukończono już jako projekt 61M (ros. М – modiernizirowannyj). Następnie, między 1971 a 1981 rokiem zmodernizowano w taki sposób pięć zbudowanych okrętów, oznaczonych jako projekt 61MP (ros. МП). Najbardziej widoczną zmianą stało się zainstalowanie w rufowej części czterech nieruchomych kontenerowych wyrzutni pocisków rakietowych woda-woda P-15M, skierowanych do tyłu, po dwa na burtach[uwaga 11]. Istotnym ulepszeniem była zamiana stacji hydrolokacyjnej na kompleks II generacji MGK-335 Płatina o znacznie lepszych parametrach, z anteną podkilową oraz anteną holowaną na rufie. Stacja ta ma możliwość aktywnego wykrywania okrętów podwodnych w odległości 25–30 km i pasywnego (szumonamierzania) z odległości 4–6 km; może również wykrywać torpedy z odległości 3 km[33]. Zainstalowanie na rufie anteny holowanej sonaru wymagało podniesienia wyżej lądowiska dla śmigłowca. Wreszcie dodano dwie pary automatycznych sześciolufowych działek obrony przeciwlotniczej i przeciwrakietowej kalibru 30 mm AK-630M, po jednej parze wraz z radarem kierowania ogniem MR-123 Wympieł-M na wysokich postumentach na każdej z burt w rejonie śródokręcia[33]. Usunięto natomiast dwie wyrzutnie rakietowych bomb głębinowych RBU-1000, znajdujące się wcześniej w miejscu działek[33]. Modernizowane okręty otrzymały też m.in. system walki radioelektronicznej MP-401 Start i stację odbioru sygnałów z boi hydrokaustycznych MG-409P[33]. Na czterech modernizowanych okrętach wymieniono wyrzutnie torpedowe na PTA-53-1123/2 (zdjęte z krążowników śmigłowcowych projektu 1123)[12]. Zwiększono wreszcie zapas paliwa do 950 t i zapas prowiantu, co spowodowało wzrost autonomiczności do 25 dni oraz zasięgu do obliczeniowych 4000 Mm („Sdierżannyj” podczas prób przeszedł 4640 Mm z prędkością 18 w)[33]. W kodzie NATO okręty te zostały oznaczone jako Modified Kashin (Kashin Mod.)[34].
Jeden okręt „Prowornyj” został w latach 1974-1977 przebudowany na projekt 61E (ros. Э – ekspierymentalnyj), w celu przetestowania nowego systemu przeciwlotniczego Uragan. Zdemontowano z niego obie wyrzutnie pocisków Wołna i na miejsce rufowej zainstalowano jednoprowadnicową wyrzutnię ZS-90 systemu Uragan, z zapasem 24 pocisków 9M38[14]. Planowano zainstalowanie także dwóch takich wyrzutni na dziobie oraz modernizację dalszych czterech okrętów, lecz planów tych nie zrealizowano z przyczyn finansowych[35]. System Uragan był nowoczesny i oferował znacznie lepsze możliwości zwalczania celów powietrznych (zasięg: 3,5 – 25 km, pułap – od 0,01 do 15 km)[14]. Zastosowano też nowszy radar dozoru ogólnego MR-700 Friegat-M na maszcie nowej konsym [14].
W II połowie lat 80. opracowano kolejny wariant modernizacji oznaczony jako projekt 01090[35]. Poddano jej tylko jeden okręt „Smietliwyj”, a prace zakończono w 1998 roku[35]. Zastosowano na nim nowe małogabarytowe pociski rakietowe woda-woda Ch-35 Uran (kompleks 3M24), o zasięgu 130 km i masie głowicy od 90 do 145 kg. Podstawy dla dwóch poczwórnych wyrzutni zainstalowano na przełomie lat 80. i 90. w miejsce zdemontowanych wyrzutni rakietowych bomb głębinowych RBU-1000 na śródokręciu. Ponadto, zastosowano na nim nowy nieakustyczny kompleks wykrywania okrętów podwodnych MNK-300 z 300-metrową anteną holowaną, co wymagało zdemontowania rufowej wieży dział[4]. Modernizacji niszczyciela „Sposobnyj” według projektu 01091, przewidującej instalację nowego systemu hydrolokacyjnego Klipier z anteną holowaną, nie udało się natomiast dokończyć z powodu braku środków[35].
