Buk zwyczajny, buk pospolity (Fagus sylvatica L.) – gatunek drzewa należący do rodziny bukowatych (Fagaceae Dumort.). Występuje na przeważającej części kontynentu europejskiego. W Polsce gatunek rodzimy, pospolity na zachodzie i południu.
 | |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | |||||
| Klasa | |||||
| Nadrząd | |||||
| Rząd | |||||
| Rodzina | |||||
| Rodzaj | |||||
| Gatunek |
buk zwyczajny | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Fagus sylvatica L. Sp.Pl.2, 1753[3] | |||||
| |||||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5] | |||||
 | |||||
| Zasięg | |||||
 | |||||
Rozmieszczenie geograficzne
Występuje w stanie dzikim w Europie i w Azji Zachodniej. W Europie zasięg występowania ciągnie się od północy Półwyspu Iberyjskiego przez Francję, Niemcy, kraje Europy Środkowej i Bałkany. Na Półwyspie Skandynawskim i Wyspach Brytyjskich występuje jedynie na południu. W Azji wyłącznie na zachodzie, spotykany w Turcji, Iranie oraz na Kaukazie[3].
Przez Polskę przebiega północno-wschodnia granica zasięgu. Pokrywa się ona z linią, wzdłuż której charakterystyczny dla Europy Zachodniej klimat atlantycki przechodzi w kontynentalny[6]. Poczynając od Królewca biegnie w kierunku południowym przez Lidzbark Warmiński, Olsztyn i Brodnicę. Tam skręca na zachód, przechodząc przez Chełmno, Bydgoszcz, zatacza koło przez Wągrowiec, okrążając od zachodu Poznań i Grodzisk Wielkopolski przez Leszno. Stamtąd biegnie w kierunku wschodnim przez Kalisz i Łódź do Skierniewic, skręcając ku Rawie Mazowieckiej, Opocznu i Radomiowi. Dalej przez Kazimierz, Lublin i Chełm. Tam raptownie skręca na południe w kierunku Zamościa i Tomaszowa Lubelskiego do granicy państwa. W Polsce zachodniej i południowej buk jest jednym z podstawowych drzew tworzących lasy. Poza zwartą granicą zasięgu znajdują się liczne pojedyncze stanowiska.
Morfologia
- Pokrój
- Dorasta do ok. 25–30 m wysokości[7] (wyjątkowo 50 m)[8]. Korona młodszych drzew smukła, starszych gęsta, szeroka, nisko osadzona, jeżeli drzewo rośnie samotnie. U drzew rosnących w zwartych drzewostanach pnie są wysokie, gonne (bez bocznych gałęzi). Konary i większe gałęzie zwykle stromo wzniesione, na końcach nieznacznie zwisające[9].
- Pień
- Dobrze widoczny przynajmniej do połowy korony, dalej dzieli się na potężne konary. Kora cienka, gładka, popielatoszara. Z wiekiem staje się nieco szorstka, nigdy jednak nie bywa spękana i nie łuszczy się, może być nieco falista lub porysowana[9]. Młode pędy owłosione.
- Liście
- Skrętoległe, jajowate lub eliptyczne dorastające do 10 cm długości i 5 cm szerokości, całobrzegie lub falisto ząbkowane (zwłaszcza na odroślach i siewkach). Z wierzchu ciemnozielone, błyszczące, od dołu jasne i matowe. Młode liście z obu stron owłosione srebrzysto. Starsze mają owłosiony główny nerw na spodniej stronie. U nasady zwężone klinowato. Ogonek krótki, owłosiony[9]. Jesienią przybierają rdzawe barwy[10]. Pączki długie, ostre, lancetowate i czerwonobrunatne[11].
- Kwiaty
- Kwiaty męskie zebrane w pęczki zwisające na długich osadkach. Każdy kwiat składa się z 10–15 pręcików i krótkiego czerwonobrunatnego okwiatu w kształcie rurki. Kwiaty żeńskie zebrane po dwa, otoczone czteroklapową okrywą, która w miarę dojrzewania drewnieje tworząc tzw. miseczkę (cupuli).
- Pyłek
- Ziarna kuliste, trójszczelinowe z charakterystycznymi porami, średnicy około 50 μm, o cienkiej ścianie pokrytej drobnym bruzdowaniem[12][13].
- Owoce
- Trójgraniaste, brązowe orzeszki nazywane bukwią z miękko owłosioną, zdrewniałą torebką – kupulą, pękającą na drzewie. Mają do 2 cm długości.
