Lo provençau (prov., niç., gasc., lem., auv., viv.) o provençal (leng., auv., viv.) es lo dialècte occitan parlat en Provença (fòra la zòna aupenca que parla vivaroaupenc) e dins l'èst de Lengadòc. Lo niçard n’es un sosdialècte parlat a Niça. Lo mot provençau serviguèt longtemps a nommar la lenga occitana dins son ensems.
Faits en brèu Parlat en, Region ...
Tampar
Lo provençau au sens abituau, valent a dire, l'occitan dau sud-èst, a conegut d'escrivans de granda reputacion internacionala e doas nòrmas concurrentas: Robèrt Lafont (1923-2009) es la figura tutelara de la nòrma classica mentre que Frederic Mistral (1830-1914) es l'arquetipe de la nòrma mistralenca.
Segon la gramatica de Juli Ronjat (publicada entre 1930 e 1941) e Pèire Bèc (en 1995), lo provençau se parla:
Segon quauqueis autors, lo provençau compren totei lei parlars occitans deis Aups (dichs aupencs o gavòts), valent a dire lo nòrd de la region de Provença-Aups-Còsta d'Azur (au nòrd de Dinha) e lei Valadas Occitanas de l'estat italian.
Pasmens, la classificacion pus admesa uei (segon Juli Ronjat e Pèire Bèc) agropa lei parlars deis Aups dins l'occitan vivaroaupenc e non dins lo dialècte provençau. L'inclusion deis parlars deis Aups dins lo provençau s'explica mai per de motius istorics que dialectologics.
L'inclusion de la franja de Nimes (e mens encara de la franja costiera de Vidorle) au dialècte provençau empacha pas lo caractèr de transicion que ten aquela zona amb lo domeni lengadocian.
Obviament existisson de franjas de transicion entre lei dialèctes provençau e vivaroaupenc que lei dialectològs an costuma d'atribuir au vivaroaupenc: sud de Droma (dicha Droma Provençala), region de Dinha, aut País Niçard. Per còntra la zona dicha bas-aupenca, immediatament au sud de Dinha e anant de Forcauquier a Castelana, es pus provençala que vivaroaupenca, maugrat la preséncia de trachs vivaroaupencs.
I a tanben una transicion dau provençau vèrs lo lengadocian dins l'extrèm sud-èst d'Ardecha e a l'oèst de Nimes (au pè dei Cevenas e vèrs Vidorle).
Segon Pèire Bèc (1995), lei dialèctes provençau e lengadocian forman un ensems sud-occitan (o occitan meridionau), que se distinguís dau nòrd-occitan (vivaroaupenc, auvernhat e lemosin) e de l'occitan gascon.
La màger partida dei diferéncias entre provençal e lengadocian son de conservacions e tanben d'innovacions foneticas.
Una part dei caracteristicas lingüisticas d'aquesta varietat occitana ja se manifèstan a l'Edat Mejana e una autra part se consolida a partir dau sègle XVII:
- Vocalizacion dei -l en fin de sillaba en [w] (fil > fiu, mèl > mèu, sal > sau, martèl > martèu).
- Vocalizacion frequenta (mai non sistematica) de -lh en [w] (solelh > soleu).
Leis autrei trachs se fan visibles a partir dau sègle XVII:
- Amudiment dei consonantas finalas (e subretot quauquei marcas gramaticalas coma leis -s dau plurau dei noms e adjectius, que despareisson o que dins certanei cas se substituisson per la terminason -ei(s) prononciada [ej(z)/i(z)]. En niçard pasmens utilizan lei terminasons -u/-i. Ansin la forma occitana mai estenduda los amics, las amigas se ditz en provençau generau leis amics, leis amigas e en niçard lu amics, li amigui.
- -es final post-tonic es realizat [es] dins los vèrbes conjugats tenes [t'enes], mas [e] en los autres cas son paures [sump'awɾe].
