ଇଷ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀ

ଇଷ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀ (ଇଆଇସି) ଏକ ଇଂରାଜୀ ଏବଂ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ବ୍ରିଟିଶ, ଯୁଗ୍ମ ଷ୍ଟକ କମ୍ପାନୀ ୧୬୦୦ ମସିହାରେ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇଥିଲା ଏବଂ ୧୮୭୪ରେ ଏହା ଭାଙ୍ଗି ଯାଇଥିଲା।^[2] ଏହା ଭାରତ ମହାସାଗର ଅଞ୍ଚଳରେ ପ୍ରଥମେ ଇଷ୍ଟଇଣ୍ଡିଜ୍ (ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ବ ଏସିଆ) ଏବଂ ପରେ ପୂର୍ବ ଏସିଆ ସହିତ ବାଣିଜ୍ୟ କରିବା ପାଇଁ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା। କମ୍ପାନୀ ଭାରତୀୟ ଉପମହାଦେଶର ଏକ ବିଶାଳ ଅଂଶକୁ ନିଜ ନିୟନ୍ତ୍ରଣକୁ ନେଇଥିଲା ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ବ ଏସିଆ ଏବଂ ହଂକଂର କିଛି ଅଂଶକୁ ଉପନିବେଶ କରିଥିଲା । ନିଜର ସମୟକାଳରେ ଶୀର୍ଷରେ ଥିବାବେଳେ ଏହି କମ୍ପାନୀ ବିଭିନ୍ନ ପଦକ୍ଷେପଦ୍ୱାରା ବିଶ୍ୱର ସର୍ବବୃହତ ନିଗମ ଥିଲା । ଇଆଇସିର ନିଜର ସଶସ୍ତ୍ର ବାହିନୀ କମ୍ପାନୀର ତିନୋଟି ପ୍ରେସିଡେନ୍ସି ସେନା ଆକାରରେ ଥିଲା, ଯାହାର ସମୁଦାୟ ସଂଖ୍ୟା ପ୍ରାୟ ୨୬୦,୦୦୦ ସୈନିକ ଥିଲା, ଯାହା ସେତେବେଳେ ବ୍ରିଟିଶ ସେନାଠାରୁ ଦୁଇଗୁଣ ଆକାରର ଥିଲା ।^[3] କମ୍ପାନୀର କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ବିଶ୍ୱ ବାଣିଜ୍ୟ ସନ୍ତୁଳନ ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପକାଇଥିଲା, ଯାହା ରୋମାନ ସମୟରୁ ଦେଖାଯାଉଥିବା ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ବୁଲିୟନର ପୂର୍ବ ଦିଗରେ ପ୍ରବାହିତ ଧାରାକୁ ପ୍ରାୟ ଏକାକୀ ବଦଳାଇ ଦେଇଥିଲା ।^[4][5]

ଇଷ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀ

ଇଷ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀର ପତାକା (୧୮୦୧)
Coat of arms (1698) Motto: Auspicio Regis et Senatus Angliae Latin for "By command of the King and Parliament of England"
ପ୍ରକାର	ପବ୍ଲିକ କମ୍ପାନୀ ରାଜ୍ୟ ମାଲିକାନାରେ ଥିବା ଅନୁଷ୍ଠାନ[1]
ଶିଳ୍ପ	International trade
ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ସ୍ଥାନ	31 ଡିସେମ୍ବର 1600; 423 years ago (1600-୧୨-31)
ପ୍ରତିଷ୍ଠାତାମାନେ	"The Adventurers" by Royal Charter ଥୋମାସ ସ୍ମିଥ, ପ୍ରଥମ ଗଭର୍ଣ୍ଣର
Defunct	1 ଜୁନ 1874; 150 years ago (1874-୦୬-01)
Fate	ଜାତୀୟକରଣ ହେଇଗଲା: କମ୍ପାନୀ ଅଧିକୃତ ଅଞ୍ଚଳଗୁଡ଼ିକ ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ରାଜ୍ୟ ଅଧିନସ୍ଥ ହେଲା
ମୁଖ୍ୟ କାର୍ଯ୍ୟାଳୟ	ଇଷ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ ହାଉସ, ଲଣ୍ଡନ , ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର
ଉତ୍ପାଦ	କପା, ରେଶମ, ନୀଳ ରଙ୍ଗ, ଚିନି, ଲୁଣ, ମସଲା, ପୋଟାସିଅମ ନାଇଟ୍ରେଟ, ଚା, କ୍ରୀତଦାସ କାରବାର ଏବଂ ଅଫିମ

