Remove ads
Lo montpelhierenc, o mai rarament montpelhieirenc, es lo sosdialècte de l'occitan lengadocian caracteristic de la vila de Montpelhièr e de sa region pròcha, çò es mai o mens l'èst del departament d'Erau, fins a Seta. Amb lo cevenòl e lo bas-vivarés, es una varietat del lengadocian oriental. Aquesta varietat èra una de las mai emplegadas dempuèi la fin del sègle XIX fins a la debuta del sègle XX amb d'autors importants coma L'Escotaire, Alexandre Langlada de Lansargues, Renat Tulet de Poçan o Gustau Terond de Sant Martin de Londras. Aquela vitalitat se manifestèt per la creacion de la Revue des Langues Romanes e un jornal umoristic de granda difusion La Campana de Magalona.
Montpelhierenc  | |
| Parlat en | França |
|---|---|
| Region | Montpelhierenc |
| Classificacion lingüistica | |
Lengas indoeuropèas
| |
| Còdis lingüistics | |
 | |
Entre los autres autors importants d'aqueste airal cal citar Joan Baptista Fabre, Max Roqueta o Joan Frederic Brun. Coneguèt tanben una granda profusion de lingüistas coma Alfons de Ròca-Ferrièr e Carles de Tortolon.
Remove ads
Aquesta varietat es estada pro estudiada e mai siá parcialament. Demest los trabalhs de dialectologia publicats cal citar d'en primièr l'òbra de Léon Lamouche que comparèt lo parlar de Lodeva amb lo montpelhierenc central e tanben amb lo parlar de Marsilhargues. Un autre estudi dialectal interessant es lo que faguèt l'alemand Otto Zaun suls parlars d'Aniana e de son environa (editat en 1914). Puèi, se publiquèron qualques gramaticas coma la d'Emili Masuc en 1899 sul parlar de Pesenàs a la termenera del besierenc (sosdialècte) o mai tard, en 1913, la de Loís Pastre sul parlar de Clarmont d'Erau.
En 1964 lo lingüista Louis Michel forniguèt tanben una sintèsi dels traches mai caracteristics del montpelhierenc dins son libre La langue des pêcheurs du Golfe du Lion.
Finalament en 2002, Gaston Basalgas publiquèt la gramatica inedita del regent Gustau Terond sul parlar de Seta, lo setòri (sosdialècte).
Remove ads
Lo montpelhierenc es un dels sosdialèctes mai particulars de l'ensems lengadocian. Preserva d'un costat de traches mai ancians e a l'encòp una continuitat o transicion amb lo dialècte provençal:
Division dialectala
Lo montpelhierenc se devesís a la gròssa en tres varietats:
-Lo montpelhierenc oriental (País de Lunèl e de Vidorle) que marca la transicion cap al nimesenc amb una part orientala que presenta d'elements provençalizants (pèrdia de la marca de plural e article plural unic lei).
-Lo montpelhierenc central (Montpelhièr e sas environas fins a Nòstra Dòna de Londras al nòrd, amb Seta coma ponch mai occidental)
-Lo montpelhierenc occidental (a partir de Mesa/Vilamanda fins aperaquí Agde e Beçan) que presenta d'afinitats claras amb los parlars septentrionals coma lo roergàs.
Fonetica
Vocalisme
- Conservacion del son [a] (amb de variacions) de la -a atòna finala (trach que s'espandís gaireben fins a Ròse a l'èst) amb un son pro semblant a [ə] dins qualques endreches, en particular vèrs la còsta, Montpelhièr inclús, coma la vocala dicha neutra del catalan. Aquesta [a] es ben clara dins lo ròdol de Lodeva. Ex: vaca ['baka] per ['bako̞] en occitan generalament e dins los parlars occidentals.
- Conservacion de la O brèva latina en diftong -uò- (prononciat [jɔ]) (trach partejat tanben per una partida del roergàs e de l'albigés) Ex: nuòch per nuèch/nuèit o luònh [jòn] per luènh dins las autras varietats lengadocianas. L'occitan d'Agde a repartit las doas formas foneticas[1] pluèja ['plòt͡ʃò], uèlh [jòl] e fuèlha ['fèjo], cuèissas ['kèjsos].
- Conservacion de la o pretonica dins certans mots : tantossada, orjolet, rajolet, tronada, luonchon. A Lançargues e dins qualques vilatges dels environs, aquela repugnància per l'alteracion de la vocala o es ben plus marcada encara: longàs, encordat, grossi, crocut...
- ò es preservada al contacte d'una nasala. Ex: bòn, fònt, lòng etc... coma en provençal rodanenc, mentre que lo digraf: -oa- s'i pronóncia -ò-: doas [dɔs], coa [kɔ], proa [pRɔ], broa [bRɔ], mas aquel fenomèn es plan espandit en lengadocian.
- La u i es articulada [ø] coma dins la màger part del litoral lengadocian. De notar una alternança dins la prononciacion de cèrts mots e son extension a de cases non-etimologics : premièr e prumièr (o permièr[2]), medicin e mudicin, lendeman e lundeman, etc. Als environs d'Aspiran, lo mot tèrra deven 'turra'[3].
