Krzyżakowate (Araneidae) – rodzina pająków z infrarzędu Araneomorphae i nadrodziny Araneoidea. Obejmuje ponad 3 tysiące opisanych gatunków, zgrupowanych w ponad 190 rodzajach.
Szybkie fakty Domena, Królestwo ...
Zamknij
Najstarszym znanym przedstawicielem Araneidae jest Mesozygiella dunlopi żyjący we wczesnej kredzie na obecnych terenach Hiszpanii[2].
Pająki o rozmiarach od małych po bardzo duże[3], najczęściej jednak o ciele długości kilkunastu mm. Dymorfizm płciowy jest dobrze zaznaczony – samice są wyraźnie większe od samców[4]. Prosoma samców jest gruszkowata[3]. Karapaks ma zwykle niski nadustek[3]. Występuje u nich ośmioro mniej więcej równych rozmiarów oczu[4]. Oczy par bocznych leżą w dużej odległości od oczu par środkowych, zwykle na wzgórkach[5]. Szczękoczułki mają w części nasadowej boczny guzek[4], określany jako condylus. U krzyżakowatych w ścisłym sensie jest on zawsze gładki, nie zaś rowkowany jak u prządkowatych[5]. Szczękoczułki samic wyposażone są w ząbki i chilum[3]. Odnóża są silne[4], zaopatrzone w kolce[3], zwieńczone trzema pazurkami[4][3]. Czwarta para odnóży wyposażona jest w sustentaculum na szczycie stopy[3]. Opistosoma (odwłok) zwykle jest pękata, zwłaszcza u samic[4]. Płytka płciowa samicy zaopatrzona jest w trzonek (scapus) lub narząd mu homologiczny[5]. Nogogłaszczki samca zwykle mają złożoną budowę[3]; wyposażone są w zwartego kształtu golenie, stosunkowo kulistawe tegulum[5], co najmniej jeden skleryt tegularny[3] oraz radix, niekiedy zlany z nasadową częścią embolusa[3]. Charakterystyczną cechą szeroko rozumianych krzyżakowatych (Araneidae s.lato = Orbipurae) jest współdzielenie przez apofyzę medialną i embolus tej samej hematodochy[5].
Typowo pająki te budują nad powierzchnią ziemi pionowe, koliste (promieniste) sieci łowne[3][5][4]. U licznych linii ewolucyjnych zachowanie to uległo jednak modyfikacji i można w tej grupie spotkać sieci trójwymiarowe[5], poziome[6], a nawet polowanie przy pomocy lassa lub z zasadzki[4].
Rodzina kosmopolityczna[7]. Jej przedstawiciele zamieszkują wszystkie strefy klimatyczne. W Polsce występuje 50 gatunków krzyżakowatych, głównie z rodzaju Araneus, Araniella i Larinioides[8] (zobacz: krzyżakowate Polski).
Takson rangi rodzinowej od rodzaju Araneus utworzył jako pierwszy w 1757 roku Carl Alexander Clerck[9]. Dawniej rodzina ta była znacznie szerzej definiowana. Eugène Simon w publikowanej w latach 90. XIX wieku Histoire naturelle des araignées używał synonimicznej krzyżakowatym rodziny Argiopidae[10][11], która zakresem bardziej przypominała współczesną nadrodzinę Araneoidea[6]. Stopniowo wydzielono z krzyżakowatych m.in. rodziny Cyatholipidae, tkańcowatych, kwadratnikowatych, osnuwikowatych i klejnotnikowatych[6][5]. W 2017 roku Dimitar Dimitrow i współpracownicy wydzieli z nich rodzinę Arkyidae[3]. W 2013 roku Matjaž Kuntner i współpracownicy wprowadzili rodzinę Zygiellidae[12], a w 2019 skorygowali jej nazwę na Phonognathidae[13]. W 2023 roku Kuntner i inni wprowadzili rodzinę Paraplectanoididae[5]. Część autorów jako odrębną traktuje rodzinę prządkowatych i według stanu na 2023 rok klasyfikację taką przyjmuje World Spider Catalog[7].
