Porzeczka (Ribes L.) – rodzaj krzewów z monotypowej rodziny agrestowatych Grossulariaceae. Należy tu co najmniej 191 gatunków[4]. Występują one na obszarach o klimacie umiarkowanym i subpolarnym na półkuli północnej oraz w strefie międzyzwrotnikowej na obszarach górskich[4][5][6]. W Polsce rośnie dziko 6 gatunków. Porzeczki to krzewy rosnące w różnych siedliskach – od mokradeł poprzez lasy różnego typu i tereny skaliste na obszarach o suchym klimacie i w górach[7]. Rzadko rosną też jako epifity[8].
 Owoce porzeczki zwyczajnej | |||||
| Systematyka[1][2] | |||||
| Domena | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Królestwo | |||||
| Podkrólestwo | |||||
| Nadgromada | |||||
| Gromada | |||||
| Podgromada | |||||
| Nadklasa | |||||
| Klasa | |||||
| Nadrząd | |||||
| Rząd | |||||
| Rodzina |
agrestowate | ||||
| Rodzaj |
porzeczka | ||||
| Nazwa systematyczna | |||||
| Ribes L. Sp. Pl. 200. 1753 | |||||
| Typ nomenklatoryczny | |||||
|
Ribes rubrum L.[3] | |||||
| |||||
| Zasięg | |||||
 | |||||
.jpg)
Wiele gatunków to ważne rośliny owocowe (zwłaszcza porzeczka agrest R. uva-crispa, porzeczka zwyczajna R. rubrum, porzeczka czarna R. nigrum), inne są cenionymi roślinami ozdobnymi lub mającymi inne zastosowania w ogrodnictwie lub nasadzeniach biotechnicznych (np. porzeczka złota R. aureum, porzeczka alpejska R. alpinum i porzeczka krwista R. sanguineum)[7].
Nazwa naukowa powstała na bazie arabskiego słowa ribas oznaczającego rabarbar (wynik pomyłki)[6].
Rozmieszczenie geograficzne
Zasięg rodzaju obejmuje rozległe obszary głównie na półkuli północnej. Niektóre gatunki sięgają strefy okołobiegunowej, ale większość związana jest ze strefą umiarkowaną Ameryki Północnej, Europy, Azji i północno-zachodniej Afryki[4][8]. Centrum zróżnicowania gatunkowego znajduje się we wschodniej Azji – w samych Chinach rośnie 59 gatunków, z czego 25 to endemity[8]. W Ameryce Północnej na północ od Meksyku rosną 53 gatunki[6]. Na kontynentach amerykańskich zasięg rodzaju sięga najdalej na południe schodząc wzdłuż pasm górskich przez Amerykę Centralną i dalej wzdłuż Andów w Ameryce Południowej[4][6], sięgając do Ziemi Ognistej (Ribes magellanicum)[9]. W Europie rośnie naturalnie 9 gatunków[9], z czego 6 na terenie Polski[10].
- Gatunki flory Polski[11]
- porzeczka agrest, agrest Ribes uva-crispa L.
- porzeczka alpejska Ribes alpinum L. – gatunek rodzimy i uprawiany
- porzeczka czarna Ribes nigrum L. – gatunek rodzimy i uprawiany
- porzeczka czerwona, p. dzika Ribes spicatum E. Robson
- porzeczka skalna Ribes petraeum Wulfen
- porzeczka zwyczajna Ribes rubrum L. – gatunek prawdopodobnie rodzimy i uprawiany
Morfologia
- Pokrój
- Krzewy osiągające do 4 m wysokości[7], o pędach prosto wzniesionych, łukowato przewisających, płożących lub wspinających się, często z wyrastającymi w węzłach pojedynczymi lub trójdzielnymi cierniami[12][13], poza tym ze szczecinkowatymi kolcami między węzłami[6]. Pędy często zróżnicowane są na krótko- i długopędy, często też gruczołowato owłosione[6].
- Liście
- Zwykle sezonowe, czasem zimotrwałe[13]. Skrętoległe (na krótkopędach skupione w pęczki[8]), pojedyncze, ogonkowe, wsparte zasychającymi, brązowymi, zwykle frędzlowato zakończonymi przylistkami[13] lub pozbawione przylistków. Blaszki całobrzegie lub częściej dłoniasto klapowane[8], często z trzema klapami[13]. U niektórych gatunków liście są silnie aromatyczne (np. u czarnej porzeczki)[7].