Rapòrt au lengadocian (mai amb una larga zòna d'interferéncia), lo provençau se caracteriza per:
- Un article definit plurau epicèn (qu'a la mesma forma au masculin coma au femenin) lei [lej/li] (leis [lejz/liz] davant una vocala). Tanben tota una seria de mots coneisson la terminason epicèna -ei (-eis): d'adjectius possessius (mei, tei, sei), d'adjectius demostratius, exclamatius o interrogatius (aquelei, aquestei), de pronoms personaus (elei), d'adjectius e de pronoms indefinits (quauquei, d'unei), e en generau, les adjectius plaçats davant lo nom que transforman -e e -a finalas dau singular en -ei au plurau (un brave amic, de braveis amics; una granda taula, de grandei taulas).
- La Diftongason de o > ue (luec, fuec (o fuòc), pueg, fuelha per los lengadocians luòc, fuòc, puèg (puòg), fuèlha (fuòlha), mas buòu, muòu/muòl dins los dos dialèctes.
- Lo niçard, en luòc de -ei (-eis), possedís un sistèma amb lei terminasons -u au masculin plurau e -i au femenin plurau.
- La casuda dei consonantas oclusivas finalas, levat en niçard.
- La vocalizacion de la -l finala en -u.
- Lo manten de l'oposicion v/b.
- Lo manten de la -n finala etimologica amb la nasalizacion parciala de la vocala precedenta.
Rapòrt au vivaroaupenc, lo provençau se caracteriza per:
- Lo manten deis -d- intervocalicas: parlada còntra parlaa.
- Una primiera persona dau singular en -e o -i còntra -o en vivaroaupenc
- L'abséncia de palatalizacion dei grops latins ka-/ga- (amb excepcion de quauquei manlèus probables a aqueu dialècte coma chausir, chabir, etc.).
Lo provençau se classifica ansin:
- Lo provençau generau compren doas varietats fòrça similaras:
- Lo provençau rodanenc. S'esten a l'èst dau departament de Gard (vèrs Nimes), lo departament de Vauclusa (vèrs Avinhon, Aurenja) e a l'oèst dau departament dei Bocas de Ròse (Arle, Camarga). Lei "josieus dau Papa", comunautats josievas d'Avinhon e dau Comtat Venaicin desvolopèron un sosdialècte judeoprovençau especific (tanben nomenat shuadit o judeooccitan). Lei caracteristicas pròprias dau rodanenc:
- Morfologia:
- La desinéncia de 1a persona au present de l'indicatiu es -e (cante).
- L'article definit plurau lei(s) se pronóncia puslèu [li(z)] e d'autrei terminasons dau plurau s'acaban tanben per -ei(s) [i(z)].
- Lei pronoms seguents an la forma occitana generala me, te, se.
- Fonetica:
- Abséncia de diftongason de ò realizada [ɔ] (bòn, pònt...).
- Lo provençau maritim (o centrau o mediterranèu). La sieuna extension es dins l'èst dei Bocas de Ròse (vèrs Selon, Ais de Provença e Marselha), lo departament de Var (Tolon...) e l'oèst deis Aups Maritims (vèrs Canas, Antíbol, Grassa e Canha de Mar). Lo sud deis Aups d'Auta Provença, vèrs Forcauquier e Castelana, coneis una transicion doça entre lo provençau maritim e lo vivaroaupenc, (aqueu d'aquí que comença a partir de Dinha). Lei caracteristicas dau maritim son:
- Morfologia:
- La desinéncia de 1a persona au present de l'indicatiu es -i (canti). Mai es -o (canto/chanto) dins la zona de transicion vèrs lo vivaroaupenc.
- L'article plurau lei(s) se pronóncia puslèu [lej(z)] e d'autrei terminasons dau plurau s'acaban tanben per -ei(s) [ej(z)].
- Lei pronoms seguents an la forma mi, ti, si (en luòc de me, te, se).
- Fonetica:
- Preséncia de diftongs amb ò realizat [wɔ/we/wa] (bòn, pònt...).