ପ୍ରଥମେ "ଇଷ୍ଟ-ଇଣ୍ଡିଜରେ ଲଣ୍ଡନ ଟ୍ରେଡିଂର ଗଭର୍ଣ୍ଣର ଏବଂ କମ୍ପାନୀ" ଭାବରେ ପଞ୍ଜୀକୃତ^[6][7] ହୋଇଥିବା ଏହି କମ୍ପାନୀ ୧୭୦୦ ଦଶକର ମଧ୍ୟଭାଗ ଏବଂ ୧୮୦୦ ଦଶକର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ବିଶ୍ୱର ଅଧା ବାଣିଜ୍ୟ, ବିଶେଷକରି କପା, ରେଶମ, ନୀଳ ରଙ୍ଗ, ଚିନି, ଲୁଣ, ମସଲା, ପୋଟାସିଅମ ନାଇଟ୍ରେଟ, ଚା ଏବଂ ଅଫିମ ଭଳି ମୌଳିକ ଦ୍ରବ୍ୟରେ ଅଂଶଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା । ଏହି କମ୍ପାନୀ ଭାରତରେ ବ୍ରିଟିଶ ସାମ୍ରାଜ୍ୟର ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ମଧ୍ୟ ଶାସନ କରିଥିଲା ।^[8][9]

ଶେଷରେ ଏହି କମ୍ପାନୀ ସାମରିକ କ୍ଷମତା ପ୍ରୟୋଗ କରି ଏବଂ ପ୍ରଶାସନିକ ଦାୟିତ୍ୱ ଗ୍ରହଣ କରି ଭାରତର ବିଶାଳ ଅଞ୍ଚଳରେ ଶାସନ କରିବାକୁ ଆସିଲା । ଭାରତରେ କମ୍ପାନୀ ଶାସନ ୧୭୫୭ ମସିହାରେ ପଲାସୀ ଯୁଦ୍ଧ ପରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ୧୮୫୮ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଲିଥିଲା । ୧୮୫୭ ମସିହାର ଭାରତୀୟ ବିଦ୍ରୋହ ପରେ ଭାରତ ସରକାର ଆଇନ ୧୮୫୮ରେ ବ୍ରିଟିଶ ସରକାର ନୂତନ ବ୍ରିଟିଶ ରାଜ ଆକାରରେ ଭାରତର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ ।

ବାରମ୍ବାର ସରକାରୀ ହସ୍ତକ୍ଷେପ ସତ୍ତ୍ୱେ କମ୍ପାନୀ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଏହାର ଆର୍ଥିକ ସ୍ଥିତିରେ ବାରମ୍ବାର ସମସ୍ୟାର ସମ୍ମୁଖୀନ ହୋଇଥିଲା। ୧୮୭୪ ମସିହାରେ ଇଷ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ ଷ୍ଟକ ଡିଭିଡେଣ୍ଡ ରିଡେମ୍ପସନ ଆକ୍ଟର ସର୍ତ୍ତାବଳୀ ଅନୁଯାୟୀ ଏହାକୁ ଭଙ୍ଗ କରାଯାଇଥିଲା, କାରଣ ଭାରତ ସରକାରଙ୍କ ଆଇନ ସେତେବେଳକୁ ଏହାକୁ ଅବୈଧ, କ୍ଷମତାହୀନ ଏବଂ ପୁରୁଣା କରିଦେଇଥିଲା । ବ୍ରିଟିଶ ରାଜର ସରକାରୀ ଯନ୍ତ୍ରପାତି ଏହାର ସରକାରୀ କାର୍ଯ୍ୟ ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା ଏବଂ ଏହାର ସୈନ୍ୟମାନଙ୍କୁ ନିୟୋଜିତ କରିଥିଲା ।