Do rodziny tej zalicza się ponad 3 tysiące opisanych gatunków, zgrupowanych w ponad 190 rodzajach[7][14]:
- Abba Castanheira & Framenau, 2023
- Acacesia Simon, 1895
- Acantharachne Tullgren, 1910
- Acanthepeira Marx, 1883
- Acroaspis Karsch, 1878
- Acrosomoides Simon, 1887
- Actinacantha Simon, 1864
- Actinosoma Holmberg, 1883
- Aculepeira Chamberlin & Ivie, 1942
- Acusilas Simon, 1895
- Aethriscus Pocock, 1902
- Aethrodiscus Strand, 1913
- Aetrocantha Karsch, 1879
- Afracantha Dahl, 1914
- Agalenatea Archer, 1951
- Alenatea Song & Zhu, 1999
- Allocyclosa Levi, 1999
- Alpaida O. Pickard-Cambridge, 1889
- Amazonepeira Levi, 1989
- †Anepeira Wunderlich, 2004
- Anepsion Strand, 1929
- Aoaraneus Tanikawa, Yamasaki & Petcharad, 2021
- Arachnura Vinson, 1863
- †Araneometa Wunderlich, 1988
- Araneus Clerck, 1757
- Araniella Chamberlin & Ivie, 1942
- Aranoethra Butler, 1873
- Argiope Audouin, 1826
- Artonis Simon, 1895
- Aspidolasius Simon, 1887
- Augusta O. Pickard-Cambridge, 1877
- Austracantha Dahl, 1914
- Backobourkia Framenau, Dupérré, Blackledge & Vink, 2010
- †Bararaneus Wunderlich, 2004
- Bertrana Keyserling, 1884
- Bijoaraneus Tanikawa, Yamasaki & Petcharad, 2021
- Caerostris Thorell, 1868
- Carepalxis L. Koch, 1872
- Celaenia Thorell, 1868
- Cercidia Thorell, 1869
- Chorizopes O. Pickard-Cambridge, 1871
- Chorizopesoides Mi & Wang, 2018
- †Chrysometata Wunderlich, 2004
- Cladomelea Simon, 1895
- Cnodalia Thorell, 1890
- Coelossia Simon, 1895
- Colaranea Court & Forster, 1988
- Colphepeira Archer, 1941
- Courtaraneus Framenau, Vink, McQuillan & Simpson, 2022
- Cryptaranea Court & Forster, 1988
- Cyclosa Menge, 1866
- †Cyclososoma Petrunkevitch, 1958
- Cyphalonotus Simon, 1895
- Cyrtarachne Thorell, 1868
- Cyrtobill Framenau & Scharff, 2009
- Cyrtophora Simon, 1864
- Deione Thorell, 1898
- Dolophones Walckenaer, 1837
- Dubiepeira Levi, 1991
- Edricus O. Pickard-Cambridge, 1890
- Enacrosoma Mello-Leitão, 1932
- Encyosaccus Simon, 1895
- †Eoaraneus Wunderlich, 2004
- †Eochorizopes Wunderlich, 2008
- †Eozygiella Wunderlich, 2004
- Epeiroides Keyserling, 1885
- Eriophora Simon, 1864
- Eriovixia Archer, 1951
- Eustacesia Caporiacco, 1954
- Eustala Simon, 1895
- †Eustaloides Petrunkevitch, 1942
- Exechocentrus Simon, 1889
- Faradja Grasshoff, 1970
- †Fossilaraneus Wunderlich, 1988
- Friula O. Pickard-Cambridge, 1897
- Galaporella Levi, 2009
- Gasteracantha Sundevall, 1833
- Gastroxya Benoit, 1962
- Gea C.L. Koch, 1843
- Gibbaranea Archer, 1951
- Glyptogona Simon, 1885
- Gnolus Simon, 1879
- Guizygiella Zhu, Kim & Song, 1997
- Heterognatha Nicolet, 1849
- Hingstepeira Levi, 1995
- Hortophora Framenau & Castanheira, 2021
- Hypognatha Guérin, 1839
- Hypsacantha Dahl, 1914
- Hypsosinga Ausserer, 1871
- Ideocaira Simon, 1903
- Isoxya Simon, 1885
- Kaira O. Pickard-Cambridge, 1889