- Lo provençau niçard se parla dins la bassa Comtat de Niça e a Mónegue (l'auta Comtat de Niça es de dialècte vivaroaupenc e la Vau de Ròia es de dialècte roiasc). D'unei que i a pensan que se tracta d'un dialècte distint dau provençau, per de rasons pus culturalas que non pas dialectologicas. Pron particular, lo niçard se caracteriza per:
- Morfologia:
- La desinéncia de 1a persona au present de l'indicatiu qu'es -i (canti). Mai es -o (canto/chanto) dins la zona de transicion vèrs lo vivaroaupenc e tanben dins lo parlar mentonasc.
- La terminason -s dau plurau s'es amudida e explica, dins certanei cas, l'aparicion de formas nòvas dau plurau masculin amb -u e dau plurau femenin amb -i (correspondent amb -ei(s) dau provençau generau). Ansin: la forma occitana generala los amics, las amigas se ditz en niçard lu amics, li amigui (mai en provençau generau: leis amics, leis amigas).
- Lei pronoms seguents an la forma mi, ti, si (en luòc de me, te, se).
- Fonetica:
- La conservacion de la -a finala atòna prononciada [a] (en luòc de [ɔ] coma en provençau generau).
- Preséncia de diftongs amb ò realizat [wɔ/wa] (bòn, pònt...).
- Una tendéncia a conservar de mots proparoxitòns o esdrúchols, valent a dire amb l'accent tonic sus l'avantavantdarriera sillaba (en luòc de lei transformar en mots paroxitòns o plans amb l'accent tonic sus l'avantdarriera sillaba, coma en occitan generau). Ansin: diménegue (en luòc de dimenge), pàgina (en luòc de pagina).
- La pronóncia de la majoritat dei consonantas finalas (en luòc de leis amudir coma en provençau generau). Pasmens la terminason -s dau plurau s'es amudida.
- Lo vivaroaupenc, dempuei lo nòrd de Vivarés fins ais Aups, qu'es en realitat un dialècte distint dau provençau segon lei classificacions uei pron acceptadas dei lingüistas Juli Ronjat e Pèire Bèc. Pertanh au nòrd-occitan (ten cha en luòc de ca e ja en luòc de ga...).
Existisson dos sistèmas normatius concurrents a causa de la dura situacion de diglossia en fàcia dau francés:
- La nòrma classica, desvolopada particularament per Robèrt Lafont, unitària dins l'ensems occitan, que s'acòsta deis us pus tradicionaus dau provençau, deis autrei dialèctes occitans, de l'occitan ancian e tanben dau catalan.
- La nòrma mistralenca, utilizada particularament per Frederic Mistral, mai mens unitària, pauc tradicionala e que s'acòsta deis us francés.
Dins lei doas nòrmas, existisson de tendéncias favorablas a una estandardizacion dau provençau, basada sus la koinè literària iniciada per lo Felibritge dempuei lo mitan dau sègle XIX e pron convergenta amb leis autrei koinès regionalas de l'occitan. Ansin se dessenhan doas varietats regionalas de l'occitan larg: lo provençau generau e lo provençau niçard (a causa dau particularisme culturau fòrt de la Comtat de Niça). Totun tanben i a de tendéncias que defendon lo localisme exacerbat e que refusan (o desestabilizan) la codificacion a respècte dei doas nòrmas.
Mai d'informacions Comparason entre lei doas nòrmas existentas en occitan provençau (extrach de la Declaracion Universala dei Drechs Umans) Un tablèu mai complet de totei lei nòrmas de l'occitan se pòt consultar a l'article occitan., Nòrma classica ...
| Comparason entre lei doas nòrmas existentas en occitan provençau (extrach de la Declaracion Universala dei Drechs Umans)
Un tablèu mai complet de totei lei nòrmas de l'occitan se pòt consultar a l'article occitan. |
| Nòrma classica |
Nòrma mistralenca |
Provençau generau
Totei lei personas naisson liuras e egalas en dignitat e en drech. Son dotadas de rason e de consciéncia e li cau (/fau) agir entre elei amb un esperit de frairesa.