ଉତ୍ପତି

୧୫୭୭ ମସିହାରେ ଫ୍ରାନ୍ସିସ୍ ଡ୍ରେକ୍ ଇଂଲଣ୍ଡରୁ ଦକ୍ଷିଣ ଆମେରିକାରେ ଥିବା ସ୍ପେନ୍ ବସ୍ତିଗୁଡ଼ିକୁ ସୁନା ଓ ରୂପା ଖୋଜିବା ପାଇଁ ଏକ ଅଭିଯାନରେ ବାହାରିଥିଲେ। ଗୋଲ୍ଡେନ୍ ହିନ୍ଦରେ ଯାତ୍ରା କରି ସେ ଏହା ହାସଲ କରିଥିଲେ ଏବଂ ପରେ ୧୫୭୯ ମସିହାରେ ପ୍ରଶାନ୍ତ ମହାସାଗର ଅତିକ୍ରମ କରିଥିଲେ, ଯାହା ସେତେବେଳେ କେବଳ ସ୍ପାନିଶ ଏବଂ ପର୍ତ୍ତୁଗିଜମାନଙ୍କ ପାଇଁ ପରିଚିତ ଥିଲା । ଶେଷରେ ଡ୍ରେକ୍ ଇଷ୍ଟଇଣ୍ଡିଜ୍ ଅଭିମୁଖେ ଯାତ୍ରା କରି ସ୍ପାଇସ୍ ଦ୍ୱୀପପୁଞ୍ଜ ନାମରେ ପରିଚିତ ମୋଲୁକାସ ଅତିକ୍ରମ କରି ସୁଲତାନ ବାବୁଲ୍ଲାଙ୍କୁ ଭେଟିଥିଲେ। ଲିନେନ୍, ସୁନା ଏବଂ ରୂପା ବଦଳରେ ଲବଙ୍ଗ ଏବଂ ଜାଇଫଳ ସମେତ ବହୁ ପରିମାଣର ବିଦେଶୀ ମସଲା ମିଳିଥିଲା - ଇଂରେଜମାନେ ପ୍ରାରମ୍ଭରେ ଏହାର ବିପୁଳ ମୂଲ୍ୟ ଅନୁଭବ କରିନଥିଲେ ।^[10] ଡ୍ରେକ୍ ୧୫୮୦ ମସିହାରେ ଇଂଲଣ୍ଡକୁ ଫେରି ହିରୋ ହୋଇଥିଲେ । ତାଙ୍କର ପରିକ୍ରମା ଇଂଲଣ୍ଡର ରାଜକୋଷ ପାଇଁ ବିପୁଳ ପରିମାଣର ଅର୍ଥ ସଂଗ୍ରହ କରିଥିଲା ଏବଂ ନିବେଶକମାନେ ପାଖାପାଖି ୫,୦୦୦ ପ୍ରତିଶତ ଫେରି ପାଇଥିଲେ । ତେଣୁ ଷୋଡ଼ଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ଭାଗରେ ପୂର୍ବ ଡିଜାଇନରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଉପାଦାନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା ।^[11]

୧୫୮୮ ମସିହାରେ ସ୍ପାନିଶ ଆର୍ମାଡାର ପରାଜୟ ପରେ, ଧରାପଡ଼ିଥିବା ସ୍ପାନିଶ ଏବଂ ପର୍ତ୍ତୁଗିଜ ଜାହାଜ ଏବଂ କାର୍ଗୋ ଇଂରେଜ ଯାତ୍ରୀମାନଙ୍କୁ ଧନ ସନ୍ଧାନରେ ପୃଥିବୀ ଭ୍ରମଣ କରିବାକୁ ସକ୍ଷମ କରିଥିଲା ।^[12] ଲଣ୍ଡନ ବ୍ୟବସାୟୀମାନେ ଭାରତ ମହାସାଗରକୁ ଯାତ୍ରା କରିବା ପାଇଁ ଅନୁମତି ପାଇଁ ରାଣୀ ପ୍ରଥମ ଏଲିଜାବେଥଙ୍କ ନିକଟରେ ଏକ ପିଟିସନ ଦାଖଲ କରିଥିଲେ ।^[13] ଏହାର ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ଥିଲା ସୁଦୂର-ପୂର୍ବ ବାଣିଜ୍ୟର ସ୍ପାନିଶ ଏବଂ ପର୍ତ୍ତୁଗିଜ ଏକଛତ୍ରବାଦକୁ ଏକ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଝଟକା ଦେବା ।^[14] ଏଲିଜାବେଥ୍ ତାଙ୍କୁ ଅନୁମତି ଦେଲେ ଏବଂ ୧୦ ଅପ୍ରେଲ ୧୫୯୧ରେ ବୋନାଭେଞ୍ଚରରେ ଥିବା ଜେମ୍ସ ଲାଙ୍କେଷ୍ଟର ଅନ୍ୟ ଦୁଇଟି ଜାହାଜ ସହିତ, ଯାହାକୁ ଲେଭାଣ୍ଟ କମ୍ପାନୀଦ୍ୱାରା ଆର୍ଥିକ ସହାୟତା ମିଳିଥିଲା ଟୋରବେରୁ କେପ୍ ଅଫ୍ ଗୁଡ୍ ହୋପ୍ ଦେଇ ଆରବ ସାଗରକୁ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ ଏବଂ କେପ୍ ଦେଇ ଭାରତରେ ପ୍ରଥମ ସଫଳ ଇଂରାଜୀ ଅଭିଯାନ ହୋଇଥିଲେ।^[15] ୫ କେପ୍ କୋମୋରିନ୍ ଦେଇ ମାଳୟ ଉପଦ୍ୱୀପରେ ଯାତ୍ରା କରିବା ପରେ ସେମାନେ ୧୫୯୪ ମସିହାରେ ଇଂଲଣ୍ଡ ଫେରିବା ପୂର୍ବରୁ ସେଠାରେ ଥିବା ସ୍ପାନିଶ ଏବଂ ପର୍ତ୍ତୁଗିଜ ଜାହାଜକୁ ଶିକାର କରିଥିଲେ ।

