Mydleńcowate

Mydleńcowate (Sapindaceae Juss.) – rodzina roślin należąca do rzędu mydleńcowców (Sapindales). Należą tu 144 rodzaje liczące ok. 1900 gatunków, występujących na całym świecie, z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych^[2]. Wyłączane do niedawna w odrębne rodziny rodzaje związane głównie z terenami pod wpływem klimatu umiarkowanego – klon Acer i dwuskrzydlak Dipteronia (rodzina klonowate Acearaceae) oraz kasztanowiec Aesculus, Billia, Handeliodendron (rodzina kasztanowcowate Hippocastanaceae) – są współcześnie (od czasu APG I) włączane w obręb mydleńcowców, czego trafność potwierdzają kolejne badania nad filogenezą całej grupy.

Mydleńcowate

Diploglottis cunninghamii
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	mydleńcowce
Rodzina	mydleńcowate
Nazwa systematyczna
Sapindaceae Juss. Gen. Pl.: 246. 4 Aug 1789
Zasięg

Klon zwyczajny

Kwiatostan kasztanowca zwyczajnego

Kwiaty Koelreuteria paniculata

Owoc Nephelium lappaceum

Szereg przedstawicieli rodziny ma duże znaczenie użytkowe jako drzewa owocowe. Największe znaczenie komercyjne ma jagodzian rambutan Nephelium lappaceum i liczi chińskie Litchi chinensis. Poza tym jadalnych owoców dostarczają Dimocarpus longan, Melicoccus bijugatus, Nephelium ramboutan-ake, Pappea capensis, Talisia esculenta, Talisia oliviformis i Zanha suaveolens. Z różnych gatunków klonów pozyskuje się syrop klonowy. Nasiona paulinii guarana Paullinia cupana i innych gatunków z tego rodzaju są bogate w kofeinę i używane są do wytwarzania pobudzającego napoju. Bogate w saponiny nasiona i owoce mydleńca Sapindus wykorzystywane były jako mydła. Wiele gatunków drzewiastych wykorzystywanych jest jako źródło drewna na opał i konstrukcyjnego. Liczne gatunki uprawiane są także jako rośliny ozdobne (np. z rodzajów: kasztanowiec Aesculus, klon Acer, dwuskrzydlak Dipteronia, Dodonaea, Filicium, roztrzeplin Koelreuteria)^[3].

Morfologia

Pokrój

Rośliny bardzo zróżnicowane od drzew i krzewów, poprzez drewniejące i zielne pnącza po byliny^[3][4].

Liście

Skrętoległe lub naprzeciwległe. Blaszka pojedyncza lub w różny sposób złożona – trójlistkowa, dłoniasto- lub pierzastozłożona. W przypadku liści złożonych listki bliższe nasady zwykle mniej lub bardziej zredukowane, czasem obejmujące łodygę, wyglądające jak przylistki, których poza tym brak z wyjątkiem gatunków pnących. Blaszka liści i listków całobrzega, karbowana, piłkowana lub ząbkowana. Użyłkowanie liści pojedynczych pierzaste lub dłoniaste^[3].

Kwiaty

Zebrane są w wyrastające w kątach liści lub szczytowo różne kwiatostany

wiechy, grona, kłosy, pęczki, czasem pojedyncze. Kwiaty są obupłciowe lub funkcjonalnie jednopłciowe. Kwiaty są promieniste i pięciokrotne lub w różnym stopniu grzbieciste i wówczas czterokrotne. Działki kielicha występują w liczbie czterech lub pięciu i są wolne lub u nasady częściowo zrośnięte. Płatki korony są cztery do pięciu (rzadko zredukowane) i są wolne lub u nasady zrośnięte, najczęściej białe lub żółte. Często na płatkach wyrastają różnokształtne przydatki osłaniające kubeczkowate lub dyskowate miodniki otaczające okółek pręcików. Pręcików jest zwykle 5 do 8, rzadziej inna liczba od 3 do 30. Ich nitki u niektórych przedstawicieli zrastają się u dołu. Pylniki otwierają się podłużnym pęknięciem. Zalążnia jest górna i tworzona jest najczęściej przez trzy (czasem mniej lub więcej – do 8) zrośniętych owocolistków. Szyjka słupka rozgałęzia się dwa lub trzy razy lub znamię znajdujące się na jej szczycie jest podzielone na łatki^[3].

Owoce

Najczęściej torebki, rzadziej niełupki, jagody i pestkowce. Nasiona nierzadko z osnówką^[3].