Provençau niçard
Toti li personas naisson liuri e egali en dignitat e en drech. Son dotadi de rason e de consciéncia e li cau agir entre eli emb un esperit de frairesa. |
Provençau generau
Tóuti li persouno naisson libro e egalo en dignita e en dre. Soun doutado de resoun e de counsciènci e li fau agi entre éli em' un esperit de freiresso.
Provençau niçard
Touti li persouna naisson liéuri e egali en dignità e en drech. Soun doutadi de rasoun e de counsciència e li cau agì entre eli em' un esperit de frairessa. |
Tampar
Mai d'informacions Autra comparason, Nòrma classica (transcripcion) ...
| Autra comparason |
| Nòrma classica (transcripcion) |
Nòrma mistralenca (originau) |
| Mirèlha, Cant I (F. Mistral)
Cante una chata de Provença.
Dins leis amors de sa jovença,
A travèrs de la Crau, vèrs la mar, dins lei blats,
Umble [Umil] escolan dau grand Omèra [Omèr],
Ieu la vòle seguir. Coma èra
Ren qu'una chata de la tèrra,
En fòra de la Crau se n'es gaire parlat. |
Mirèio, Cant I (F. Mistral)
Cante uno chato de Prouvènço.
Dins lis amour de sa jouvènço,
A travès de la Crau, vers la mar, dins li blad,
Umble escoulan dóu grand Oumèro,
Iéu la vole segui. Coume èro
Rèn qu'uno chato de la terro,
En foro de la Crau se n'es gaire parla. |
Tampar
Se remarcarà que lei doas nòrmas, en generau, diferisson sistematicament per l'ortografia (notacion dei sòns) mai nòtan quasi exactament la meteissa causa: Cante una chata de Provença e Cante uno chato de Prouvènço se pronóncian parier.
La nòrma orala (recomandacion dei formas parladas) diferís solament un pauc entre nòrma mistralenca e nòrma classica. Per exemple, certans mots afrancesats son acceptats en nòrma mistralenca (umble/umble, Oumèro/Omèra) mentre que la nòrma classica conselha de leis evitar e de lei remplaçar per de formas occitanas pus autenticas (umil, Omèr).
Après fòrça ans de lucha per establir quina grafia caliá far servir per escriure l'occitan provençau, es aparegut una tendéncia secessionista, que refusa d'admetre l'unitat de la lenga occitana, que revendica la nòrma mistralenca, mai non representa pas l'ensems deis usatgiers d'aquela nòrma mistralenca; en mai d'aquò es contrària a la vision unitària de la lenga d'òc de Frederic Mistral. Aqueu secessionisme lingüistic apareguèt durant leis ans 1970 (amb Loís Baile) e es estat reactivat dempuei leis ans 1990 per l'universitari Felip Blanchet e per de grops coma l'Union Provençala o lo Collectiu Provença: en s'apiejant subre una concepcion particulara de l'identitat provençala, afirman que lo provençau seriá una lenga a despart e que caudriá parlar de "lengas d'òc" au plurau e non d'una sola lenga. Refusan lo tèrme unitari "occitan". Aquela tendéncia es fòrça marginala dins lo domeni de la lingüistica romanica mai es influenta dins quauquei mitans politics e culturaus locaus. Pasmens a pas capitat de convéncer la majoritat dau movement culturau provençau, ni manco la comunautat scientifica dei lingüistas seriós especializats en provençau.