- Kangaraneus Castanheira & Framenau, 2023
- Kapogea Levi, 1997
- Kilima Grasshoff, 1970
- Larinia Simon, 1874
- Lariniaria Grasshoff, 1970
- Larinioides Caporiacco, 1934
- Lariniophor Framenau, 2011
- Leviana Framenau & Kuntner, 2022
- Lewisepeira Levi, 1993
- Lipocrea Thorell, 1878
- Macracantha Simon, 1864
- Madacantha Emerit, 1970
- †Meditrina Petrunkevitch, 1942
- Mahembea Grasshoff, 1970
- Mangora O. Pickard-Cambridge, 1889
- Mangrovia Framenau & Castanheira, 2022
- Manogea Levi, 1997
- Mastophora Holmberg, 1876
- Mecynogea Simon, 1903
- Megaraneus Lawrence, 1968
- Melychiopharis Simon, 1895
- Metazygia F.O. Pickard-Cambridge, 1904
- Metepeira F.O. Pickard-Cambridge, 1903
- Micrathena Sundevall, 1833
- Micrepeira Schenkel, 1953
- Micropoltys Kulczyński, 1911
- Milonia Thorell, 1890
- †Miraraneus Wunderlich, 2004
- †Mirometa Petrunkevitch 1963
- Molinaranea Mello-Leitão, 1940
- Nemoscolus Simon, 1895
- Nemosinga Caporiacco, 1947
- Nemospiza Simon, 1903
- Neogea Levi, 1983
- Neoscona Simon, 1864
- Nicolepeira Levi, 2001
- Novakiella Court & Forster, 1993
- Novaranea Court & Forster, 1988
- Nuctenea Simon, 1864
- Oarces Simon, 1879
- Ocrepeira Marx, 1883
- Ordgarius Keyserling, 1886
- Paralarinia Grasshoff, 1970
- Paraplectana Brito Capello, 1867
- Pararaneus Caporiacco, 1940
- Paraverrucosa Mello-Leitão, 1939
- Parawixia F.O. Pickard-Cambridge, 1904
- Parmatergus Emerit, 1994
- Pasilobus Simon, 1895
- Perilla Thorell, 1895
- Pherenice Thorell, 1899
- Pitharatus Simon, 1895
- Plebs Joseph & Framenau, 2012
- Poecilarcys Simon, 1895
- Poecilopachys Simon, 1895
- Poltys C.L. Koch, 1843
- Popperaneus Cabra-García & Hormiga, 2020
- Porcataraneus Mi & Peng, 2011
- Pozonia Schenkel, 1953
- Prasonica Simon, 1895
- Prasonicella Grasshoff, 1971
- Pronoides Schenkel, 1936
- Pronous Keyserling, 1881
- Pseudartonis Simon, 1903
- Pseudopsyllo Strand, 1916
- Psyllo Thorell, 1899
- †Pulchellaranea Poinar, 2015
- Pycnacantha Blackwall, 1865
- †Pycnosinga Wunderlich, 1988
- Quokkaraneus Castanheira & Framenau, 2022
- Rubrepeira Levi, 1992
- Salsa Framenau & Castanheira, 2022
- Scoloderus Simon, 1887
- Sedasta Simon, 1894
- Singa C.L. Koch, 1836
- Singafrotypa Benoit, 1962
- Siwa Grasshoff, 1970
- Socca Framenau, Castanheira & Vink, 2022
- Spilasma Simon, 1897
- Spinepeira Levi, 1995
- Spintharidius Simon, 1893
- Taczanowskia Keyserling, 1879
- Talthybia Thorell, 1898
- Tatepeira Levi, 1995
- Telaprocera Harmer & Framenau, 2008
- Testudinaria Taczanowski, 1879
- †Testudinaroides Dunlop et Jekel, 2008
- †Tethneus Scudder, 1885
- Thelacantha van Hasselt, 1882
- Thorellina Berg, 1899
- Togacantha Dahl, 1914
- Umbonata Grasshoff, 1971
- Ursa Simon, 1895
- Venomius Rossi, Castanheira, Baptista & Framenau, 2023
- Verrucosa McCook, 1888
- Wagneriana F.O. Pickard-Cambridge, 1904
- Witica O. Pickard-Cambridge, 1895