Biologia i ekologia
Rozwój
Fanerofit. Roślina jednopienna, wiatropylna. Kwitnie od kwietnia do maja. W klasyfikacji typów ekologicznych kwiatów wiatropylnych Fraderica Delpino, buk zwyczajny zaliczany jest do typu penduliflorae, czyli kwiatostanach zwieszających się i ruchomych, nie zebranych w kwiatostany kotkowe, lecz w kuliste[14].
W porównaniu z innymi drzewami ma stosunkowo niską produktywność pyłku[13], ich przeciętna liczba w jednym kwiecie to około 12 tysięcy, podczas gdy u sosny jest to około 157 tysięcy[14]. Dodatkowo ziarna są ciężkie, co utrudnia transport przez wiatr na większe odległości, skutkuje to lokalnym rozrastaniem się buczyn[13].
Owocuje obficie co 5–8 lat (tzw. lata nasienne[15][16]), poczynając mniej więcej od 60–80 roku życia (drzewa rosnące w odosobnieniu zaczynają owocować w wieku 40–50 lat). Okrywy orzechów pękają wczesną jesienią[17]. Nasiona kiełkują tylko gdy są przykryte ściółką leśną. Należą do nasion kiełkujących w ciemności[9]. Opadły na wilgotną ziemię orzeszek pęcznieje i wkrótce wyrasta z niego korzonek, który wnika w glebę. Kilka dni później rozwijają się dwa zielone liścienie, pomiędzy którymi znajduje się delikatny pęd, który rosnąc przez lato, wykształca pierwsze liście właściwe[18]. Młode rośliny doskonale znoszą zacienienie. W rozprzestrzenianiu buka zwyczajnego uczestniczą zwierzęta[9] m.in. sójki i wiewiórki.
Gatunek ten jest wśród drzew najbardziej wydajnym producentem ściółki. Jego liście zawierają duże ilości związków wapnia, dzięki czemu powstająca z nich próchnica wzbogaca glebę w substancje pokarmowe i przeciwdziała wyjaławianiu[6]. Współcześnie buk jest najlepiej przystosowanym do panujących warunków przyrodniczych drzewem liściastym w zachodniej części Europy Środkowej[9]. Tworzy również większość naturalnych lasów zachodniej Europy[19]. Osiąga wiek ponad 400 lat (np. w dolnym reglu Babiej Góry), a w południowej Europie nawet ponad 500 lat[20]. Drzewostany bukowe w Polsce zajmują powierzchnię około 341,6 tysiąca hektarów, jest to około 4,9% powierzchni leśnej kraju i 21,3% powierzchni drzewostanów liściastych[21].
Najgrubszy buk zwyczajny w Lasach Państwowych rośnie w nadleśnictwie Nowogard. Ma 750 cm obwodu[22].
Siedlisko
Lubi dość wysoką wilgotność powietrza. Jest wrażliwy na wiosenne przymrozki, dlatego brak naturalnych stanowisk w centralnej i wschodniej Polsce. Rośnie na glebach żyznych, napowietrzonych i wilgotnych, ale nie podmokłych. Odznacza się dość wysokimi wymaganiami glebowymi. Charakteryzuje się dużą tolerancją poziomu zakwaszenia gleby – występuje zarówno na glebach silnie kwaśnych (gleby brunatne), jak i o odczynie zasadowym (gleby wapienne)[23]. W północnej Europie występuje w niskich położeniach do 650 m, im dalej ku południu tym rośnie wyżej. Optimum rozwoju buczyn w Karpatach przypada na górną część regla dolnego, tj. około 800–1150 m n.p.m. (w Tatrach buk dochodzi maksymalnie do 1250 m)[24]. W Alpach występuje na 1540 m, na Etnie sięga do 1880 m. Zajmuje siedliska lasu świeżego, mieszanego i wilgotnego. Na Pomorzu Zachodnim jest głównym składnikiem niektórych kompleksów leśnych (np. Puszcza Bukowa pod Szczecinem).
Fitosocjologia
Tworzy buczyny (Fagion sylvaticae), w których dominuje, rośnie też licznie w grądach (Carpinion), mniej licznie w łęgach i dąbrowach. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla All. Fagion sylvaticae[25]. Według obowiązującej klasyfikacji można wyróżnić dwa taksony fitosocjologiczne, buczynę karpacką (Fagetum carpaticum) oraz buczynę pomorską (Melico-Fagetum)[23].
Genetyka
Liczba chromosomów: 2n = 24[26].
Nazewnictwo
Nazwa buk pochodzi od anglosaskiego boc oraz starogermańskiego Buche, stąd m.in. angielskie słowo book, oznaczające książkę. W Skandynawii pierwsze manuskrypty spisywano na cienkich bukowych tabliczkach, oprawionych w bukowe okładki[17].
