Cmentarz wojskowy w Surkontach

Cmentarz wojskowy w Surkontach – zniszczony przez władze Białorusi cmentarz żołnierzy Armii Krajowej zlokalizowany w miejscowości Surkonty, w obwodzie grodzieńskim na Białorusi.

Cmentarz wojskowy w Surkontach

Cmentarz w Surkontach
Państwo	Białoruś
Miejscowość	Surkonty
Typ cmentarza	wojskowy
Stan cmentarza	zniszczony
Liczba pochówków	37
Data otwarcia	1944
Data likwidacji	2022
Położenie na mapie Białorusi Cmentarz wojskowy w Surkontach
53°56′42,4810″N 24°58′30,8590″E

Polegli

Osobny artykuł: Bitwa o Surkonty.

Na cmentarzu spoczywają żołnierze Armii Krajowej polegli 21 sierpnia 1944 w walce z wojskami wewnętrznymi NKWD pod Surkontami, gdzie odbyło się starcie już po rozbrojeniu oddziałów AK pod Wilnem. Pochowano tutaj m.in. podpułkownika Macieja Kalenkiewicza „Kotwicza” wraz z 36 podkomendnymi, w tym sześcioma oficerami Nowogródzkiego Okręgu Armii Krajowej^[1].

Historia

Fragment nekropolii, m.in. grób Macieja Kalenkiewicza

Poległych (obdartych przez Sowietów z butów i części odzieży^[2]) pochowano, wobec sprzeciwu miejscowego proboszcza (narodowości litewskiej), obawiającego się represji, nie na parafialnym cmentarzu, ale w pobliżu bardzo zaniedbanej mogiły powstańców styczniowych, którą wskazał jeden z mieszkańców wsi, a w której spoczywali najprawdopodobniej żołnierze oddziału Ludwika Narbutta^[2]. Ksiądz mimo wszystko poświęcił przeznaczone na pochówek miejsce oraz wziął udział w pogrzebie. Za ten gest był wzywany na przesłuchania^[3]. Pogrzeb zorganizował jeden z ocalałych akowców, Czesław Zgorzelski^[2]. Prowizoryczna mogiła żołnierzy zachowała się dzięki uporowi miejscowej ludności, która nie dopuściła do jej zaorania na potrzeby lokalnego kołchozu^[4].

Kilku poległych zostało wkrótce po bitwie ekshumowanych przez szefa Biura Informacji i Propagandy Armii Krajowej z Lidy, Józefa Kalecińskiego „Adila”. Ciała ekshumowanych spoczęły na cmentarzu w Jancewiczach (kwatera akowska), obok grobów porucznika Aleksandra Warakomskiego „Świra” i żołnierza z Lidy, Mariana Jończyka. Do przeniesionych należeli m.in. Jerzy Kaleciński „Kosinus” (był synem Józefa), podporucznik Stanisław Dźwinel „Dzwon” (dowódca kompanii lotniczej) oraz podporucznik Walenty Wasilewski „Jary”^[1].

Na cmentarzu dwa razy pojawiały się komisje NKWD z Grodna oraz Moskwy, które sprawdzały, czy rzeczywiście leży tu Kalenkiewicz. Przez lata ZSRR o cmentarzu nie wolno było wspominać, choć według sowieckiej wersji Polacy polegli tu w walce z Niemcami. Z czasem, w wyniku nakazowego zaniedbania, pozostał w obrębie nekropolii jeden kamień nagrobny, zmarłych w końcu XIX wieku Anny i Józefa Lunkiewiczów, który później pozwolił na wyznaczenie kształtu odbudowanej mogiły^[2].

Latem 1972 cmentarz, jako pierwszy Polak z zagranicy, odwiedził przyjaciel „Kotwicza”, absolwent Politechniki Lwowskiej, żołnierz Obwodu Wileńskiego AK, ofiara represji NKWD, Bolesław Krzyżanowski. W towarzystwie miejscowych obejrzał pole bitwy, w tym widoczne jeszcze leje po wybuchach, kamieniami wyznaczył miejsce cmentarza, wykonał fotografie, wykonał szkic i przewiózł cały materiał do Polski. We Wrocławiu sporządził opis terenu i przesłał rodzinie poległych (żonie „Kotwicza”, Irenie Kalenkiewiczowej oraz jego córce, Danucie Wołągiewiczowej, Helenie Nikicicz i Czesławowi Zgorzelskiemu)^[2].

W 1980, w miejscu grobu „Kotwicza”, jeden z mieszkańców wsi położył kamień, co było pierwszą formą wskrzeszenia pamięci poległych. Był to fragment pomnika z dawnego cmentarza powstańców styczniowych, znajdującego się obok wykarczowanych potem jałowców i kępy sosen. W 1981 Surkonty odwiedziła starsza córka Kalenkiewicza. Kamień ułożony rok wcześniej jeszcze wówczas leżał. Przez cmentarz pracownicy kołchozu „Prawda” w Bałtiszkach dwa razy dziennie przepędzali bydło na pastwisko. Mieszkańcy w tych czasach bali się jeszcze mówić na temat poległych Polaków^[2].