- Kwiaty
- Obupłciowe (tylko u R. diacantha jednopłciowe)[13], pojedyncze lub zebrane w krótsze lub dłuższe grona, czasem pęczki i baldachogrona. U nasady kwiatostanu znajduje się trwała podsadka, jajowata lub lancetowata, czasem równowąska[8][6]. Okwiat rozwija się na skraju hypancjum w całości lub częściowo obejmującego zalążnię[13]. Ma ono kształt rurkowaty, dzwonkowaty lub miseczkowatego[6]. Działki kielicha w liczbie 5, rzadziej 4, są zwykle dłuższe od płatków korony kwiatu, które występują w tej samej liczbie[7] lub bywają całkiem zredukowane[13]. I działki i płatki występują w kolorze zielonym, białym, żółtym, różowym, czerwonym lub fioletowym[6]. Pręciki w liczbie 5, rzadziej 4, o cienkich i wolnych nitkach, rzadziej u nasady przyrastających do hypancjum. Wokół szczytu zalążni rozwija się dysk miodnikowy. Zalążnia powstaje z dwóch owocolistków tworzących jedną komorę i dwa wolne lub zrośnięte szyjki słupka zakończone dwoma brodawkowatymi ramionami znamienia[13].
- Owoce
- Kuliste[6], soczyste jagody na szczycie z pozostałościami trwałego kielicha[12], często pokryte włoskami, szczecinkami lub gruczołami[13]. Nasiona liczne i drobne[12].
Systematyka
.jpg)
- Pozycja systematyczna
Rodzaj Ribes należy do monotypowej rodziny agrestowatych Grossulariaceae, która jest siostrzaną względem skalnicowatych Saxifragaceae[2]. W systemach z końca XX i XXI wieku rodzina agrestowatych obejmuje tylko ten jeden rodzaj, ale w systemie Cronquista z 1981 zaliczone do niej było ok. 25 rodzajów z co najmniej 350 gatunkami[14]. Mimo podobieństw morfologicznych rośliny te nie były z sobą spokrewnione i współcześnie rozrzucone są wśród różnych rodzin systemu klasyfikacyjnego okrytonasiennych (Phyllonomaceae, twardziczkowate Escalloniaceae, Montiniaceae, Tetracarpaeaceae, iteowate Iteaceae, dławiszowate Celastraceae)[13]. Bliskie (siostrzane) pokrewieństwo agrestowatych ze skalnicowatymi jest dobrze potwierdzone analizami molekularnymi, morfologicznymi[13], chemicznymi i serologicznymi[12].
Rodzaj dzielony jest zwykle na 6 podrodzajów lub sekcji, wśród nich Grossularia, który to takson bywał w przeszłości w niektórych ujęciach podnoszony do rangi osobnego rodzaju[6] o zwyczajowej nazwie agrest.
Powiązania filogenetyczne rodziny agrestowatych w obrębie rzędu skalnicowców według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016):
| skalnicowce |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
+ cynomoriowate Cynomoriaceae – rodzina o nieznanej pozycji w kladogramie.
- Ribes acerifolium Howell
- Ribes achurjanii Mulk.
- Ribes aciculare Sm.
- Ribes affine Kunth
- Ribes albifolium Ruiz & Pav.
- Ribes alpestre Wall. ex Decne.
- Ribes alpinum L. – porzeczka alpejska
- Ribes amarum McClatchie
- Ribes amazonica Weigend & E.Rodr.
- Ribes ambiguum Maxim.
- Ribes americanum Mill.
- Ribes anatolicum Behçet
- Ribes andicola Jancz.
- Ribes armenum Pojark.
- Ribes atropurpureum C.A.Mey.
- Ribes aureum Pursh – porzeczka złota
- Ribes austroecuadorense Freire-Fierro
- Ribes × berisioides Jancz.
- Ribes bicolor Phil.
- Ribes biebersteinii Berland. ex DC.
- Ribes binominatum A.Heller
- Ribes bogotanum Jancz.
- Ribes bolivianum Jancz.
- Ribes brachybotrys (Wedd.) Jancz.
- Ribes bracteosum Douglas
- Ribes brandegeei Eastw.
- Ribes burejense F.Schmidt – agrest burejski
- Ribes caldasiense Weigend
- Ribes californicum Hook. & Arn.
