Niedźwiedź (ssaki)

Niedźwiedź^[20] (Ursus) – rodzaj dużych ssaków drapieżnych z podrodziny Ursinae w obrębie rodziny niedźwiedziowatych (Ursidae).

Ten artykuł dotyczy niedźwiedzi. Zobacz też: inne znaczenia.

Niedźwiedź

Ursus
Linnaeus, 1758[1]
Niedźwiedź brunatny (U. arctos)
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	drapieżne
Podrząd	psokształtne
Infrarząd	Arctoidea
Nadrodzina	Ursoidea
Rodzina	niedźwiedziowate
Podrodzina	Ursinae
Rodzaj	niedźwiedź
Typ nomenklatoryczny
Ursus arctos Linnaeus, 1758
Synonimy Danis J.E. Gray, 1825[2] Thalarctos J.E. Gray, 1825[3] Thalassarctos[uwaga 1]: J.E. Gray, 1825[4] Spelaeus[uwaga 2] Brookes, 1828[5] Spelaearctos É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1833[6] Thalassarctus[uwaga 3]: Gloger, 1841[7] Euarctos J.E. Gray, 1864[8] Myrmarctos J.E. Gray, 1864[9] Thalassiarchus Kobelt, 1896[10] Melanarctos Heude, 1898[11] Ursarctos Heude, 1898[12] Mamursus Herrera, 1899[13] Selenarctos Heude, 1901[14] Arcticonus Pocock, 1917[15] Vetularctos Merriam, 1918[16] Mylarctos Lönnberg, 1923[17] Protarctos Kretzoi, 1945[18] Ursulus Kretzoi, 1954[19]
Gatunki
17 gatunków (w tym 13 wymarłych) – zobacz opis w tekście

Zasięg występowania

Rodzaj obejmuje gatunki występujące w Eurazji, Ameryce Północnej oraz Arktyce^[21][22][23].

Morfologia

Długość ciała 110–280 cm, ogona około 6–21 cm; masa ciała samic 35–340 kg, samców 60–800 kg (dotyczy tylko żyjących współcześnie gatunków)^[22][24].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w pierwszej części dziesiątego wydania Systema Naturae – publikacji poświęconej systematyce przyrodniczej^[1]. Linneusz wymienił cztery gatunki – Ursus arctos Linnaeus, 1758, Ursus luscus^{[uwaga 4]} Linnaeus, 1758, Ursus meles Linnaeus, 1758 i Ursus lotor Linnaeus, 1758 – z których gatunkiem typowym jest (Linneuszowska tautonimia) Ursus arctos Linnaeus, 1758 (niedźwiedź brunatny).