Zagrożenia i ochrona
Przez lata uważano, że buczyny w Polsce nie są znacząco zagrożone pod względem zdrowotnym, ponieważ występują na siedliskach zgodnych z wymaganiami ekologicznymi, są rodzimego pochodzenia, ulegają nielicznym chorobom infekcyjnym. Nie występują także masowe pojawienia foliofagów, brakuje ksylofagów i kambiofagów. Jednak w latach 80. XX w. w wielu krajach zaczęto obserwować zjawisko pogarszania się stanu zdrowotnego lasów. Czynnikiem odpowiedzialnym za zamieranie drzewostanów bukowych jest „zgorzel kory buka” zwana także „zamieraniem buka”, „śluzotokiem buka” lub „nekrozą kory buka”[27], która pojawia się w zwiększonym nasileniu w różnych częściach Europy co kilkanaście lat. Stwierdzone procesy chorobowe są potencjalnie dużym zagrożeniem, które może stać się realne przy sprzyjających ich rozwojowi warunkach[21].
Buczyny rosną na glebach atrakcyjnych rolniczo, przez co zostały w znacznej mierze wyniszczone przez człowieka[28].
Wymiar tego gatunku kwalifikujący go do ochrony w formie pomnika przyrody to co najmniej 310 cm długości obwodu w pierśnicy[29].
,_Planty_Park,_Kraków,_Poland.jpg)
Zastosowanie
- Roślina lecznicza
- Napar z liści zawierających kwasy fenolowe, saponiny i flawonoidy działa przeciwzapalnie i odkażająco.
- Surowiec drzewny
- Drewno twarde, ciężkie i spoiste, beztwardzielowe i rozpierzchłonaczyniowe o barwie różowawej z rdzeniem fioletowym, nie zróżnicowanym na biel i twardziel (czasem występuje tzw. „fałszywa twardziel”). Ma bardzo duże zastosowanie w technice. Dostarcza doskonałego materiału meblowego[30], nadaje się także na parkiety, sklejki i płyty wiórowe. Produkuje się z niego beczki, skrzynki, narzędzia, części maszyn i przyrządów sportowych, oraz wiele przedmiotów codziennego użytku. Przemysł chemiczny wytwarza z niego papier, ocet drzewny, węgiel drzewny i olej smołowy. Nadaje się do toczenia.
- Roślina energetyczna
- Ma dużą wartość opałową. Jednym z ważnych produktów przeróbki drewna bukowego jest węgiel drzewny[28].
- Roślina ozdobna
- Roślina ozdobna – drzewo parkowe, używane także do zadrzewień przy drogach. Istnieje wiele odmian ozdobnych.
- Roślina jadalna
- Młode liście są jadalne, mają orzechowy smak, z czasem gorzknieją i twardnieją[17]. Mogą być wykorzystywane jako dodatek do sałat liściowych, sałatek warzywnych i zup[31]. Bukiew jest bogata w tłuszcz, który po wyciśnięciu służyć może do karmienia świń, z tego powodu jest też chętnie zjadana przez dziki i ptaki oraz magazynowana przez myszy i wiewiórki. Z bukwi wytwarza się olej leczniczy, palny i techniczny. Zawiera również trimetyloaminę (faginę), alkaloid, który w większych ilościach ma działanie halucynogenne i toksyczne[32].
- Roślina pastewna
- Liście stanowią dobrą paszę dla zwierząt[17].
- Inne zastosowania
- Nadają się na żywopłoty i szpalery[10]. Martwe liście utrzymują się na gałęziach zimą, co zapewnia dodatkową ochronę przed wiatrem[17]. Leśnicy wykorzystują je do pielęgnowania drzewostanów sosnowych. Ocieniając pnie sosen, buk przyspiesza odpadanie gałęzi sosnowych, co podnosi jakość drewna, a ściółka bukowa niweluje niekorzystny wpływ, jaki niekiedy wywiera na glebę ściółka sosnowa[6]. Z wiórów bukowych wytwarzano dawniej mocny ocet, z kolei popiołu z drewna bukowego używano do prania bielizny[31]. Duży buk produkuje dziennie około 7000 litrów tlenu, jest to ilość wystarczająca dla 50 ludzi[18]. Każdy hektar lasu bukowego corocznie odfiltrowuje z powietrza około 50 ton pyłu[18].
Uprawa
- Wymagania
- Najlepiej rośnie na żyznej, próchnicznej oraz dość wilgotnej glebie, w miejscach słonecznych i półcieniu[33].
- Rozmnażanie
- Siew, sadzonki, szczepienie.
Zmienność
 |
| Asplenifolia |
 |
| Rohan Weeping |
 |
| Roseomarginata |
 |
| Tortuosa |
Gatunek zmienny, istnieje bardzo duża liczba odmian ozdobnych.