Między 1976 a 1982 rokiem położono stępki pod budowę pięciu okrętów ulepszonego eksportowego projektu 61ME dla Indii, które weszły do służby w latach 1979–1987[36]. Indyjskie okręty zwane są również typem Rajput od imienia pierwszej zbudowanej dla tego kraju jednostki, natomiast według nomenklatury NATO określone zostały jako typ Kashin II. W odróżnieniu od okrętów radzieckich, otrzymały 4 wyrzutnie KT-97M pocisków woda-woda P-15ME lub P-20 (eksportowa modyfikacja P-15M) skierowane do przodu, po bokach nadbudówki dziobowej[37]. Zamiast wieży rufowej dział 76 mm zastosowano zagłębiony hangar dla śmigłowca, co polepszyło warunki jego wykorzystania[36]. Zamierzano początkowo zastąpić dziobową wieżę przez armatę 100 mm AK-100, lecz w tym czasie jeszcze nie była ona dopuszczona do eksportu[36][uwaga 12]. Początkowo przewidywano także zastosowanie starszych podwójnie sprzężonych działek przeciwlotniczych AK-230 z radarami MR-104, zastąpionych ostatecznie przez AK-630M z radarami MR-123[38].
W latach 90. stocznia Mazagon Dock Ltd w Bombaju zbudowała dla Marynarki Wojennej Indii serię trzech niszczycieli rakietowych typu Delhi. Okręty te powstały w wyniku doświadczeń indyjskich, rosyjskich, jak i państw zachodnich. Ogólna koncepcja kadłuba oraz rozmieszczenia uzbrojenia została oparta na niszczycielach projektu 61ME. Szczególne podobieństwo można zauważyć w sposobie umiejscowienia nadbudówek, kominów i masztów, przy czym okręty indyjskie są niemal o połowę większe pod względem wyporności. Na pokładach jednostek typu Delhi znalazły się nowsze generacje uzbrojenia produkcji rosyjskiej w podobnej ilości do poprzedników, w tym wspomniana armata morska AK-100 oraz pociski przeciwokrętowe Ch-35 Uran.[39]
Okręty proj. 61 wchodziły w latach 1963-1973 na uzbrojenie wszystkich czterech radzieckich flot, najwięcej – Floty Czarnomorskiej. Brak było w ich karierze bezpośrednich epizodów bojowych, ciekawsze epizody służby opisano poniżej.
W czerwcu 1964 roku „Komsomolec Ukrainy” i „Soobrazitielnyj” wyszły na pierwszy rejs w ramach tzw. służby bojowej na Morze Śródziemne, odwiedzając przy tym porty jugosłowiańskie Split i Dubrownik[40]. W 1966 roku „Odarionnyj” przepłynął z Zatoki Kolskiej do Władywostoku drogą północną[41]. W czerwcu 1967 roku cztery okręty „Komsomolec Ukrainy”, „Soobrazitielnyj”, „Prowornyj” i „Otważnyj” pełniły służbę dozorową u brzegów Egiptu, pomagając siłom egipskim, w związku z wojną izraelsko-arabską[40]. Ponownie część okrętów pełniła służbę u brzegów Egiptu w latach 1968 i 1970-1974 oraz na rzecz Syrii w październiku 1973[42]. Z kolei w sierpniu i październiku 1974 „Skoryj” i „Sdierżannyj” ubezpieczały operację rozminowywania Kanału Sueskiego.
Dopiero od października 1972 roku okrętom malowano nazwy na burtach, w rejonie wież rufowych[43]. Poza tym, nosiły one zmienne numery taktyczne[43].
30 sierpnia 1974 ok. 10 na niszczycielu „Otważnyj” podczas ćwiczeń na Morzu Czarnym w rejonie Chersonez doszło do samoczynnego uruchomienia silnika jednego z pocisków przeciwlotniczych w rufowym magazynie, na skutek czego doszło do wybuchu pocisków i zatopienia kilku przedziałów (zginęło 24 marynarzy)[42]. Podjęto próby odholowania okrętu, lecz walka z pożarem i przechyłem na prawą burtę była nieskuteczna, dodatkowo o 14.45 wybuchły bomby głębinowe, a następnie zbiornik paliwa lotniczego. O 15.57 okręt zatonął, rufą w dół[42].
Po rozpadzie ZSRR, wszystkie okręty przejęła Rosja. W obliczu kryzysu finansowego, w jakim znalazła się marynarka rosyjska w latach 90., na początku tej dekady wycofano większość okrętów proj. 61, które nie były już w tym czasie nowoczesne. Część nie ukończyła remontów, w których się znajdowała, część wycofano na skutek postępującej degradacji technicznej w połowie dekady. Ostatnimi okrętami pozostającymi we flocie Rosji pod koniec XX wieku były „Sdierżannyj” i „Smietliwyj”. W 1994 i 1995 „Sdierżannyj” działał u brzegów ogarniętej wojną domową Abchazji. W 2002 „Sdierżannyj” był już wycofany, a „Smietliwyj” pozostawał w służbie, ale jego status operacyjny był ograniczony[44]. 28 sierpnia 2020 „Smietliwyj” został wycofany ze służby i przeznaczony na okręt-muzeum w Seawstopolu[45]
W służbie w 2007 znajdowały się natomiast wszystkie jednostki indyjskie. Na niszczycielu „Rajput” zamiast przednich hangarów dla rakiet P-15 klasy woda-woda, zamontowano po dwie dwururowe wyrzutnie naddźwiękowych pocisków manewrujących PJ-10 BrahMos, opracowanych wspólnie z Rosjanami. W latach 2003–2005 jednostka wykonała czterokrotnie próbne strzelania rakietowe z użyciem nowego rodzaju uzbrojenia, a tym samym niszczyciele projektu 61ME stały się pierwszymi okrętami, z których wystrzelono pociski typu BrahMos[9].