Dopiero u schyłku istnienia ZSRR pojawiła się okazja godnego upamiętnienia poległych żołnierzy. W 1988 starania o upamiętnienie mogiły podjął historyk, Cezary Chlebowski. Pomysłem zainteresowano konsulat generalny w Mińsku, który do Ministerstwa Spraw Zagranicznych Białorusi SRR wystosował trzy noty (listopad 1988, kwiecień i wrzesień 1989). Odbywano rozmowy z ministerstwem, władzami wojewódzkimi i rejonowymi. Zgoda na upamiętnienie w końcu zapadła, ale niezgodności dotyczyły treści napisu na tablicy pamiątkowej. Rosjanie zaproponowali tekst: Polskim żołnierzom Armii Krajowej poległym w 1944 roku. Tekst taki nie był do przyjęcia dlatego, że w 1944 w okolicy przebywali okupanci niemieccy, a potem Sowieci i tablica mogła fałszować historię. Strona polska zabiegała o to, by na tablicy była zawarta dokładna data: 21 sierpnia 1944, która bezsprzecznie wskazywała przeciwnika. Po dalszych ustaleniach, a także przemianach politycznych w ZSRR nadeszła zgoda i można było przystąpić do odbudowy cmentarza. W okresie rozpoczęcia robót na cmentarzu stał już krzyż postawiony przez Kazimierza Sosnowskiego z Wilna, prezesa Fundacji Kultury Polskiej, na którym przybito tabliczkę przywiezioną przez Irenę Kalenkiewiczową^[2].

Cmentarz, ostatecznie odbudowany staraniem Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa na podstawie materiałów Krzyżanowskiego^[2], został otwarty 8 września 1991^[5]. W uroczystości otwarcia udział wzięli m.in. Irena Kalenkiewiczowa, wdowa po ppłk. „Kotwiczu”, a także kilku żyjących jeszcze uczestników bitwy^[1]. Obiekt powstał dzięki pomocy władz rejonu i wsi Surkonty, Bałtiszki, Pielasa, polskiej, litewskiej i białoruskiej ludności tych wsi i pracowników kołchozu „Prawda” w Bałtiszkach. Betonowe krzyże odlano w kołchozie w formach przywiezionych z Polski, przy czym konieczne było nauczenie kołchoźników odlewania betonu. Budowy kamiennego muru otaczającego nekropolię podjęła się wędrowna ekipa Tatarów. Pracami zarządzał Ryszard Bączkowski^[2].

Forma

Otoczony niskim kamiennym murem cmentarz zawierał wydłużoną mogiłę z dwoma rzędami betonowych krzyży. Do krzyży przytwierdzono żeliwne tablice z nazwiskami i pseudonimami poległych żołnierzy AK. Po drugiej stronie mogiły uczczono w sposób symboliczny pamięć akowców poległych w bitwie pod Poddubiczami. W centrum nekropolii umieszczono, zwieńczony krzyżem, kopiec z kamieni z żeliwną tablicą i napisem w języku polskim^[6]: Żołnierzom Armii Krajowej Okręgów „Nów” i „Wiano” poległym za Polską pod Surkontami 21 VIII 1944 r. i w Poddubiczach 19 VIII 1944 r. Autorem projektu cmentarza był architekt Dominik Mączyński, pracownik Fundacji Ochrony Zabytków^[2]. Nekropolią opiekowali się Polacy z Lidy^[1].

Próby zbeszczeszczania i dewastacja

W maju 2013 lokalny kołchoz rozpoczął budowę ośrodka hodowli krów w odległości około trzydziestu metrów od cmentarza. Tak bliskie sąsiedztwo obory mogło doprowadzić do przedostania się nieczystości na mogiły Polaków. Sprawę sygnalizowała prezes Stowarzyszenia Żołnierzy AK na Białorusi, Weronika Sebastianowicz, a zapytanie w tej sprawie do ministra spraw zagranicznych złożył prezydent Andrzej Duda^[7].

25 sierpnia 2022 władze białoruskie zrównały cmentarz przy użyciu ciężkiego sprzętu^[8]. Polskie Ministerstwo Spraw Zagranicznych złożyło ostry protest na ręce białoruskich dyplomatów, po dokonaniu dewastacji nekropolii^[9].

Zobacz też

• cmentarze wojenne Armii Krajowej na Grodzieńszczyźnie i Nowogródczyźnie

Przypisy

1. Kazimierz Krajewski, Nekropolie akowskie na Nowogródczyźnie i Grodzieńszczyźnie, w: Biuletyn IPN, nr 11/2020, s. 17–18, ISSN 1641-9561.
2. TadeuszT. Swat TadeuszT., Pamieć i serce (polskie cmentarze wojenne na Kresach Wschodnich), „Niepodległość i Pamięć” (6/1 (14)), 1999. Brak numerów stron w czasopiśmie
3. J. Drużyńska, S. M. Jankowski, Wyklęte życiorysy, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2009, ISBN 978-83-7510-373-1, s. 199–200.
4. JolantaJ. Drużyńska JolantaJ., Stanisław MariaS.M. Jankowski Stanisław MariaS.M., Wyklęte życiorysy, Poznań: Dom Wydawniczy REBIS, 2009, s. 213, ISBN 978-83-7510-373-1, OCLC 750586013.
5. IrynaI. Kashtalian IrynaI., Strangers at Home. Memorialisation of the Armia Krajowa in Belarus, „Cultures of History Forum”, 2015, s. 6, DOI: 10.25626/0030.
6. J. Drużyńska, S. M. Jankowski, Wyklęte życiorysy, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań 2009, ISBN 978-83-7510-373-1, s. 227–229.
7. Zapytanie nr 5239 – tekst – Sejm Rzeczypospolitej Polskiej [online], www.sejm.gov.pl [dostęp 2023-01-20].
8. Białoruskie służby zdewastowały cmentarz Armii Krajowej w Surkontach. Polsat News. [dostęp 2022-08-25]. (pol.).
9. MarekM. Kozubal MarekM., IPN burzy pomniki czerwonoarmistów [online], Rzeczpospolita [dostęp 2023-01-20] (pol.).