- Wixia O. Pickard-Cambridge, 1882
- Xylethrus Simon, 1895
- Yaginumia Archer, 1960
- Zealaranea Court & Forster, 1988
- Zilla C.L. Koch, 1834
Araneidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.). David Penney, Vicente M. Ortuño. Oldest true orb-weaving spider (Araneae: Araneidae). „Biology Letters”. 2 (3), s. 447–450, 2006. DOI: 10.1098/rsbl.2006.0506. (ang.). Dimitar Dimitrov, Ligia R. Benavides, Miquel A. Arnedo, Gonzalo Giribet, Charles E. Griswold, Nikolaj Scharff, Gustavo Hormiga. Rounding up the usual suspects: a standard target-gene approach for resolving the interfamilial phylogenetic relationships of ecribellate orb-weaving spiders with a new family-rank classification (Araneae, Araneoidea). „Cladistics”. 33, s. 221–250, 2017.
Marek Żabka: Pająki – Araneae. W: Zoologia: Stawonogi. T. 2, cz. 1. Szczękoczułkopodobne, skorupiaki. Czesław Błaszak (red. nauk.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2011. ISBN 978-83-01-16568-0. Brak numerów stron w książce Matjaž Kuntner, Klemen Čandek, Matjaž Gregorič, Eva Turk, Chris A. Hamilton, Lisa Chamberland, James Starrett, Ren-Chung Cheng, Jonathan A. Coddington, Ingi Agnarsson, Jason Bond. Increasing information content and diagnosability in family-level classifications. „Systematic Biology”. 72 (4), s. 964–971, 2023. DOI: 10.1093/sysbio/syad021. Nikolaj Scharff, Jonathan A. Coddington, Todd A. Blackledge, Ingi Agnarsson, Volker W. Framenau, Tamas Szutsa, Cheryl Y. Hayashii, Dimitar Dimitrov. Phylogeny of the orb-weaving spider family Araneidae (Araneae: Araneoidea). „Cladistics”. 36 (1), s. 1–21, 2020. Wiley-Blackwell. DOI: 10.1111/cla.12382. C. Clerck: Aranei Svecici. Svenska spindlar, uti sina hufvud-slågter indelte samt under några och sextio särskildte arter beskrefne och med illuminerade figurer uplyste. Stockholmiae: Laurentius Salvius, 1757. Brak numerów stron w książce
E. Simon: Histoire naturelle des araignées, 1st edn. Paris: Librairie encyclopédique de Roret, 1892. Brak numerów stron w książce
E. Simon: Histoire naturelle des araignées. Deuxième édition, tome premier. Paris: Roret, 1895, s. 489-760.
Matjaž Kuntner, Miquel A. Arnedo, Peter Trontelj, Tjaša Lokovšek, Ingi Agnarsson. A molecular phylogeny of nephilid spiders: evolutionary history of a model lineage. „Molecular Phylogenetics and Evolutio”. 69 (3), s. 961–979, 2013. DOI: 10.1016/j.ympev.2013.06.008. Matjaž Kuntner, Chris A. Hamilton, Ren-Chung Cheng, Matjaž Gregorič, Nik Lupše, Tjaša Lokovšek, Emily Moriarty Lemmon, Alan R. Lemmon, Ingi Agnarsson, Jonathan A. Coddington, Jason Bond. Golden orbweavers ignore biological rules: phylogenomic and comparative analyses unravel a complex evolution of sexual size dimorphism. „Systematic Biology”. 68 (4), s. 555–572, 2019. DOI: 10.1093/sysbio/syy082.
Identyfikatory zewnętrzne:
