Cmentarz żydowski w Warszawie (Bródno)
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cmentarz żydowski na Bródnie – cmentarz żydowski znajdujący się w Warszawie, w dzielnicy Targówek, u zbiegu ulic Odrowąża i św. Wincentego.
 nr rej. A-856 z dnia 5 września 2009 r. | |
 Macewy w centralnej części nekropolii | |
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość |
Warszawa |
| Adres | |
| Typ cmentarza |
wyznaniowy |
| Wyznanie | |
| Stan cmentarza |
niegrzebalny |
| Powierzchnia cmentarza |
13,5 ha[1] |
| Liczba pochówków |
ok. 250 000[1] |
| Liczba kwater cmentarnych |
86[1] |
| Data otwarcia |
1780 |
| Data ostatniego pochówku |
listopad 1940[1] |
| Zarządca | |
Mapa cmentarza | |
Położenie na mapie Warszawy  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
 52°16′13″N 21°02′18″E | |
| Strona internetowa | |
Cmentarz został oficjalnie założony w 1780 na gruntach wsi Targówek przez Szmula Jakubowicza Zbytkowera, bogatego kupca i dostawcę dworu Stanisława Augusta Poniatowskiego[2][3]. Zbytkower uzyskał również wymaganą zgodę na założenie nekropolii od biskupa płockiego Michała Jerzego Poniatowskiego, któremu podlegały tereny na prawym brzegu Wisły[4][5]. Była ona obwarowana warunkami cichych przemarszów konduktów pogrzebowych oraz dostarczania co roku 10 kamieni (ok. 120 kg) łoju kościołowi parafialnemu w Skaryszewie[4]. Pierwszy odnotowany pochówek odbył się jednak jeszcze przed oficjalnym otwarciem cmentarza, w 1743[6].
Powierzchnia cmentarza wynosiła w tamtym czasie 0,75 ha[2]. W 1784 żona Szmula Zbytkowera ufundowała ogrodzenie nekropolii; zbudowano także dom przedpogrzebowy[2]. Do rzezi Pragi w 1794 liczba pochówków była jednak stosunkowo niewielka[7]. W 1785 utworzono Bractwo Święte (Chewra Kadisza), które po śmierci Szmula Zbytkowera w 1801, zgodnie z zapisem przywileju lokacyjnego, przejęło zarządzanie nekropolią[8].
W 1794 na cmentarzu pochowano żołnierzy dowodzonego przez Berka Joselewicza Pułku Lekkokonnego Starozakonnego, którzy polegli w walkach z Rosjanami[9].
Szmul Zbytkower spoczął na ufundowanym przez siebie cmentarzu[2]. W 1842 pochowano tam wynalazcę Abrahama Sterna, twórcę pierwszego na świecie arytmometru wykonującego pięć podstawowych działań[10].
W 1843 staraniem wnuka Szmula Zbytkowera, Jakuba Flataua, wzniesiono wzdłuż północno-wschodniej granicy cmentarza ceglany mur, w którym umieszczono tablicę pamiątkową ku czci fundatora. Pozostałe fragmenty muru wzniesiono dopiero w latach 70. XIX wieku z funduszy pochodzących z legatów Jakuba Flataua i jego siostry Rozalii Löwenstein[11].
W 1870 zarząd cmentarza został przejęty przez Gminę Żydowską w Warszawie[8]. Wzniesiono nowy dom przedpogrzebowy, mur cmentarza, posadzono drzewa, wykopano kilka studni artezyjskich oraz zorganizowano regularną służbę cmentarną[12]. W 1890 nekropolia znalazła się w granicach administracyjnych miasta[2]. Pod koniec XIX wieku powiększono cmentarz od strony południowej[13].
Cmentarz był uważany za miejsce pochówku uboższych Żydów[14][15]. Ustalone w 1855 opłaty były niższe o 75% niż na cmentarzu przy ulicy Okopowej, urządzano tam również wiele bezpłatnych pochówków[16]. Ostatni pogrzeb miał miejsce przed zamknięciem getta warszawskiego, w listopadzie 1940[1]. W tamtym czasie powierzchnia nekropolii wynosiła 18,5 ha[2][13].
W okresie okupacji i Niemcy zniszczyli znajdujące się na cmentarzu budynki i ogrodzenie oraz dużą liczbę nagrobków[17]. Opuszczona nekropolia ucierpiała również w wyniku działalności hien cmentarnych[18].
W czasie powstania warszawskiego w sierpniu 1944 Niemcy rozstrzelali pod murem cmentarza 40 Polaków[19]. Miejsce egzekucji zostało upamiętnione w latach 50. XX wieku tablicą Tchorka ustawioną przy ul. Odrowąża[20].
Dewastacja cmentarza była kontynuowała po 1945[21][22]. Rozebrano otaczające go pozostałości muru[23]. Między 1948 a 1951 na polecenie władz ocalałe nagrobki wyrwano; część z nich wykorzystano jako materiał budowlany, a kilkadziesiąt tysięcy przygotowano do wywiezienia[1], zwożąc je traktorami w jedno miejsce[22]. Teren nekropolii zalesiono[13]. Planowano urządzenie tam parku rekreacyjnego[10]. Te plany nie zostały zrealizowane, a cmentarz stał się miejscem spotkań miejscowego marginesu społecznego[24]. Wypasano tam także krowy[22]. Zmniejszono również powierzchnię nekropolii z 16,5 do 13,5 ha, m.in. o pas terenu od strony ulicy Rogowskiej[25].
Na początku lat 80. XX wieku planowano wzniesienie w centralnej części cmentarza pomnika Żydów warszawskich[22]. Projekt nie został zrealizowany, zachował się jednak wzniesiony w tym czasie postument[22].
W latach 80. XX wieku nekropolia została odrestaurowana przez Fundację Rodziny Nissenbaumów[26]. Cmentarz ogrodzono żelaznym parkanem, a od strony ul. św. Wincentego wzniesiono monumentalną bramę[10]. Tworzą ją dwa pylony z płaskorzeźbami autorstwa Dariusza Kowalskiego, Teresy Pastuszki i Leszka Waszkiewicza[13]. Płaskorzeźby przedstawiają sceny z dziejów praskich Żydów[25]. Od bramy w głąb cmentarza przez las prowadzi brukowana centralna aleja. Znajduje się przy niej kilka odtworzonych kwater z charakterystycznymi, półcylindrycznymi nagrobkami z piaskowca i stojącymi przed nimi macewami. Na końcu alei znajduje się lapidarium z kamieni nagrobnych, gdzie miał stanąć pomnik Żydów warszawskich.
Nekropolia została wpisana do rejestru zabytków pod nr A-856 w dniu 5 września 2009[27].
W 2012 cmentarz został przekazany Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie[21]. Gmina wybudowała nowe ogrodzenie i odrestaurowała bramę. Na postumencie niezbudowanego pomnika i przy głównej alei ustawiono gabiony wypełnione kawałkami macew[21].
W lutym 2018 w jednym z dwóch wzniesionych przy bramie parterowych pawilonów otwarto wystawę „Bejt almin – Dom wieczności” poświęconą historii bródnowskiej nekropolii oraz śmierci i zwyczajom pogrzebowym w kulturze żydowskiej[28]. Zwiedzający może zapoznać się ze zwyczajami dotyczącymi pogrzebu i żałoby, rolą cmentarza w żydowskiej tradycji, a ponadto z formami inskrypcji i przesłaniem symboliki nagrobnej[29]
W 2023 zakończył się pierwszy etap praca topograficznych i archeologicznych, prowadzonych pod nadzorem Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy[30]. Odtworzony wtedy m.in. trzy oryginalne alejki oraz zlokalizowano miejsca pochówku Szmula Zbytkowera, a także − z dokładnością do trzech metrów − Abrahama Sterna, którego upamiętniono symboliczną macewą z napisem w językach polskim i hebrajskim[31]. Odkopano także zarysy ścian oheli Jona Melwergera i Fajwke Lewińskiego[31].
W 2024 liczba macew na cmentarzu była szacowana na ok. 40 tys. sztuk[25].
Nekropolia jest dostępna do zwiedzania, wstęp na jej teren jest płatny[31].
Park im. Jana Szypowskiego „Leśnika”
Do 2014 roku w parku im. płk. Jana Szypowskiego „Leśnika” przy ul. Grochowskiej znajdowały się pergole częściowo wykonane z macew pochodzących z bródzieńskiej nekropolii[32]. Zbudowano z nich murki oraz słupki pergoli przy kręgu tanecznym.
Na początku lat 90. XX wieku władze Żydowskiego Instytutu Historycznego wystąpiły do władz Pragi-Południe o rozbiórkę pergoli w parku. Wiceburmistrz Jacek Podwysocki stwierdził jednak, że pergola nie zostanie rozebrana ze względu na brak funduszy[32]. Została ona rozebrana w 2014, a kawałki macew użyte do ich budowy przewieziono z powrotem na cmentarz[32].
Miejski Ogród Zoologiczny w Warszawie
Podobna sytuacja zaistniała również na terenie warszawskiego zoo, gdzie w latach 50. XX wieku[32] macewy wykorzystano do budowy chodników i krawężników w ogródku różanym w pobliżu ul. Ratuszowej[33]. Nie jest wykluczone, że zostały wykorzystane także w innych miejscach[33].
Po 2007 roku macewy zostały wykopane i złożone koło wybiegu dla hipopotamów[33]. W 2022 roku w uzgodnieniu z Gminą Wyznaniową Żydowską w Warszawie zostały przewiezione na cmentarz na Bródnie[33].
Cmentarz Bródnowski
Macewy z żydowskiej nekropolii zostały użyte do budowy kwatery poległych żołnierzy radzieckich na sąsiednim cmentarzu Bródnowskim[22]. Zostały przeniesione z powrotem w 2011 roku[25].
Brzegi Wisły
W 2012 roku w związku z wyjątkowo niskim poziomem wody rzeka odsłoniła fragmenty żydowskich nagrobków, które - prawdopodobnie zmieszane z gruzem pochodzącym z rozebranych dróg – służyły do umacniania brzegów[34]. Pracująca wówczas nad Wisłą grupa archeologów przekazała je policji, skąd trafiły na cmentarz[35][36].
Otoczony murem cmentarz jest widoczny na jednej z płaskorzeźb umieszczonych na mauzoleum Bera Sonnenberga (syna Szmula Zbytkowera), znajdującym się na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej[5].
Na cmentarzu pochowany został między innymi jego założyciel, kupiec Szmul Zbytkower wraz z żoną Judytą Jakubowiczową oraz ich zięciem Izaakiem Flatauem[37], który był kupcem i założycielem synagogi Zgromadzenia Izraelitów Niemieckich w Warszawie[38], a także wynalazca Abraham Stern[39] i działacz społeczno-religijny Menachem Mordechaj Mote[40].
Na cmentarzu znajdowały się również trzy ohele cadyków w których pochowani byli: Jona Melwerger, Fajwel Lewiński i Eliezer Aszkenazy[41].
Na terenie nekropolii kręcono sceny do filmu Pokolenie w reżyserii Andrzeja Wajdy i Europa, Europa w reżyserii Agnieszki Holland[31].
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