Etymologia

• Ursus: łac. ursus ‘niedźwiedź’^[25].
• Danis: gr. δανός danos ‘spalony, suchy’; pochodzenie nazwy niejasne, być może odnosi się do koloru sierści lub siedliska zwierzęcia^[26]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Ursus ferox Desmarest, 1817 (= Ursus horribilis Ord, 1815).
• Thalarctos (Thalassarctos, Thalassarctus): gr. θαλασσα thalassa, θαλασσης thalassēs ‘morze’; αρκτος arktos ‘niedźwiedź’^[27]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Ursus polaris G. Shaw, 1792 (= Ursus maritimus Phipps, 1774).
• Spelaeus: gr. σπηλαιον spēlaion ‘pieczara, jaskinia’^[28]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Spelaeus antiquorum Brookes, 1828 (= Ursus spelaeus Rosenmüller, 1794).
• Spelaearctos: gr. σπηλαιον spēlaion ‘pieczara, jaskinia’; αρκτος arktos ‘niedźwiedź’^[28]. Gatunek typowy: Geoffroy Saint-Hilaire w oryginalnym opisie nie wymienił żadnego gatunku proponując tylko wstępną nazwę dla wymarłych niedźwiedzi.
• Euarctos: gr. ευ eu ‘typowy’; αρκτος arktos ‘niedźwiedź’^[29]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Ursus americanus Pallas, 1780.
• Myrmarctos: gr. μυρμηξ murmēx, μυρμηκος murmēkos ‘mrówka’; αρκτος arktos ‘niedźwiedź’^[30]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Myrmarctos eversmanni J.E. Gray, 1864 (= Ursus arctos Linnaeus, 1758).
• Thalassiarchus: gr. θαλασσα thalassa, θαλασσης thalassēs ‘morze’; αρχος arkhos ‘władca, szef’, od αρχω arkhō ‘rządzić’^[10]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Ursus polaris G. Shaw, 1792 (= Ursus maritimus Phipps, 1774).
• Melanarctos: gr. μελας melas, μελανος melanos ‘czarny’^[31]; αρκτος arktos ‘niedźwiedź’^[32]. Gatunek typowy: Melanarctos cavifrons Heude, 1901 (= Ursus arctos Linnaeus, 1758).
• Ursarctos: zbitka wyrazowa nazwy gatunkowej Ursus arctos Linnaeus, 1758^[33]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Ursus arctos yesoensis Lydekker, 1897 (= Ursus arctos Linnaeus, 1758).
• Mamursus: modyfikacja zaproponowana przez meksykańskiego przyrodnika Alfonso Luisa Herrerę w 1899 roku polegająca na dodaniu do nazwy rodzaju przedrostka Mam (od Mammalia)^[34].
• Selenarctos: gr. σεληνη selēnē ‘księżyc’^[35]; αρκτος arktos ‘niedźwiedź’^[32]. Gatunek typowy: Heude wymienił cztery gatunki – Ursus japonicus^{[uwaga 5]} Schlegel, 1857, Selenarctos mupinensis^{[uwaga 5]} Heude, 1901, Selenarctos leuconyx Heude, 1901 (= Ursus thibetanus G. Cuvier, 1823) i Selenarctos ussuricus^{[uwaga 5]} Heude, 1901 – nie wskazując typu nomenklatorycznego.
• Arcticonus: gr. αρκτος arktos ‘niedźwiedź’^[32]; εικων eikōv, εικονος eikonos ‘obraz, wizerunek’^[36]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Ursus thibetanus Cuvier, 1823.
• Vetularctos: łac. vetula ‘staruszka’^[37]; αρκτος arktos ‘niedźwiedź’^[32]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Vetularctos inopinatus Merriam, 1918 (= Ursus arctos Linnaeus, 1758).
• Mylarctos: gr. μυλη mulē ‘ząb trzonowy’^[38]; αρκτος arktos ‘niedźwiedź’^[32]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Ursus pruinosus^{[uwaga 6]} Blyth, 1854.
• Protarctos: gr. πρωτος prōtos ‘pierwszy, przed’^[39]; αρκτος arktos ‘niedźwiedź’^[32]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Ursus böckhi^{[uwaga 7]} Schlosser, 1899
• Ursulus: rodzaj Ursus Linnaeus, 1758; łac. przyrostek zdrabniający -ulus^[19]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): †Ursus minimus Devèze & Bouillet, 1827.

Podział systematyczny

Rodzaj Ursus wydaje się parafiletyczny w stosunku do Helarctos i Melursus, co sugeruje, że najlepiej byłoby je włączyć do rodzaju Ursus, dlatego zachodzi potrzeba dodatkowych badań by ustalić ten podział^[21]. Do rodzaju należą następujące występujące współcześnie gatunki^[40][24][21]:

Grafika	Gatunek	Autor i rok opisu	Nazwa zwyczajowa[20]	Podgatunki[22][21][24]	Rozmieszczenie geograficzne[22][21][24]	Podstawowe wymiary[22][24][uwaga 8]	Status IUCN[41]
	Ursus thibetanus	G. Cuvier, 1823	niedźwiedź himalajski	7 podgatunków	południowo-wschodni Iran, północny Afganistan, południowy i północny Pakistan, południowe Himalaje (Indie, Nepal i Bhutan) do kontynentalnej czesci południowo-wschodniej Azji (na południe do południowej Tajlandię), Chińska Republika Ludowa, Rosja (Rosyjski Daleki Wschód), Półwysep Koreański, południowa Japonia (Honsiu i Sikoku) Tajwan	DC: 110–190 cm DO: do 12 cm MC: 35–200 kg	VU
	Ursus americanus	Pallas, 1780	niedźwiedź czarny	gatunek monotypowy	w całej Kanadzie, bardzo fragmentarycznie, od kontynentalnych Stanów Zjednoczonych po większą część północnego Meksyku; reintrodukowany i rekolonizowany w całych Stanach Zjednoczonych	DC: 120–190 cm DO: do 12 cm MC: 40–225 kg	LC
	Ursus arctos	Linnaeus, 1758	niedźwiedź brunatny	19 podgatunków (w tym 5 wymarłych)	północno-zachodnia Ameryka Północna, Europa, północna, zachodnia i środkowa Azja, ostoje w Rosji, w Alasce (Stany Zjednoczone) i Kanadzie, w pozostałej części małe i izolowane populacje; ponownie wprowadzony do Pirenejów i Alp	DC: 150–280 cm DO: 6–21 cm MC: 80–550 kg	LC
	Ursus maritimus	Phipps, 1774	niedźwiedź polarny	gatunek monotypowy	Ocean Arktyczny w Alasce (Stany Zjednoczone), w Kanadzie, na Grenlandii, wyspach Svalbardu i w Rosji; obserwowany w odległości 0,5° od bieguna północnego	DC: 180–280 cm DO: 6–13 cm MC: 150–650 kg	VU

Kategorie IUCN:  LC  – gatunek najmniejszej troski,  VU  – gatunek narażony.

Opisano również gatunki wymarłe:

• Ursus abstrusus Bjork, 1970^[42] (Ameryka Północna; neogen).
• Ursus bibersoni Ennouchi, 1957^[43] (Afryka; plejstocen)
• Ursus deningeri Reichenau, 1904^[44] (Europa; plejstocen).
• Ursus etruscus G. Cuvier, 1823^[45] (Eurazja, Ameryka Północna; pliocen–plejstocen).
• Ursus ingressus Rabeder, Hofreiter, Nagel & Withalm, 2004^[46] (Europa; plejstocen).
• Ursus kudarensis Baryshnikov, 1985^[47] (Azja; plejstocen).
• Ursus minimus Devéze & Bouillet, 1827^[48] (Europa; pliocen–plejstocen).
• Ursus minutus P. Gervais, 1852^[49] (Europa; pliocen).
• Ursus praepriscus Mottl, 1951^[50] (Europa; plejstocen).
• Ursus savini C.W. Andrews, 1922^[51] (Europa; plejstocen).
• Ursus spelaeus Rosenmüller, 1794^[52] – niedźwiedź jaskiniowy (Europa; plejstocen).
• Ursus tanakai Shikama, 1949^[53] (Azja; plejstocen).
• Ursus vitabilis Gidley, 1914^[54] (Ameryka Północna; plejstocen).

Uwagi

1. Wariant pisowni Thalarctos J.E. Gray, 1825.
2. Nomen nudum.
3. Niepoprawna późniejsza pisownia Thalarctos J.E. Gray, 1825.
4. Podgatunek Gulo gulo.
5. Podgatunek U. thibetanus.
6. Podgatunek U. arctos.
7. Podgatunek †U. minimus.
8. DC – długość ciała; DO – długość ogona; MC – masa ciała