୧୩ ଅଗଷ୍ଟ ୧୫୯୨ରେ ଫ୍ଲୋରେସ୍ ଯୁଦ୍ଧରେ ସାର୍ ୱାଲ୍ଟର ରାଲେ ଏବଂ ଅର୍ଲ ଅଫ୍ କମ୍ବରଲାଣ୍ଡଙ୍କଦ୍ୱାରା ଏକ ବୃହତ ପର୍ତ୍ତୁଗିଜ କାରାକ୍, ମାଡ୍ରେ ଡି ଡିଉସ‌କୁ ଜବତ କରିବା ଇଂରାଜୀ ବାଣିଜ୍ୟକୁ ଉତ୍ସାହିତ କରିଥିବା ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ ପୁରସ୍କାର ଥିଲା ।^[16] ଯେତେବେଳେ ତାଙ୍କୁ ଡାର୍ଟମାଉଥକୁ ଅଣାଗଲା ସେତେବେଳେ ସେ ଇଂଲଣ୍ଡରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ସର୍ବବୃହତ ପାତ୍ର ଥିଲେ ଏବଂ ସେ ଅଳଙ୍କାର, ମୋତି, ସୁନା, ରୂପା ମୁଦ୍ରା, ଆମ୍ବ୍ରେଗ୍ରି, କପଡ଼ା, ଟେପେଷ୍ଟ୍ରି, ଗୋଲମରିଚ, ଲବଙ୍ଗ, ଡାଲଚିନି, ଜାଇଫଳ, ବେଞ୍ଜାମିନ (ପରଫ୍ୟୁମ ଏବଂ ଔଷଧ ପାଇଁ ବ୍ୟବହୃତ ଏକ ଅତ୍ୟଧିକ ସୁଗନ୍ଧିତ ବାଲସାମିକ୍ ରେଜିନ୍), ଲାଲ ରଙ୍ଗ, କୋଚିନାଲ ଏବଂ ଇବୋନି ବହନ କରୁଥିଲେ ।^[17] ଜାହାଜର ରୁଟର (ମେରିନର ହ୍ୟାଣ୍ଡବୁକ୍) ମଧ୍ୟ ସେତିକି ମୂଲ୍ୟବାନ ଥିଲା ଯେଉଁଥିରେ ଚୀନ, ଭାରତ ଏବଂ ଜାପାନ ବାଣିଜ୍ୟ ମାର୍ଗ ବିଷୟରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସୂଚନା ଥିଲା ।