Przydział okrętów do flot radzieckich:
Z wizyt w portach zagranicznych, okręty odwiedziły m.in.
W 1987 roku „Smiełyj” został wydzierżawiony Polsce, gdzie 9 stycznia 1988 wszedł do służby jako ORP „Warszawa”, wchodząc w skład 3 Flotylli Okrętów i stając się okrętem flagowym polskiej Marynarki Wojennej[46]. Na przełomie 1992 i 1993 roku Polska odkupiła niszczyciel od Rosji[uwaga 13]. Wycofano go ze służby 5 grudnia 2003 i przeniesiono do rezerwy[47].
Nazwa | położenie stępki | wodowanie | wejście do służby | modernizacja |
Komsomolec Ukrainy (Комсомолец Украины) | 15. 09. 1959 | 31. 12. 1960 | 31. 12. 1962 | – |
Soobrazitielnyj (Сообразительный) | 20. 07. 1960 | 04. 11. 1961 | 26. 12. 1963 | – |
Prowornyj (Проворный) | 10. 02. 1961 | 21. 04. 1962 | 25. 12. 1964 | proj. 61E |
Ogniewoj (Огневой) | 09. 05. 1962 | 31. 05. 1963 | 31. 12. 1964 | proj. 61MP |
Odarionnyj (Одарённый) | 22. 01. 1963 | 11. 09. 1964 | 30. 12. 1965 | – |
Obrazcowyj (Образцовый) | 29. 07. 1963 | 23. 02. 1964 | 29. 09. 1965 | – |
Otważnyj (Отважный) | 10. 08. 1963 | 17. 10. 1964 | 31. 12. 1965 | – |
Strojnyj (Стройный) | 20. 03. 1964 | 28. 07. 1965 | 15. 12. 1966 | proj. 61MP |
Sławnyj (Славный) | 26. 07. 1964 | 24. 04. 1965 | 30. 09. 1966 | proj. 61MP |
Stierieguszczij (Стерегущий) | 26. 07. 1964 | 20. 02. 1966 | 21. 12. 1966 | – |
Krasnyj Kawkaz (Красный Кавказ) | 25. 11. 1964 | 09. 02. 1966 | 25. 09. 1967 | – |
Rieszytielnyj (Решительный) | 25. 06. 1965 | 30. 06. 1966 | 30. 12. 1967 | – |
Smyszlonyj (Смышлёный) | 15. 08. 1965 | 22. 10. 1966 | 27. 09. 1968 | proj. 61MP |
Strogij (Строгий) | 22. 02. 1966 | 29. 04. 1967 | 24. 12. 1968 | – |
Smietliwyj (Сметливый) | 15. 07. 1966 | 26. 08. 1967 | 25. 09. 1969 | Uran |
Smiełyj (Смелый) (od 1988 ORP „Warszawa”) | 15. 11. 1966 | 06. 02. 1968 | 27. 12. 1969 | proj. 61 MP |
Krasnyj Krym (Красный Крым) | 23. 02. 1968 | 28. 02. 1969 | 15. 10. 1970 | – |
Sposobnyj (Способный) | 10. 03. 1969 | 11. 04. 1970 | 25. 09. 1971 | – |
Skoryj (Скорый) | 20. 04. 1970 | 26. 02. 1971 | 23. 09. 1972 | – |
Sdierżannyj (Сдержанный) | 10. 03. 1971 | 25. 02. 1972 | 30. 12. 1973 | proj. 61M |
Okręty indyjskie | ||||
---|---|---|---|---|
Rajput (eks „Nadieżnyj”) | 11. 09. 1976 | 17. 09. 1977 | 04. 05. 1980 | proj. 61ME |
Rana (eks „Gubitielnyj”) | 29. 11. 1976 | 27. 09. 1978 | 10. 02. 1982 | proj. 61ME |
Ranjit (eks „Łowkij”) | 29. 06. 1977 | 16. 06. 1979 | 24. 11. 1983 | proj. 61ME |
Ranvir (eks „Twiordyj”) | 24. 10. 1981 | 12. 03. 1983 | 1986 | proj. 61ME |
Ranjivey (eks „Tołkowyj”) | 19. 03. 1982 | 01. 02. 1986 | 1988 | proj. 61ME |
"Ogniewoj”, „Obrazcowyj”, „Odarionnyj”, „Sławnyj” oraz „Stierieguszczij” budowane były w stoczni nr 190 im. A. Żdanowa w Leningradzie, natomiast pozostałe okręty powstały w stoczni nr 445 im. 61 Komunardów w Mikołajowie.
Uzbrojenie:
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.