Łyszczec, gipsówka (Gypsophila L.) – rodzaj roślin z rodziny goździkowatych. Obejmuje ok. 145 gatunków[4]. Rośliny te występują w Europie, północnej Afryce, Azji i Australii, poza tym są szeroko rozprzestrzenione jako rośliny introdukowane[4]. W Polsce rosną cztery gatunki rodzime, kilka innych dziczeje przejściowo, dwa gatunki introdukowane są zadomowione.
Ten artykuł dotyczy rodzaju roślin. Zobacz też: Gypsophila – rodzaj ptaków.
Nazwa gipsówka, będąca tłumaczeniem nazwy łacińskiej (gypsos = gips, philos = przyjaciel) wskazuje na przywiązanie wielu gatunków tych roślin do podłoża gipsowego[5]. Występują zwykle na stokach suchych wzgórz, w miejscach skalistych. Niektóre gatunki uprawiane są jako ozdobne, w tym także na kwiaty cięte (zwłaszcza łyszczec nadobny i wiechowaty)[6][7].
Zasięg rodzaju obejmuje wszystkie kontynenty Starego Świata. Liczne gatunki występują w Europie południowej (największe zróżnicowanie jest w Europie południowo-wschodniej[6]) i Azji, nieliczne w Afryce północnej, Australii i Oceanii. Jako rośliny zawleczone obecne są w Ameryce Północnej i Południowej[8][5]. We florze Polski rodzaj reprezentowany jest przez 8 gatunków, przy czym 4 z nich są rodzime. Dalszych kilkanaście gatunków spotykanych jest w uprawie[7].
krowiziół zbożowyVaccaria hispanica (Mill.) Rauschert ≡ Gypsophila vaccaria (L.) Sm. – antropofit zadomowiony
Pokrój
Rośliny jednoroczne, dwuletnie i byliny, nagie lub gruczołowato owłosione, czasem drewniejące u nasady. Korzeń tęgi, cienki lub czasem w ogóle nie wykształcony. Pędy u bylin często okazałe, silnie rozgałęzione (do 1 m wysokości i średnicy), nierzadko z korzeniami przybyszowymi wyrastającymi z węzłów. Łodygi prosto wzniesione lub tworzące darnie, nierzadko pokładające się[8][5][6].
Naprzeciwległe, u nasady nieco zrośnięte, bez przylistków. Na pędzie zwykle luźno rozmieszczone. Blaszka 1- lub 3–5-żyłkowa, o kształcie równowąskim, lancetowatym, jajowatym, owalnym lub łopatkowatym[6][8][5].
Bardzo liczne, obupłciowe i drobne, zebrane są w kwiatostany wierzchotkowate, wiechowate i baldachogrona. Nierzadko na szczytach odgałęzień kwiaty zebrane są dodatkowo w główkowate skupienia. Kwiatostany są rozpierzchłe lub skupione. Przysadki są błoniaste, czasem podobne do liści. Kielich o długości od 1 do 5 mm, zrosłodziałkowy, rurkowato-dzwonkowaty, mocno rozcięty (do 1/2) i zwieńczony 5 tępymi ząbkami. Działki zielone z purpurowo nabiegłą żyłką środkową, biało błoniaste między żyłkami. Płatki zwężone są w krótki i niezbyt wybitny paznokieć, nie posiadają przykoronka. Ich łatka jest zaokrąglona lub nieco wycięta, barwy białej lub jasnoróżowej. Pręcików 10, z miodnikami u nasady nitek. Słupek składa się z jednokomorowej zalążni i dwóch szyjek zakończonych brodawkowanymi znamionami[8][5].
Torebki kuliste do jajowatych, otwierają się 4 ząbkami. Zawierają od 4 do 36 kulisto-nerkowatych nasion[8][5].
Rodzaj w tradycyjnym ujęciu miał charakter polifiletyczny. Zaliczany tu łyszczec polnyG. muralis stanowi grupę siostrzanąkladu obejmującego rodzaje goździkDianthus i goździcznikPetrorhagia. W efekcie takson ten wyodrębniony został w osobny rodzaj Psammophiliella. W obrębie kladu tworzonego przez gatunki z rodzaju łyszczec Gypsophila zagnieżdżony z kolei okazał się monotypowy rodzaj Vaccaria z gatunkiem krowiziół zbożowy[10][11], który w efekcie został włączony do rodzaju łyszczec pod nazwą Gypsophila vaccaria (L.) Sm.[4]
Rodzaj należy do rodziny goździkowatych (Caryophyllaceae), rzędu goździkowców (Caryophyllales) w obrębie dwuliściennych właściwych. W obrębie goździkowatych należy do podrodziny Caryophylloideae plemienia Caryophylleae[12].
Wiele gatunków uprawianych jest jako rośliny ozdobne na rabatach, w ogrodach skalnych i na kwiaty cięte[7].
Rozmnażane są przez wysiew nasion, podział silnie rozrośniętych bylin i sadzonki[7].
Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI:10.1371/journal.pone.0119248, PMID:25923521, PMCID:PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
ZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 90, ISBN978-83-62975-45-7.