Przypisy

1. C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae :secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 47. (łac.).
2. Gray 1825 ↓, s. 60.
3. Gray 1825 ↓, s. 62.
4. J.E. Gray. An Outline of an Attempt at the Disposition of Mammalia into Tribes and Families, with a List of the Genera apparently appertaining to each Tribe. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 339, 1825. (ang.).
5. J. Brookes: A catalogue of the Anatomical and Zoological Museum of Joshua Brookes. Cz. 16. London: Richard Taylor, 1828, s. 31. (ang.).
6. É. Geoffroy Saint-Hilaire. Palaeontographie. Considérations sur des ossemens fossiles la plupart inconnus trouvés et observés dans les bassins de l’Auvergne. „Revue encyclopédique”. 59, s. 81 (przypis), 1833. (fr.).
7. C.W.L. Gloger: Gemeinnütziges Hand- und Hilfsbuch der Naturgeschichte. Für gebildete Leser aller Stände, besonders für die reifere Jugend und ihre Lehrer. Cz. 1. Breslau: A. Schulz, 1841, s. 54. (niem.).
8. Gray 1864 ↓, s. 692.
9. Gray 1864 ↓, s. 678, 694.
10. W. Kobelt. Katalog der aus dem paläarktischen Faunengebiet beschriebenen Säugetiere (einschließlich der Greuzformeu). „Bericht über die Senckenbergische Naturforschende Gesellschaft in Frankfurt am Main”. 1896, s. 93, 1896. (niem.).
11. Heude 1898 ↓, s. 17.
12. Heude 1898 ↓, s. 18.
13. A.L. Herrera: Sinonimia vulgar y cientifica de los principales vertebrados mexicanos. Mexico: Officina Tipografica de la Secretan’a de Foment, 1899, s. 20. (hiszp.).
14. P.M. Heude. Notes sur quelques Ursidae peu ou point connus. „Mémoires concernant l’histoire naturelle de l’Empire chinois”. 5 (1), s. 2, 1901. (fr.).
15. R.I. Pocock. A new Genus of Ursidae. „The Annals and Magazine of Natural History”. Eighth Series. 20, s. 129, 1917. (ang.).
16. C.H. Merriam. Review of the grizzly and big brown bears of North America (genus Ursus): with description of a new genus, Vetularctos. „North American Fauna”. 41, s. 131, 1918. (ang.).
17. E. Lönnberg. Remarks on some Palearctic Bears. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1923 (1), s. 91, 1923. (ang.).
18. M. Kretzoi. Bemerkungen über das Raubtiersystem. „Annales Historico-Naturales Musei Nationalis Hungarici”. 38, s. 76, 1945. (niem.).
19. M. Kretzoi. Bericht über die Calabrische (Villafranchische) Fauna von Kisláng, Kom. Feyér. „Jahresbericht der Ungarisches Geologischen Anstalt”. 1953, s. 223, 248, 1954. (niem.).
20. Nazwy polskie za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 151-152. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
21. C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 2: Eulipotyphla to Carnivora. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 436. ISBN 978-84-16728-35-0. (ang.).
22. D.L. Garshelis: Family Ursidae (Bears). W: D.E. Wilson, R.A. Mittermeier (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 1: Carnivores. 2009, s. 490–491, 495–497. ISBN 978-84-96553-49-1. (ang.).
23. D.E. Wilson & D.M. Reeder (redaktorzy): Genus Ursus. [w:] Mammal Species of the World. A Taxonomic and Geographic Reference (Wyd. 3) [on-line]. Johns Hopkins University Press, 2005. [dostęp 2021-05-19]. (ang.).
24. Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 671–672. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).
25. Palmer 1904 ↓, s. 703.
26. Palmer 1904 ↓, s. 216.
27. Palmer 1904 ↓, s. 671.
28. Palmer 1904 ↓, s. 638.
29. Palmer 1904 ↓, s. 271.
30. Palmer 1904 ↓, s. 442.
31. Jaeger 1959 ↓, s. 152.
32. Jaeger 1959 ↓, s. 24.
33. Palmer 1904 ↓, s. 702.
34. Palmer 1904 ↓, s. 25.
35. Jaeger 1959 ↓, s. 234.
36. Jaeger 1959 ↓, s. 123.
37. Jaeger 1959 ↓, s. 280.
38. Jaeger 1959 ↓, s. 161.
39. Jaeger 1959 ↓, s. 209.
40. N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Treeview of Mammalian Taxonomy Hierarchy. [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-12-18]. (ang.).
41. Home. The IUCN Red List of Threatened Species. [dostęp 2024-07-04]. (ang.).
42. P.R. Bjork. The Carnivora of the Hagerman Local Fauna (Late Pliocene) of southwestern Idaho. „Transactions of the American Philosophical Society”. New series. 60 (7), s. 16, 1970. DOI: 10.2307/1006119. (ang.).
43. É. Ennouchi. Les Ursidés marocains. „Bulletin de la Société des Sciences Naturelles et Physiques du Maroc”. 37, s. 202–233, 1957. (fr.).
44. W. Reichenau. Über eine neue fossile bären-art Ursus deningeri mihi aus den fluviatilen sanden von Mosbach. „Jahrbücher des Nassauischen Vereins für Naturkunde”. 57, s. 1, 1904. (niem.).
45. G. Cuvier: Recherches sur les ossemens fossiles, où l’on rétablit les caractères de plusieurs animaux dont les révolutions du globe ont détruit les espèces. Wyd. Nouvelle édition. T. 4. Paris et Amsterdam: chez G. Dufour et E. d’Ocagne, 1823, s. 380. (fr.).
46. G. Rabeder, M. Hofreiter, D. Nagel & G. Withalm. New taxa of Alpine cave bears (Ursidae, Carnivora). „Cahiers scientifiques, Centre de Conservation et d’Etude des Collections”. 2, s. 59, 2004. (ang.).
47. G.F. Baryshnikov. Les mammiferes du Paleolithique inferieur du Caucase. „L’Anthropologie”. 93 (4), s. 10, 1989. (fr.).
48. J.S. Devèze de Chabriol & J.B. Bouillet: Essai géologique et minéralogique sur les environs d’Issoire, Département du Puy-de-Dôme et principalement sur la Montagne de Boulade: avec la description et les figures lithographiées des ossemens fossiles qui y ont été recueillis. Paris: Imprimerie de Thibaud-Landriot, imprimeur typographe et lithographe, 1827, s. 75. (fr.).
49. P. Gervais: Zoologie et paléontologie françaises (animaux vertébrés) ou nouvelles recherches sur les animaux vivants et fossiles de la France. T. 1: Contenant l’énumération méthodique et descriptive des espèces ainsi que les principes de leur distribution géographique et paléontologique. Paris: Arthus Bertrand, 1852, s. 107. (fr.).
50. M. Mottl. Die Repolusthöhle bei Peggau (Steiermark) und ihre eiszeitlichen Bewohner. „Archaeologia Austriaca”. 8, s. 2–78, 1951. (niem.).
51. Ch.W. Andrews. Note on a bear (Ursus savini, sp. n.) from the Cromer Forest-bed. „The Annals and Magazine of Natural History”. Ninth series. 9 (50), s. 205, 1922. (ang.).
52. J.Ch. Rosenmüller: Quaedam de ossibus fossilibus animalis cujusdam, historiam ejus et cognitionem accurationem illustrantis. Leipzig: Dissertation, 1795, s. 22. (łac.).
53. T. Shikama. The Kuzuü ossuaries. Geological and palaeontological studies of the limestone fissure deposits, in Kuzuü, Totigi Prefecture. „Science Reports of the Tohoku Imperial University”. 2nd ser.. 3, s. 135, 1949. (ang.).
54. J.W. Gidley. Preliminary report on a recently discovered Pleistocene cave deposit near Cumberland, Maryland. „Proceedings of the United States National Museum”. 46, s. 96, 1913. (ang.).