- Asplenifolia – wolno rosnące drzewo o gęstej, szeroko rozpostartej, piramidalnej koronie. Liście zielone, bardzo zmienne, powcinane w różnym stopniu, najwęższe na długopędach młodych drzew. Stosunkowo dobrze rośnie w miastach i w rejonach o silnie zanieczyszczonym powietrzu[34].
- Atropunicea – osiąga 20 m wysokości i szerokości. Liście ciemnoczerwone, błyszczące, jesienią przebarwiające się na pomarańczowożółto. Doskonale znosi cięcie. Do wykorzystania w parkach i zieleńcach, w zestawieniach barwnych i jako szpalery[34].
- Dawyck – dorasta do 15 m wysokości przy 3 m szerokości korony. Liście zielone, błyszczące, jesienią żółte lub czerwonobrązowe[34].
- Dawyck Gold – drzewo o wąskiej kolumnowej lub stożkowej koronie. Dorasta do 15 m. Młode liście intensywnie złocistożółte, później stopniowo zielenieją. Przebarwienie jesienne żółte. Na gleby żyzne i świeże. Do sadzenia w parkach i dużych ogrodach, jako drzewo soliterowe, alejowe lub osłonowe.
- Dawyck Purple – dorasta do 15 m[10], o stożkowej lub kolumnowej koronie (szerokość 3 m). Liście ciemnoczerwone, błyszczące, jesienią przebarwiające się na jasnobrązowo[34].
- Fastigiata – forma początkowa wąskowrzecionowata, w starszym wieku wąskostożkowata o konarach wyprostowanych, wyrastających równolegle do pnia.
- Laciniata – forma zbliżona do odm. Asplenifolia o liściach mniej lub bardziej wcinanych, i o szybszym wzroście.
- Pendula – korona zmienna, szeroka lub słupowa. Liście zielone, błyszczące, jesienią żółte lub czerwonobrązowe. Preferuje gleby żyzne i świeże[34].
- Purpurea pendula – wolnorosnące, małe drzewo, o zwisającej, parasolowatej koronie. Dorasta do kilku metrów wysokości. Liście ciemnoczerwone, jesienią przebarwiają się na kolor czerwonobrązowy[34].
- Rohanii – blaszki liściowe z pofalowanymi i mocno powcinanymi brzegami, barwy miedziano-purpurowej, wzrost powolny, powstała w 1888 roku W Czechach ze skrzyżowania dwóch odmian.
- Rohan Weeping – kształt liści jak u ‘Rohanii’, barwa ciemnobordowa.
- Roseomarginata syn. Tricolor, Purpurea Tricolor – Młode liście ciemnopurpurowe, dojrzałe o brzegach różowych z białym przebarwieniem na przejściu.
- Tortuosa syn. F. s. f. suentiliensis Schelle 1911 – jedna z najciekawszych odmian buka znana od początku XIX wieku, ale późno opisana jako forma botaniczna. W Polsce rozmnażana dopiero od kilkunastu lat i prawdopodobnie starsze egzemplarze nie są znane. Charakteryzuje się bardzo wolnym wzrostem i silnie powyginanymi konarami, co nadaje starszym egzemplarzom ciekawy wygląd.
- Virdi Variegata – drzewo o jajowatej koronie, dorastające do około 20 m wysokości. Wytwarza liście żółtawozielone, czasem lekko kremowo nakrapiane[35].
- Zlatia – drzewo o szerokiej, zaokrąglonej koronie. Młode liście na wiosnę, przez okres 2–3 tygodni złotożółte, później zielone[34].
Obecność w kulturze i symbolice
Buk był opisywany przez starożytnych uczonych, Teofrasta z Eresos i Cycerona. Starożytni Rzymianie uważali go za drzewo szczęśliwe, symbol miłości, płodności i cierpliwości. W polskiej tradycji ludowej uchodził za drzewo odstraszające czarownice i demony, bywało jednak, że przeciwnie – przypisywano mu kontakty ze złymi mocami[31].
Adam Mickiewicz wymienił buki, opisując puszczę w poemacie Pan Tadeusz, co stało się zarzewiem wielu dyskusji, gdyż na Litwie ten gatunek nie występuje[10].
Francuski pisarz Gustave Flaubert namiętnie palił fajkę bukową[31]. Fagot, instrument dęty drewniany, zawdzięcza swoją nazwę właśnie bukowi z którego jest wykonywany[28].
W konkursie na Europejskie Drzewo Roku 2024 pierwsze miejsce zajął zasadzony na przełomie XVIII i XIX w. buk „Serce Ogrodu” rosnący w Arboretum w Wojsławicach[36][37].
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
