Derywacja (socjologia)

Derywacja – nienaukowe rozumowanie polegające na logicznych i pozornie logicznych uzasadnieniach ludzkiego działania oparte na rezyduach, a w małym stopniu lub w ogóle niebiorące pod uwagę doświadczenia^[1]. Pojęcie zostało wprowadzone do socjologii przez Vilfreda Pareto w Traktacie o socjologii ogólnej, opublikowanym w 1916 roku^[2].

Ten artykuł dotyczy pojęcia z dziedziny socjologii. Zobacz też: inne znaczenia słowa „derywacja”.

Derywacje powstają jako wnioski bądź sofizmaty z rezyduów. Odpowiadają wnioskom logicznym i opisom doświadczeń w taki sposób, w jaki rezydua odpowiadają zasadom i twierdzeniom naukowym, a derywaty oparte na rezyduach i derywacjach odpowiadają teoriom naukowym, wyprowadzonym z wcześniej sformułowanych twierdzeń^[3]. Charakterystyczne dla derywacji jest to, że^[4]:

• w przypadku zniszczenia rezyduum jest ono zastępowane innym, aby jednostka używająca derywacji mogła osiągnąć ten sam cel;
• podobnie w przypadku wykazania błędów logicznych w derywacji, zastępowana jest ona inną;
• siła wniosku osłabia się, gdy pod wpływem wnioskowania rezydua są zastępowane przez logiczne rozumowanie;
• w rozumowaniu opartym na derywacjach nie są koniecznie logiczne implikacje.

Pareto wyróżnił cztery klasy derywacji^[5]:

1. Stwierdzenia:
   • niezależne od doświadczenia;
   • przejawy rezyduów, będące „wyjaśnieniami” poprzez wyrażenie uczuć wspólnych dla nadawcy i odbiorcy;
   • przekształcające fakty subiektywne („tak odczuwam”) w fakty obiektywne („tak jest”).
2. Odwołania do autorytetu:
   • jednostki lub wielu ludzi;
   • obyczajów i zwyczajów;
   • istoty boskiej bądź personifikacji.
3. Zgodność z uczuciami odbiorcy przedstawianymi jako zasada (zgodność z uczuciami wszystkich, większości), w tym:
   • wnioskowanie opierające się na aprobacie wielu (wszystkich);
   • narzucenie jednostce sposobu działania jako właściwego i zatarcie w ten sposób różnicy interesów jednostki i zbiorowości;
   • odwoływanie się do interesu zbiorowości, aby osiągnąć cele partykularne, osobiste;
   • twierdzenia o historycznych prawach i stosunkach moralnych jako absolutnych i istniejących zawsze;
   • twierdzenia odwołujące się do zgodności z pojęciami metafizycznymi i abstrakcjami zapewniającymi dobro, takimi jak „Ludzkość”, „Postęp” itp.;
   • twierdzenia będące wyjaśnieniami „pozadoświadczalnymi”, charakterystyczne dla myślenia magicznego.
4. Derywacje słowne, oparte na nieodpowiadających rzeczywistości niejednoznacznym określeniom, budzące uczucia przez sposób rozumowania:
   • derywacje powstające przez stosowanie nieprecyzyjnych (nieokreślonych) terminów (dużo, mało) do rzeczy realnych lub odwrotnie, jak w przypadku sofizmatu „sorite”;
   • stosowaniu terminów mających wywołać odpowiednie uczucia przy stwierdzeniach, np. wybieranie między wyrażeniami handel ludźmi i handel żywym towarem, egzekucja i morderstwo, partyzanci i terroryści;
   • używanie terminów wieloznacznych oraz określanie danych rzeczy jednym terminem, aby wydłużyć derywację i przez to wywołać i ugruntować uczucia, a ukryć fakty;
   • podawanie metafor, analogii i alegorii jako dowodów, stosowane przez metafizyków i teologów;
   • używanie niemających odpowiednika w rzeczywistości nieprecyzyjnych pojęć w celu wywołania wrażenia, że mówi się o „wielkich tajemnicach”.

Zobacz też

Zobacz hasło derywacja w Wikisłowniku

• uprawomocnienie

Przypisy

1. Pareto 1994 ↓, s. 204-205.
2. Pareto 1994 ↓, s. XII.
3. Pareto 1994 ↓, s. 158-159.
4. Pareto 1994 ↓, s. 205-206.
5. Pareto 1994 ↓, s. 208-233.

Bibliografia

• Vilfredo Pareto: Uczucia i działania. Fragmenty socjologiczne. Monika Dobrowolska, Magdalena Rozpędowska, Anna Zinserling (tłum.). Warszawa: PWN, 1994, seria: Biblioteka Socjologiczna. ISBN 83-01-11338-3.