Loading AI tools
rosyjski filozof, socjalista, przez niektórych postrzegany jako socjalista-utopista, rewolucjonista, redaktor, krytyk literacki, publicysta i pisarz Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Nikołaj Gawriłowicz Czernyszewski (ros. Николай Гаврилович Чернышевский; ur. 12 lipca?/24 lipca 1828 w Saratowie, zm. 17 października?/29 października 1889 tamże) – rosyjski filozof, socjalista, przez niektórych postrzegany jako socjalista-utopista[1], rewolucyjny demokrata[1][2][3], redaktor, krytyk literacki, publicysta i pisarz. Był liderem rewolucyjnego demokratycznego ruchu lat 1860. Jego filozofia wywarła wpływ na ideologię Włodzimierza Lenina i Emmy Goldman. Zwolennikiem Czernyszewskiego był także Svetozar Marković[4].
 | |
| Imię i nazwisko |
Nikołaj Garwriłowicz Czernyszewski |
|---|---|
| Data i miejsce urodzenia | |
| Data i miejsce śmierci |
29 października 1889 |
 | |
Urodził się w Saratowie w rodzinie prawosławnego duchownego Gawriła Iwanowicza Czernyszewskiego. Uczył się w domu pod kierownictwem ojca, człowieka wielostronnie wykształconego. W roku 1842 wstąpił do seminarium duchownego w Saratowie. Czas tam spędzony wykorzystał przede wszystkim dla samokształcenia: uczył się języków, historii, geografii, teorii retoryki, gramatyki języka rosyjskiego. Nie ukończywszy seminarium, w 1846 wstąpił na Uniwersytet Petersburski na wydział ogólnej retoryki na fakultecie filozofii. Już w okresie studiów uniwersyteckich ogromnie interesował się tym, co dzieje się w życiu politycznym i ideologicznym w Rosji i na Zachodzie, pasjonował się wystąpieniami Bielińskiego, Hercena, studiował prace Hegla, Feuerbacha, Fouriera i innych zachodnioeuropejskich myślicieli[5]. W okresie nauki na uniwersytecie ukształtowały się u niego podstawy poglądów, powstało przekonanie o konieczności rewolucji w Rosji. Czernyszewski świadomie przygotowywał się do działalności rewolucyjnej. W tym czasie powstawały jego pierwsze utwory literackie. Po ukończeniu uniwersytetu otrzymał posadę w saratowskim gimnazjum i wiosną 1851 rozpoczął tam pracę.
W roku 1853 spotkał swoją przyszłą żonę Olgę Wasiliewą, wraz z którą później po ślubie przeprowadził się z rodzinnego Saratowa do Petersburga. Został powołany jako nauczyciel do Drugiego Korpusu Kadetów, gdzie jednak przebywał niedługo: odszedł po konflikcie z jednym z oficerów.
Wraz z rosyjskim poetą Nikołajem Niekrasowem i krytykiem literackim Nikołajem Dobrolubowem stanął na czele redakcji czasopisma „Sowriemiennik” („Współcześnik”)[6].
W lipcu 1862, mimo niewystarczających dowodów[7], został obwiniony o stworzenie proklamacji „Barskim chłopom pokłon od przychylnych”, aresztowany i osadzony w Twierdzy Pietropawłowskiej. W służbowej dokumentacji w korespondencji żandarmerii i tajnej policji nazwany został „wrogiem numer jeden Imperium Rosyjskiego”. W okresie 678 dni więzienia napisał wiele prac, najbardziej ważką z nich była powieść Co robić? (1863), opublikowana w 3, 4 i 5. numerach „Współcześnika” (zdaniem profesora słowiańskiej i porównawczej literatury, Josepha Franka, dzieło to, daleko bardziej niż Kapitał Marksa, wprowadziło emocjonalną dynamikę, która w końcu prowadziła do wybuchu rewolucji w Rosji[8].)
Po ogłoszeniu wyroku (1864) skazującego na 7 lat katorgi, przebywał na zesłaniu we wschodniej Syberii. Nie dał się namówić do złożenia podania o łaskę. W 1875 o uwolnienie Czernyszewskiego starał się I. N. Myszkin. Organizatorem jednej z prób oswobodzenia był G. A. Łopatin. W roku 1883 Czernyszewskiego przewieziono do Astrachania. Dzięki staraniom rodziny wiosną 1889 przeniósł się do Saratowa, lecz już jesienią tego roku zmarł. Został pochowany w Saratowie na Cmentarzu Woskresieńskim[9].
Za bezpośrednich kontynuatorów myśli Czernyszewskiego uważa się Piotra Ławrowa i Nikołaja Michajłowskiego[10]. Osobę Czernyszewskiego i jego prace szczególną estymą darzył Włodzimierz Lenin[11].
W swojej twórczości Czernyszewski koncentruje się na zmianie stylu życia w Rosji i podkreśla nową moralność młodego pokolenia. Wraz z Aleksandrem Hercenem położył podstawy ideologii narodnictwa[10]. Riasanovsky wymienia go, obok Nikołaja Dobrolubowa i Dmitrija Pisariewa, jako głównego ideologa pokolenia młodych rewolucjonistów rosyjskich lat 60. XIX w.[10]
Był oponentem Dostojewskiego. W artykule Не начало ли перемены? (Czy to nie początek zmiany?) krytykował Grigorowicza i Turgieniewa. Agitował za rewolucyjnym obaleniem autokracji w Rosji i stworzeniem socjalistycznego społeczeństwa, z wykorzystaniem tradycyjnej instytucji wspólnoty wiejskiej jako stadium przejściowego. Zakładał przy tym, że rewolucja socjalistyczna zwycięży wcześniej w innych państwach europejskich[12].
Filozofia Czernyszewskiego była inspirowana myślą Hercena, Bielińskiego (którego koncepcje prymatu życia nad sztuką rozwijał[12]), zaś z filozofów zagranicznych Benthama i Feuerbacha[12]. Postrzegał walkę klas jako postępowy ruch społeczeństwa i bronił interesów ludzi pracy. W jego pojęciu masy są głównym sprawcą przemian historycznych. Przypisuje mu się użycie wyrażenia „im gorzej, tym lepiej” w znaczeniu, iż im w gorsze są warunki socjalne biednych, tym bardziej będą oni skłonni rozpętać rewolucję. Wyraził też myśl, że biedni i niemający władzy ludzie nigdy nie będą mogli wyrwać się z tego stanu. Dlatego, według niego, należało rewolucyjnie przeobrazić społeczeństwo, a w tym celu uważał za konieczne wykreować silnych, mądrych i dążących do swobody ludzi. Głosił utylitaryzm, pozytywizm, materializm i realizm rozumiany jako bunt przeciwko tradycyjnym wartościom funkcjonującym w społeczeństwie rosyjskim: strukturze rodziny, dyscyplinie szkolnej, religii[10]. Podkreślał, że podstawą moralności jednostki i sprawnego funkcjonowania społeczeństw jest szczęście każdego człowieka, nie należy jednak folgować egoizmom indywidualnym, lecz poszukiwać rozwiązań zadowalających możliwie największą liczbę jednostek. Konsekwencją tego poszukiwania w ocenie Czernyszewskiego musiała być budowa społeczeństwa opartego w każdej sferze, także ekonomicznej, na współpracy i równości[10].
Pedagogiczny ideał dla Czernyszewskiego to wszechstronnie rozwinięta osobowość, gotowa samo rozwijać się i poświęcać dla dobra ogółu.
Za wady współczesnego sobie systemu kształcenia uważał niski poziom i potencjał rosyjskiej nauki, scholastyczne metody nauczania, musztrę zamiast wychowania, nierówność wykształcenia mężczyzn i kobiet. Opowiadał się za ich emancypacją[13].
Był zdania, że przemiany socjalne prowadzą do zmiany społeczeństwa jako całości i każdej jednostki z osobna. Według Czernyszewskiego niemoralne życie jednostki jest następstwem niewłaściwego wychowania i biedy. Za jedną z głównych cech natury ludzkiej uważał aktywność, źródła której szukać należy w uświadomieniu sobie braków i dążeniu do ich usunięcia[14][15][16].
Znaczenie Czernyszewskiego i Dobrolubowa dla rozwoju rosyjskiej myśli społecznej James Billington podsumował następująco:
Przyjmując za punkt wyjścia materializm Feuerbacha i racjonalizm utylitarystów angielskich, ci wpływowi krytycy doprowadzili młode pokolenie do systematycznego odrzucania całej dotychczasowej tradycji i całego paradygmatu idealistycznego, w ramach którego toczyły się dyskusje szlacheckiego stulecia[17]
Czernyszewski, podobnie jak pozostali twórcy swojego pokolenia, uważał, że zadaniem literatury jest przekazywanie prostych i łatwo zrozumiałych przesłań natury społecznej, a przy tym wpajanie czytelnikowi wartości utylitarnych. Zdaniem Riasanovsky’ego konsekwentne realizowanie tych założeń sprawiło, że najsłynniejszy utwór Czernyszewskiego – Co robić? – jest tekstem literacko słabym[18].
Czernyszewski był przekonany, że literatura posiada moc zmiany świata i dokonywania przemiany sumień czytelników[19]. Szczególnie cenił twórczość Nikołaja Gogola[17]. Poglądy na sztukę Czernyszewskiego były krytykowane przez Aleksandra Drużynina.
Jeden z rozdziałów powieści Dar Vladimira Nabokova zawiera krytyczną pseudobiografię Czernyszewskiego, która wzbudziła wiele kontrowersji po jej publikacji.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
