Lilia złotogłów (Lilium martagonL.) – gatunekbyliny z rodziny liliowatych (Liliaceae). Występuje w Europie i Azji[3]. W Polsce jest rośliną dość rzadką i objęta jest ochroną prawną. Uznawana jest za „jedną z najpiękniejszych roślin” we florze polskiej[6]. Uprawiana jest też jako ozdobna, poza tym wykorzystywana jest jako roślina lecznicza.
W Polsce spotykana często w Sudetach i Karpatach[9][6], na niżu bardzo rzadka[10], zwłaszcza w części północno-zachodniej[6].
Kwiat
Organy podziemne
Cebula jajowata o długości 3–5 cm i szerokości 2–3 cm[7] (według niektórych źródeł o średnicy do 8 cm[11]) złożona z licznych, złocistożółtych łusek ustawionych dachówkowato[12]. Znajduje się na głębokości 10–20 cm pod powierzchnią gruntu[7]. Dzięki elastycznym korzeniom potrafi w pewnym zakresie regulować głębokość swego posadowienia w glebie[13].
Nierozgałęziona, sztywna, naga lub owłosiona, wysoka od 40 do 150 cm[11]. Zielona, często purpurowo nakrapiana[13], czasem czerwono nabiegła, w dole bezlistna[7].
Liście siedzące, środkowe zebrane po 4–8 w nibyokółki, górne skrętoległe. Blaszka eliptycznie lancetowata, całobrzega[11], na szczycie zaostrzona[7] szeroka na 2–5 cm, długa zwykle 8 do 12 cm, czasem do 16 cm[11]. Wiązki przewodzące wyraźnie widoczne w liczbie od 7 do 11[11][6].
Kwiatostan na szczycie łodygi stanowi luźne grono składające się z 3–10, rzadko do 20 kwiatów. Kwiaty na długich (od 2,5 do 4 cm, rzadziej do 6 cm[7]), łukowato wygiętych ku dołowi szypułkach (w czasie owocowania odstających lub podnoszących się[7]). Okwiat nie zróżnicowany na kielich i koronę, sześciolistkowy, o średnicy 3–6 cm. Jego listki najczęściej mają barwę brudnoróżowoczerwoną i są ciemnopurpurowo nakrapiane. Osiągają do 3 do 4,5 cm długości, są mięsiste i odwinięte ku górze[11]. Ze środka wystaje słupek o trójkanciastym znamieniu[6] otoczony przez sześć pręcików o dużych, purpurowoczerwonych lub żółtych pylnikach[12], przyrośniętych środkiem do nitki[6]. Nitki o długości 1,8 do 3 cm[7]. W miarę dojrzewania listki okwiatu odginają się coraz mocniej na zewnątrz, aż zawinięte dotkną nasady kwiatu. Środkiem każdego płatka biegnie rynienka, wypełniona nektarem[14].
W podziale kwiatów lilii stosowanym w ogrodnictwie, kwiaty lilii złotogłów zaliczane są do turbanowych[15].
Duże (do 3 cm długości i ponad 2 cm szerokości[7]), trójkątnokuliste torebki pękające trzema szparami[12]. Zawierają płaskie, ciemnożółte, szeroko oskrzydlone nasiona[12] o szerokości 4,2 do 5,3 mm[7].
Rozwój
Bylina. Geofit cebulowy. Roślina kwitnie od końca czerwca do lipca[11][6] lub połowy sierpnia[16]. Kolorowe plamki na listkach okwiatu spełniają funkcję wskaźników, które nakierowują owady w odpowiednie miejsce, w fazie czynności prowadzących do zapylenia kwiatu[17]. Roślina wabi owady nie tylko dużymi i barwnymi kwiatami, ale również zapachem. Szczególnie intensywnie pachnie wieczorem i nocą. Dostęp do nektaru mają tylko owady długotrąbkowe, dlatego kwiaty lilii zapylane są tylko przez motyle dzienne i nocne, głównie z rodziny zawisakowatych, m.in. przez fruczaka gołąbka[17]. Ponieważ okwiat jest gładki i śliski kwiaty zapylane są głównie przez owady w locie[14]. Jeśli jednak z jakichś powodów (np. długotrwała zła pogoda) nie dojdzie do zapylenia krzyżowego, roślina dość łatwo może zapylić się własnym pyłkiem (słupek może zmienić położenie w kwiecie i tak zbliżyć znamię do pręcików, że dojdzie do autogamii[17]) i również wytworzyć nasiona, jednak gorszej jakości[18]. Nasiona rozsiewane są przez wiatr. Kiełkowanie jest hipogeiczne, powolne[15]. Jesienią siewka formuje podziemną, drobną cebulę. W kolejnym roku młoda roślina rozwija nad powierzchnią tylko pojedynczy liść[15].
Gatunek rozmnaża się także wegetatywnie za pomocą cebulek powstających u nasady starej cebuli[12], a w ogrodnictwie często także z sadzonek łuskowych (łusek cebulowych). Rozmnażanie wegetatywne odgrywa mniejszą rolę w uprawie tego gatunku niż siew nasion[15].