Systematyka

Mydleńcowate są spokrewnione z rutowatymi Rutaceae i obie te rodziny są razem lub osobno zestawiane w rzędach mydleńcowców Sapindales lub rutowców Rutales w zależności od tego czy są grupowane razem czy zestawiane w osobne rzędy. Najstarszą linię rozwojową w obrębie rodziny reprezentuje obecnie monotypowy rodzaj z jednym gatunkiem – kasztankiem jarzębolistnym Xanthoceras sorbifolium. Wyłączane osobno kolejne linie rozwojowe w odrębne rodziny (klonowatych i kasztanowcowatych) zmieniają mydleńcowate w takson parafiletyczny^[5]. Rodzina dzielona jest na 4 do 6 podrodzin w zależności od ujęcia systematycznego.

Pozycja systematyczna według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)

Rodzina z rzędu mydleńcowców Sapindales w obrębie kladu różowych roślin okrytonasiennych^[2].

mydleńcowce	Biebersteiniaceae łużnikowate Nitrariaceae Kirkiaceae osoczynowate Burseraceae nanerczowate Anacardiaceae mydleńcowate Sapindaceae biegunecznikowate Simaroubaceae meliowate Meliaceae rutowate Rutaceae

Podrodzina Xanthoceroideae Thorne & Reveal

• kasztanek Xanthoceras Bunge z jednym gatunkiem – kasztankiem jarzębolistnym X. sorbifolium

Podrodzina Hippocastanoideae Burnett

plemię Acereae (Durande) Dumort. (1827) (dawniej zwykle w randze rodziny klonowatych Acearaceae):

• Acer L. – klon
• Dipteronia Oliv. – dwuskrzydlak

plemię Hippocastaneae (DC.) Dumort. (1827) (dawniej zwykle w randze rodziny kasztanowcowatych Hippocastanaceae):

• Aesculus L. – kasztanowiec
• Billia Peyr.
• Handeliodendron Render

Podrodzina Dodonaeoideae Burnett

Obejmuje dwa plemiona liczące razem 22 rodzaje ze 140 gatunkami^[2]:

• Arfeuillea Radlkofer
• Averrhoidium Baillon
• Diplokeleba N. E. Brown
• Diplopeltis Endlicher
• Distichostemon F. Mueller
• Dodonaea Miller
• Doratoxylon Bentham & J. D. Hooker
• Euchorium Ekman & Radlkofer
• Euphorianthus Radlkofer
• Eurycorymbus Handel-Mazzetti
• Exothea Macfad.
• Filicium Bentham & J. D. Hooker
• Ganophyllum Blume
• Harpullia Roxburgh
• Hippobromus Ecklon & Zeyher
• Hypelate P. Browne
• Llagunoa Ruiz & Pavón
• Loxodiscus J. D. Hooker
• Magonia A. St.-Hilaire
• Majidea Oliver
• Zanha Hiern

Podrodzina Sapindoideae Burnett

111 rodzajów z 1340 gatunkami^[2]:

• Alatococccus Acevedo-Rodríguez
• Alectryon Gaertn.
• Allophylastrum Acevedo-Rodríguez
• Allophylus L.
• Allosanthus Radlk.
• Amesiodendron Hu
• Aporrhiza Radlk.
• Arfeuillea Pierre ex Radlk.
• Arytera Blume
• Atalaya Blume
• Athyana (Griseb.) Radlk.
• Balsas J. Jiméneez Ram & K. Vega
• Beguea Capuron
• Bizonula Pellegr.
• Blighia K. D. Koenig – bligia
• Blighiopsis Van der Veken
• Blomia Miranda
• Bridgesia Bertero ex Cambess.
• Camptolepis Radlk.
• Cardiospermum L.
• Castanospora F. Muell.
• Chonopetalum Radlk.
• Chouxia Capuron
• Chytranthus Hook. f.
• Conchopetalum Radlk.
• Cubilia Blume
• Cupania L. – rosięga
• Cupaniopsis Radlk.
• Deinbollia Schumach.
• Delavaya Franch.
• Diatenopteryx Radlk.
• Dictyoneura Blume
• Dilodendron Radlk.
• Dimocarpus Lour.
• Diploglottis Hook. f.
• Elattostachys (Blume) Radlk.
• Eriocoelum Hook. f.
• Erythrophysa E. Mey. ex Arn.
• Gereaua (Capuron) Buerki & Callmander
• Glenniea Hook. f.
• Gloeocarpus Radlk.
• Gongrodiscus Radlk.
• Gongrospermum Radlk.
• Guindilia Gillies ex Hook. & Arn.
• Guioa Cav.
• Haplocoelum Radlk.
• Hornea Baker
• Houssayanthus Hunz.
• Hypseloderma Radlk.
• Jagera Blume
• Koelreuteria Laxm. – roztrzeplin
• Laccodiscus Radlk.
• Lecaniodiscus Planch. ex Benth.
• Lepiderema Radlk.
• Lepidopetalum Blume
• Lepisanthes Blume
• Litchi Sonn. – liczi
• Lophostigma Radlk.
• Lychnodiscus Radlk.
• Macphersonia Blume
• Matayba Aubl.
• Melicoccus P. Browne
• Mischocarpus Blume
• Molinaea Comm. ex Juss.
• Neotina Capuron
• Nephelium L. – jagodzian
• Otonephelium Radlk.
• Pancovia Willd.
• Pappea Eckl. & Zeyh.
• Paranephelium Miq.
• Paullinia L. – paulinia
• Pavieasia Pierrev
• Pentascyphus Radlk.
• Phyllotrichum Thorel ex Lecomte
• Placodiscus Radlk.
• Plagioscyphus Radlk.
• Podonephelium Baill.
• Pometia J. R. Forst. & G. Forst.
• Porocystis Radlk.
• Pseudima Radlk.
• Pseudopancovia Pellegr.
• Pseudopteris Baill.
• Radlkofera Gilg
• Rhysotoechia Radlk.
• Sapindus L. – mydleniec
• Sarcopteryx Radlk.
• Sarcotoechia Radlk.
• Schleichera Willd.
• Scyphonychium Radlk.
• Serjania Mill.
• Sinoradlkofera F. G. Meyer
• Sisyrolepis Radlk.
• Smelophyllum Radlk.
• Stadmania Lam.
• Stocksia Benth.
• Storthocalyx Radlk.
• Synima Radlk.
• Talisia Aubl.
• Thinouia Triana & Planch.
• Thouinia Poit.
• Thouinidium Radlk.
• Tina Schult.
• Tinopsis Radlk.
• Toechima Radlk.
• Toulicia Aubl.
• Trigonachras Radlk.
• Tripterodendron Radlk.
• Tristira Radlk.
• Tristiropsis Radlk.
• Tsingya Capuron
• Ungnadia Endl.
• Urvillea Kunth
• Vouarana Aubl.
• Xerospermum Blume
• Zollingeria Kurz

Pozycja w systemie Reveala (1993–1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa Rosopsida Batsch, podklasa różowe (Rosidae Takht.), nadrząd Rutanae Takht., rząd mydleńcowce (Sapindales Dumort.), podrząd Sapindineae Bessey in C.K. Adams, rodzina mydleńcowate (Sapindaceae Juss.)^[6].

Rodzina klonowate Acearaceae oraz kasztanowcowate Hippocastanaceae wyłączone odrębnie.

Przypisy

1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
2. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2018-11-03] (ang.).
3. Maarten J.M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World. Richmond UK, Chicago USA: Kew Publishing, Royal Botanic Gardens, The University of Chicago Press, 2017, s. 371-374. ISBN 978-1-842466346.
4. Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 329-336. ISBN 83-7079-778-4.
5. Harrington, Mark G.; Karen J. Edwards, Sheila A. Johnson, Mark W. Chase & Paul A. Gadek. Phylogenetic inference in Sapindaceae sensu lato using plastid matK and rbcL DNA sequences. „Systematic Botany”. 30 (2), s. 366–382, 2005. DOI: 10.1600/0363644054223549.
6. Crescent Bloom: Sapindaceae. The Compleat Botanica. [dostęp 2010-02-02]. (ang.).

Kontrola autorytatywna (takson):

• LCCN: sh85117446
• GND: 4179098-4
• BnF: 12260020n
• BNCF: 4950
• NKC: ph187929
• J9U: 987007555955105171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: plant/Sapindaceae
• БРЭ: 3534594
• SNL: lønnefamilien
• Catalana: 0141125

Identyfikatory zewnętrzne:

• EoL: 4415
• Flora of China: 10792
• Flora of North America: 10792
• GBIF: 6657
• identyfikator iNaturalist: 58321
• IPNI: 30000506-2
• ITIS: 28657
• NCBI: 23672
• Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30000506-2
• Tela Botanica: 101012
• identyfikator Tropicos: 42000256
• identyfikator taksonu Fossilworks: 54692
• CoL: FY3