- AVRIL J.T. (1839) Dictionnaire provençal-français suivi d’un vocabulaire français-provençal [reed. 1991, Nimes: Lacour]
- BÈC Pèire = BEC Pierre (1995) La langue occitane, coll. Que sais-je? n° 1059, París: Presses Universitaires de France [1a ed. 1963]
- BEZSONOFF Diccionari occitan provençal-català, Llibres de l'Índex, 2015]
- CALVINO Joan Batista (1905) = CALVINO Jean-Baptiste, Nouveau dictionnaire niçois-français, Niça: Imprimerie des Alpes Maritimes [reed. 1993 amb lo títol: Dictionnaire niçois-français, français-niçois, Nimes: Lacour]
- BOISGONTIER Jacme (1981-86) (collab. Loís MICHEL, Joan Maria PETIT) = BOISGONTIER Jacques (collab. Louis MICHEL, Jean-Marie PETIT) Atlas linguistique et ethnographique du Languedoc oriental [ALLOr], París: CNRS, 3 vol.
- BOUVIER Joan Glaudi, & MARTÈL Clàudia (1975-1986) = BOUVIER Jean-Claude, & MARTEL Claude, Atlas linguistique et ethnographique de la Provence [ALP], París: CNRS
- CASTELANA Jòrdi (1947) = CASTELLANA Georges, Dictionnaire niçois-français [reed. 2001, Niça: Serre]
- CASTELANA Jòrdi (1952) = CASTELLANA Georges, Dictionnaire français-niçois [reed. 2001, Niça: Serre]
- COMPANH Andrieu ‹COMPAN Andriéu› (1965) = COMPAN André, Grammaire niçoise [reed. 1981, Niça: Serre]
- COPIER Juli (1995) = COUPIER Jules, Dictionnaire français-provençal / ‹Diciounàri francés-prouvençau› [Diccionari francés-provençau], Ais de Provença: Association Dictionnaire Français-Provençal / Edisud
- FORVIERAS Xavier de ‹FOURVIERO Savié de› (1899) = FOURVIÈRES Xavier de, Grammaire provençale et guide de conversation [reed. 1973, Avinhon: Aubanel] [mai d’una reedicion: Culture Provençale et Méridionale, Aubéron]
- LAFONT Robèrt (1951) Phonétique et graphie du provençal: essai d’adaptation de la réforme linguistique occitane aux parlers de Provence, Tolosa: Institut d’Études Occitanes [reed. 1960] • Actualizat dins Lafont 1972
- LAFONT Robèrt (1972) L’ortografia occitana, lo provençau, Montpelhièr: Universitat de Montpelhièr III-Centre d’Estudis Occitans • Actualizacion de Lafont 1951
- MARTIN Guiu, & MOLIN Bernat (1998) = MARTIN Guy, & MOULIN Bernard, Grammaire provençale et cartes linguistiques, Ais de Provença: Comitat Sestian d’Estudis Occitans / Centre Regionau d’Estudis Occitans-Provença (difusion Edisud)
- FETTUCIARI Jòrgi, & MARTIN Guiu, & PIETRI Jaume (2003) Dictionnaire provençal-français / Diccionari provençau-francés, Ais de Provença: L’Escomessa / CREO Provença (difusion Edisud)
- LÈBRE Elias, & MARTIN Guiu, & MOLIN Bernat (2004) = LÈBRE Élie, & MARTIN Guy, & MOULIN Bernard, Dictionnaire de base français-provençal / Diccionari de basa francés-provençau, Ais de Provença: CREO Provença (difusion Edisud) [1a ed. 1992]
- MISTRAL Frederic (1879-1886) ‹Lou Tresor dóu Felibritge› [Lo Tresaur dau Felibritge]: Dictionnaire provençal-français, Ais de Provença: Remondet-Aubin [reed. 1932, París: Delagrave] [reed. 1968, Ais de Provença: ‹Edicioun Ramoun Berenguié› (Edicions Ramon Berenguier)] [reed. 1979, Ais de Provença: Edisud, 2 vol.]
- PELLAS S.A. (1723) Dictionnaire provençal et français [reed. 1996, Nimes: Lacour]
- RONJAT Juli = RONJAT Jules (1930-1941), Grammaire istorique [sic] des parlers provençaux modernes, 4 vol. [reed. 1980, Marselha: Laffitte Reprints, 2 vol.]