- Ribes canescens Pittier
- Ribes canthariforme Wiggins
- Ribes catamarcanum Jancz.
- Ribes cereum Douglas
- Ribes ceriferum Coville & Rose
- Ribes chachapoyense Weigend & Breitkopf
- Ribes chihuahuense Britton
- Ribes ciliatum Humb. & Bonpl. ex Schult.
- Ribes colandina Weigend
- Ribes contumazensis Weigend
- Ribes costaricensis Weigend
- Ribes cucullatum Hook. & Arn.
- Ribes cuneifolium Ruiz & Pav.
- Ribes curvatum Small
- Ribes cynosbati L.
- Ribes davidii Franch.
- Ribes densiflorum Phil.
- Ribes diacantha Pall.
- Ribes dikuscha Fisch. ex Turcz. – porzeczka dzikusza
- Ribes divaricatum Douglas
- Ribes dombeyanum (Spach) Jancz.
- Ribes dugesii Greenm.
- Ribes echinellum (Coville) Rehder
- Ribes ecuadorense Jancz.
- Ribes elegans Jancz.
- Ribes erectum Freire-Fierro
- Ribes erythrocarpum Coville & Leiberg
- Ribes fargesii Franch.
- Ribes fasciculatum Siebold & Zucc. – porzeczka japońska
- Ribes fontaneum Bochkarn.
- Ribes fontinale Britton
- Ribes formosanum Hayata
- Ribes fragrans Pall.
- Ribes franchetii Jancz.
- Ribes frankei Weigend & Breitkopf
- Ribes fuyunense T.C.Ku & Konta
- Ribes giraldii Jancz. – porzeczka Giralda
- Ribes glabricalycinum L.T.Lu
- Ribes glabrifolium L.T.Lu
- Ribes glaciale Wall. – porzeczka lodowcowa
- Ribes glandulosum Weber
- Ribes grande Rose
- Ribes grandisepalum Durán-Esp. & Avendaño
- Ribes graveolens Bunge
- Ribes griffithii Hook.f. & Thomson
- Ribes henryi Franch.
- Ribes heterotrichum C.A.Mey.
- Ribes himalense Royle ex Decne.
- Ribes hirtellum Michx.
- Ribes hirticaule J.F.Macbr.
- Ribes hirtum Humb. & Bonpl. ex Schult.
- Ribes × holosericeum Otto & A.Dietr. – porzeczka jedwabista
- Ribes horridum Rupr. ex Maxim.
- Ribes huancabambense Weigend & Breitkopf
- Ribes hudsonianum Richardson
- Ribes humile Jancz.
- Ribes hunanense Chang Y.Yang & C.J.Qi
- Ribes incarnatum Wedd.
- Ribes incertum J.F.Macbr.
- Ribes indecorum Eastw.
- Ribes inerme Rydb.
- Ribes integrifolium Phil.
- Ribes janczewskii Pojark. – porzeczka Janczewskiego
- Ribes japonicum Maxim.
- Ribes khorasanicum Saghafi & Assadi
- Ribes kialanum Jancz.
- Ribes komarovii Pojark. – porzeczka Komarowa
- Ribes lacustre (Pers.) Poir.
- Ribes lasianthum Greene
- Ribes latifolium Jancz.
- Ribes laurifolium Jancz.
- Ribes laxiflorum Pursh
- Ribes lehmannii Jancz.
- Ribes leptanthum A.Gray
- Ribes leptostachyum Benth.
- Ribes lobbii A.Gray
- Ribes longeracemosum Franch.
- Ribes luridum Hook.f. & Thomson
- Ribes luteynii Weigend
- Ribes macrobotrys Ruiz & Pav.
- Ribes macrostachyum Jancz.
- Ribes madrense Coville & Rose
- Ribes magellanicum Poir.
- Ribes malvaceum Sm.
- Ribes malvifolium Pojark.
- Ribes mandshuricum (Maxim.) Kom. – porzeczka mandżurska
- Ribes marshallii Greene
- Ribes maximoviczianum Kom.
- Ribes maximowiczii Batalin
- Ribes mediatum Mesícek & Soják
- Ribes melananthum Boiss. & Hohen.
- Ribes menziesii Pursh
- Ribes mescalerium Coville
- Ribes meyeri Maxim.
- Ribes microphyllum Kunth
- Ribes missouriense Nutt.
- Ribes montigenum McClatchie
- Ribes moupinense Franch.