Bibliografia

• J.E. Gray. On the Genus Ursus of Cuvier, with its Divisions into Subgenera. „Annals of Philosophy”. New Series. 10, s. 59–62, 1825. (ang.).
• J.E. Gray. A Revision of the Genera and Species of Ursine Animals (Ursidæ), founded on the Collection in the British Museum. „Proceedings of the Zoological Society of London”. 1864, s. 677–709, 1864. (ang.).
• P.M. Heude. Note sur l’ours et ses parents. „Mémoires concernant l’histoire naturelle de l’Empire chinois”. 4 (1), s. 14–31, 1898. (fr.).
• T.S. Palmer. Index Generum Mammalium: a List of the Genera and Families of Mammals. „North American Fauna”. 23, s. 1–984, 1904. (ang.).
• E.C. Jaeger: Source-book of biological names and terms. Wyd. 3 (Revised second printing). Springfield: Charles C. Thomas, 1959, s. 1–316. (ang.).

Kontrola autorytatywna (takson):

• NKC: ph526582
• J9U: 987007529759405171
• LNB: 000117105

Identyfikatory zewnętrzne:

• EoL: 46559142
• GBIF: 2433406
• identyfikator iNaturalist: 41637
• ITIS: 180541
• NCBI: 9639
• identyfikator taksonu Fossilworks: 41331
• CoL: 63VHR