Rośnie w miejscach półcienistych, na glebach piaszczysto-gliniastych i gliniastych świeżych, zasobnych w substancje mineralno-próchniczne, o zróżnicowanym składzie granulometrycznym – od piasków luźnych, piasków gliniastych mocnych po glinę ciężką[19], o odczynie obojętnym lub zasadowym[6]. Spotykana w rzadkich, widnych lasach, głównie grądach (zwłaszcza subkontynentalnym[6]) i buczynach[12], zwłaszcza nawapiennych, storczykowych[6], poza tym w dąbrowach świetlistych, kwaśnych dąbrowach podgórskich i borach mieszanych[6], a poza lasami w zaroślach, wśród ziołorośli i traworośli[6][7]. W górach w wyższych położeniach w zaroślach kosodrzewiny[12] oraz na halach, na trawiastych miejscach wśród skał[7]. W Alpach dochodzi do wysokości 2650 m n.p.m.[13]
W tradycyjnym podziale lilii Combera z 1949 lilia złotogłów zaliczana jest do zespołu I obejmującego krzyżujące się między sobą gatunki takie jak: lilia HansonaLilium hansonii, lilia medeolowataL. medeoloides, lilia dwurzędowaL. distichum i lilia tsingtaueńskaL. tsingtauense. Mieszańce uzyskano także z lilią bulwkowatąL. bulbiferum oraz z lilią drobnąL. pumilum[15].
Odmiany ozdobne:
Lilium martagon 'Album' – kwiaty woskowobiałe, kultywar nieco niższy od form dzikich, osiąga do 120 cm.
Łacińska nazwa gatunkowa – Lilium martagon – pochodzi z języka greckiego. W Starożytnej Grecji wierzono, że kwiaty lilii powstały z mleka uronionego przez Herę, roślinę nazwali więc leirion czyli cienka, delikatna. Drugi człon nazwy – martagon – oznaczał w alchemii roślinę poświęconą Marsowi. Zawdzięcza się go XVI-wiecznym alchemikom, którzy złocistożółtych cebulek lilii używali przy próbach przemiany różnych metali w złoto[13]. Polski człon nazwy – złotogłów – nawiązuje do cennego materiału[23]. Zwana też leliwą[24], górale nazywają ją lelują[25], a gwarowo określana jest też mianem „janowej lilii”[26].
Ze względu na efektowne kwiaty gatunek zagrożony jest z powodu zrywania ich do bukietów oraz przesadzania roślin ze stanowisk naturalnych do ogrodów. Stanowiskom zagraża też zamiana drzewostanów liściastych na iglaste[12]. Roślina jest też chętnie zjadana przez sarny i inne ssaki przeżuwające[6]. Lilia złotogłów objęta jest w Polsce ochroną ścisłą od 1946 roku[19][27].
Już wiele wieków przed naszą erą starogrecki Hezjod, a po nim i inni, podawali, że mielone cebule lilii mieszano z mąką stosowaną do wypieku chleba[13]. Cebule zawierają sporą ilość skrobi, dlatego dawniej uchodziły za przysmak w każdej postaci: surowej, gotowanej i pieczonej. W postaci suszonej i mielonej wraz z pałką szerokolistną i korzeniami łącznia baldaszkowatego uchodziły za swego rodzaju mąkę.
Leonhart Fuchs już w XVI w. pisał o leczniczych właściwościach kwiatów i liści lilii złotogłów[13]. W Niemczech uprawiana ona była jako roślina lecznicza. W Rosji stosowana ją w leczeniu zapalenia wątroby[4].
Gatunek wymaga podłoża zdrenowanego, alkalicznego, optymalnie z udziałem ściółki leśnej[15].
Zgodnie ze starymi wierzeniami lilia złotogłów była rośliną magiczną. Miała moc otwierania wszystkich zamków, była używana jako ochrona przed demonami. Znajdowała zastosowanie do wyrobu napojów miłosnych[13]. Jest częstym motywem dekoracyjnym w sztuce ludowej Podhala określanym mianem leluja[28][25].
Znaczenie kulturowe lilii – symboliczne, mistyczne i religijne odnoszone jest zazwyczaj ogólnie do rodzaju lub gatunków uprawianych, pochodzących z obszaru śródziemnomorskiego[29]. Także wierzenia i zastosowania w zakresie leczniczego działania lilii dotyczą na ogół lilii uprawianych od wieków w ogrodach (tj. innych gatunków i mieszańców)[30].
Lilia złotogłów pojawia się w literaturze m.in. w powieści Doroty Bałuszyńskiej-Srebro „Imir” jako królowa roślin leczniczych[31].
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
Rudolf Mansfeld, R. Büttner:Mansfeld's Encyclopedia of Agricultural and Horticultural Crops: (Except Ornamentals).Springer Science & Business Media,2001,s.2292-2293. ISBN3-540-41017-1.
Zbigniew Podbielkowski, Maria Podbielkowska:Przystosowania roślin do środowiska.Warszawa:Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,1992,s.410, 424. ISBN83-02-04299-4.
Mariola Truchan, Zbigniew Sobisz:Słupskie Prace Biologiczne.[w:] Nowe stanowiska Lilium martagon na Pomorzu Środkowym [on-line].2010-07.[dostęp 2013-06-06].(pol.).
WładysławMatuszkiewicz:Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski.Warszawa:Wydawnictwo Naukowe PWN,2006. ISBN83-01-14439-4. Brak numerów stron w książce
Jadwiga Waniakowa:Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim.Kraków:Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego,2012,s.69. ISBN978-83-233-3429-3.
MonikaM.KujawskaMonikaM. i inni, Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych: słownik Adama Fischera, Wrocław 2016, s. 410-412, ISBN978-83-64465-29-1, OCLC1007537567.