- Ribes multiflorum Kit. ex Schult. – porzeczka wielokwiatowa
- Ribes nanophyllum Freire-Fierro & Endara
- Ribes neglectum Rose
- Ribes nelsonii Coville & Rose
- Ribes nevadense Kellogg
- Ribes nigrum L. – porzeczka czarna
- Ribes niveum Lindl. – porzeczka biała
- Ribes orientale Desf.
- Ribes orizabae Rose
- Ribes ovalifolium Jancz.
- Ribes oxyacanthoides L. – agres ostrokolczasty
- Ribes pallidiflorum Pojark. – porzeczka blada
- Ribes × pallidum Otto & A.Dietr.
- Ribes parvifolium Phil.
- Ribes pentlandii Britton
- Ribes peruvianum Jancz.
- Ribes petraeum Wulfen – porzeczka skalna
- Ribes pinetorum Greene
- Ribes polyanthes Phil.
- Ribes praecox J.F.Macbr.
- Ribes pringlei Rose
- Ribes procumbens Pall. – porzeczka ussuryjska
- Ribes pseudofasciculatum K.S.Hao
- Ribes pulchellum Turcz.
- Ribes punctatum Ruiz & Pav.
- Ribes quercetorum Greene
- Ribes roezlii Regel
- Ribes rotundifolium Michx.
- Ribes rubrisepalum L.T.Lu
- Ribes rubrum L. – porzeczka zwyczajna
- Ribes sachalinense (F.Schmidt) Nakai – porzeczka sachalińska
- Ribes sanchezii Weigend
- Ribes sanguineum Pursh – porzeczka krwista
- Ribes sardoum Martelli
- Ribes saxatile Pall.
- Ribes sericeum Eastw.
- Ribes setchuense Jancz.
- Ribes sinanense F.Maek.
- Ribes soulieanum Jancz.
- Ribes speciosum Pursh
- Ribes spicatum E.Robson – porzeczka czerwona, p. dzika
- Ribes steinbachiorum Weigend & Binder
- Ribes stenocarpum Maxim.
- Ribes sucheziense Jancz.
- Ribes takare D.Don
- Ribes tenue Jancz. – porzeczka delikatna
- Ribes thacherianum (Jeps.) Munz
- Ribes tianquanense S.H.Yu & J.M.Xu
- Ribes tolimense Cuatrec.
- Ribes tortuosum Benth.
- Ribes trilobum Meyen
- Ribes triste Pall.
- Ribes tularense (Coville) Standl.
- Ribes tumerec Weigend & Breitkopf
- Ribes turbinatum Pojark.
- Ribes uva-crispa L. – porzeczka agrest, agrest pospolity
- Ribes valdivianum Phil.
- Ribes × varoi Blanca
- Ribes velutinum Greene
- Ribes viburnifolium A.Gray
- Ribes victoris Greene
- Ribes vilmorinii Jancz.
- Ribes viridiflorum (W.C.Cheng) L.T.Lu & G.Yao
- Ribes viscosissimum Pursh
- Ribes watsonianum Koehne
- Ribes weberbaueri Jancz.
- Ribes wolfii Rothr.
- Ribes xizangense L.T.Lu
Zastosowanie
Rośliny jadalne
Największe znaczenie użytkowe mają: porzeczka zwyczajna Ribes rubrum, porzeczka czarna R. nigrum i agrest R. uva-crispa, przy czym współcześnie w dużym stopniu uprawiane są odmiany mieszańcowego pochodzenia, uzyskane w wyniku krzyżowania roślin z tych i innych gatunków. Inne gatunki porzeczek uprawiane dla owoców to: R. americanum, R. curvatum, R. cynosbati, R. divaricatum i porzeczka złota R. aureum[9][13]. Porzeczki zwane białymi (o białych owocach) są albinotycznymi odmianami powstałymi z porzeczki zwyczajnej R. rubrum i skalnej R. petraeum (np. 'Juteborg', 'Długogronkowa Biała', 'Wersalska Biała')[16][13].
Rośliny ozdobne
Do najbardziej popularnych porzeczek ozdobnych należą: porzeczka złota R. aureum o kwiatach żółtych i porzeczka krwista R. sanguineum o kwiatach różowych i czerwonych[7][13]. Poza tym sadzone są dla ozdoby: porzeczka alpejska R. alpinum, Ribes speciosum[6], zimozielona Ribes laurifolium[9].
Przypisy
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
