Alofon

Alofon (allofon, z gr. ἄλλος állos „inny” i φωνή phōnē „dźwięk”) – realizacja fonemu zawierająca oprócz cech fonologicznie relewantnych również szereg cech nierelewantnych w zależności od pozycji głoski (w stosunku do innych) i mówiącego^[1] . Przykładowo w języku polskim [ɲ̟] i [j̃] są alofonami fonemu /ɲ/. Dźwięk [j̃] pojawia się na przykład w wyrazie państwo ([ˈpäj̃s̪t̪fɔ]), gdyż fonem /ɲ/ przed spółgłoskami szczelinowymi realizowany jest jako [j̃] (tzw. rozsunięcie artykulacyjne). W innych kontekstach fonetycznych, na przykład w wyrazie sanie ([ˈs̪äɲ̟ɛ]) będzie on realizowany jako [ɲ̟].. Alofony zapisywane są w transkrypcji fonetycznej, nie są zapisywane w transkrypcji fonologicznej^[2].

Diagram samogłoskowy z zaznaczonymi alofonami w języku polskim. Na czarno zaznaczono główne alofony, a na zielono i czerwono alofony kombinatoryczne. Dodatkowo alofony zaznaczone na czerwono pojawiają się w kontekstach podniebiennych.

Termin „alofon” (ang. allophone) został po raz pierwszy użyty w latach 40. XX wieku przez amerykańskiego językoznawcę Benjamina Lee Whorfa^[3].

Wyróżnia się alofony^[4]:

• kombinatoryczne – głoski, których wystąpienie zdeterminowane jest przez kontekst fonologiczny; wybór danego wariantu zależy od sąsiedztwa dźwiękowego głoski;
• fakultatywne – głoski, w przypadku których możliwa jest wzajemna substytucja.

Zobacz też

• wariant (językoznawstwo)

Przypisy

1. Milewski 1967 ↓.
2. Peter Roach: A Little Encycloedia of Phonetics. [w:] University of Reading [on-line]. s. 60. [dostęp 2017-06-25]. (ang.).
3. Lee 1996 ↓, s. 46, 88.
4. Cruttenden 2008 ↓, s. 43-45.

Bibliografia

• TadeuszT. Milewski TadeuszT., Językoznawstwo, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967.
• AlanA. Cruttenden AlanA., Gimpson's Pronunciation of English, wyd. 7, Londyn: Hodder Education, 2008, ISBN 978-0-340-958773.
• PennyP. Lee PennyP., The Whorf Theory Complex: A Critical Reconstruction, John Benjamins Publishing, 1996, ISBN 1-55619-619-9.

Kontrola autorytatywna (fonem):

• GND: 4491201-8

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: topic/allophone
• SNL: allofon
• Catalana: 0076974
• DSDE: allofon