୧୫୯୬ମସିହାରେ ଆଉ ୩ଟି ଇଂରେଜ ଜାହାଜ ପୂର୍ବ ଦିଗକୁ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ ମଧ୍ୟ ସବୁ ସମୁଦ୍ରରେ ହଜି ଯାଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ ବର୍ଷକ ପରେ ରାଲ୍ଫ ଫିଚ୍ ନାମକ ଜଣେ ଦୁଃସାହସିକ ବ୍ୟବସାୟୀଙ୍କ ଆଗମନ ଘଟିଲା, ଯିଏ କି ତାଙ୍କ ସାଥୀମାନଙ୍କ ସହ ମେସୋପୋଟେମିଆ, ପାରସୀୟ ଉପସାଗର, ଭାରତ ମହାସାଗର, ଭାରତ ଏବଂ ଦକ୍ଷିଣ ପୂର୍ବ ଏସିଆକୁ ଏକ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ପନ୍ଦର ବର୍ଷର ଓଭରଲ୍ୟାଣ୍ଡ ଯାତ୍ରା କରିଥିଲେ । ଫିଚ‌ଙ୍କୁ ଭାରତୀୟ ବ୍ୟାପାର ବିଷୟରେ ପରାମର୍ଶ କରାଯାଇଥିଲା ଏବଂ ଲାଙ୍କେଷ୍ଟରକୁ ଆହୁରି ମୂଲ୍ୟବାନ ସୂଚନା ଦିଆଯାଇଥିଲା ।^[18]

ଆଧାର

1. "East India Company | Definition, History, & Facts | Britannica". www.britannica.com. 2 July 2023.
2. "Not many days ago the House of Commons passed". Times. London. 8 April 1873. p. 9.
3. Roos, Dave (2020-10-23). "How the East India Company Became the World's Most Powerful Monopoly". History. Retrieved 2022-04-29.
4. Dalrymple, William (30 August 2019). "Lessons for capitalism from the East India Company". Financial Times. Archived from the original on 10 December 2022. Retrieved 29 May 2022.
5. Dalrymple, William (2020). The Anarchy - The Relentless Rise of the East India Company. London: Bloomsbury Publishing. p. xxxv (Introduction). ISBN 9781526634016. Retrieved 29 May 2022.
6. Scott, William. "East India Company, 1817–1827". archiveshub.jisc.ac.uk (in ଇଂରାଜୀ). Senate House Library Archives, University of London. Archived from the original on 21 September 2019. Retrieved 20 September 2019.
7. Charter Granted by Queen Elizabeth to the East India Company  – via ଉଇକିପାଠାଗାର.
8. Farrington, Anthony (2002). Trading Places: The East India Company and Asia 1600–1834 (in ଇଂରାଜୀ). British Library. ISBN 9780712347563. Archived from the original on 27 July 2020. Retrieved 21 September 2019.
9. "Books associated with Trading Places – the East India Company and Asia 1600–1834, an Exhibition". Archived from the original on 30 March 2014.
10. "Sir Francis Drake and the Sultan". Escape Artist (in ଆମେରିକୀୟ ଇଂରାଜୀ). 2017-08-21. Archived from the original on 2023-08-15. Retrieved 2023-08-15.
11. https://www.questia.com/library/1876665/the-east-india-company-a-history
12. Desai, Tripta (1984). The East India Company: A Brief Survey from 1599 [to] 1857 (in ଇଂରାଜୀ). Kanak Pubs.
13. "Imperial Gazetteer2 of India, Volume 2, page 454 -- Imperial Gazetteer of India -- Digital South Asia Library". dsal.uchicago.edu. Retrieved 2023-08-15.
14. "R. B. Wernham", Wikipedia (in ଇଂରାଜୀ), 2022-12-27, retrieved 2023-08-15
15. Holmes, Sir George Charles Vincent (1900). Ancient and Modern Ships (in ଇଂରାଜୀ). Chapman & Hall.
16. John Ramsay McCulloch, Society for the Diffusion of Useful Knowledge (Great Britain ) (1833). A Treatise on the Principles, Practice, & History of Commerce (in English). Harvard University. W. Jackson.{{cite book}}: CS1 maint: unrecognized language (link)
17. Leinwand, Theodore B. (1999). Theatre, finance, and society in early modern England. Internet Archive. Cambridge : Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-64031-2.
18. Prasad, Ram Chandra (1980). Early English Travellers in India: A Study in the Travel Literature of the Elizabethan and Jacobean Periods with Particular Reference to India (in ଇଂରାଜୀ). Motilal Banarsidass Publ. ISBN 978-81-208-2465-2.