- Lo sufix -cion es prononciat [siw] a l’oèst del domeni dit país dau tambornet (seguint la linha de partiment que passa(va) dins Montpelhièr per Figairòlas, los Arceus), e [siun] a l’èst del domeni, dit país dau buòu (que sa linha passa(va) dins Montpelhièr pel Pont Trencat, Las Aubas, Merdanson) amb ja de traches del provençal: ex. nacion [nasiw] e [nasiun], television [telebiziw] e [telebiziun][4].
- E tampada dins lo mot vielh(a) a Lodeva (?).
- Un trach menor e esporadic a Lodeva, sens dobte pres dels parlars pus septentrionals : lo passatge a > o en posicion pretonica dins certanas fòrmas verbalas monosillabicas : fa caud [fo kaw], va plan [bo pla], m'a donada [mo du'nada]. Aquel fenomèn tòca tots los futurs formats sus lo vèrb Aver : [se'rò] (serà), [ten'drò] (tendrà), [òw](an, tresena persona del plural del vèrb Aver).
Consonantisme
- Una de las caracteristicas mai particularas del montpelhierenc es la transformacion de la -r- intervocalica e après semi-consòna en una mena de [d] feblament articulat (fricatiu)[5] [6] (realizacion que se retròba parcialament dins qualques parlars roergasses): cara ['kada], pèira ['pɛjda]. Dins cèrtas localitats del litoral pòt arribar a disparéisser.
- Conservacion de la destriança del v e del b etimologics, contràriament al lengadocian occidental (e al lodevés) : [avyò-avyè] (aviá), [vòst(r)e] (vòstre), [vi'lat͡ʃe] (vilatge), ['ventre] (ventre), ['vèspre] (vèspre), etc.
- La -l finala se vocaliza après a, e, i, o: fiu, muòu, sau, mèu, tau(s) (o tal(s)), quau(s). Pasmens s'i pronóncia [l] la resultanta de -LL- latina e lo digraf -lh. Ex: martèl, capèl, miralh, exceptat dins los articles contractes qu'i es generalament "dau" (existís pr'aquò una realizacion [daj] dins una bèla part del montpelhierenc occidental. A Lodeva non i a pas de vocalizacion de la -l finala (com en lengadocian occidental) : cal, qualques, ostal, antal, voldràs, etc.
- Simplificacion de la prononciacion dels grops de consonantas en fin de mot[7]: -cs, -gs, -ps, -ts que s'i pronóncian [s] (e tanben [ʧ] per -ps e -ts final o per -tz- a l'interior d'un mot) -chs que se fa [ʧ] dins lo montpelhierenc central e una part de l'oriental. Dins lo parlar de Montpelhièr: baugs, (que son singular es bòsc [bɔs]), ròcs, pòsts, gaugs (que son singular es gaug ['gaw]), nuòchs, fachs, còps, pòts, e dotze, tretze se pronóncian coma ['baus], ['bɔses], ['Rɔʧ], ['pɔses], ['gaws], ['njɔs], ['fas], ['kɔʧ], ['pɔʧ] e [duʧe], [treʧe], mentre qu'en parlar de Lodeva se tròba: ['njɔtʃes], ['fatʃes]. En morfologia, coma dins lo besierenc (sosdialècte) lo present d'indicatiu trobatz se pronóncia [tru'βas].
- I pòt aver de plurals sensibles abusius qu'afècten las -rs finalas que venon -ses al plural: flor (plural: *florses ['fluzes]). Lo plural de pè es peses.
-La palatala -lh-, en posicion intervocalica, s'i pronóncia generalament [j] (trobam tanben aquesta iodizacion del provençal fins al narbonés e mai en catalan oriental).
La -j/-g se pronóncia [t͡ʃ] (gelat [t͡ʃalat]) a Montpelhièr e mai a l'oèst fins un pauc mai enlà del flum Erau (e en Bas Lengadòc), alara qu'en montpelhierenc oriental (dont lo lodevés, a l'excepcion del mot jutge ['jyt͡ʃe]) per contra n'es [d͡ʒ] la realizacion normala. S'es perduda donc l'oposicion sorda / sonòra dels sons africats /tch/ e /dj/ : charra (de 'charrar') se pronóncia com jarra, un chai com jai (de 'jaire'), chucar com jucar, facha (de faire) com faja, etc. Ara, a Lodeva l'africada -ts- en la fin dels mots, notadament los plurals, se pronóncia [t͡ʃ] : prat [prat͡ʃ], cargat [kar'gat͡ʃ], varlets [var'let͡ʃ], còps [cot͡ʃ], patz [pat͡ʃ], etc.
Morfologia
Morfologia verbala
-La primièra persona del present del vèrb èsser i es generalament siái (realizat [ˈsjɛj] en montpelhierenc central e [ˈsjɔj] en occidental). Trobam [ˈsɔj] en besierenc e siáu [ˈsjɔw] en narbonés (sosdialècte) (pasmens amb doas franjas de [ˈsɛj]). La quatrena persona es siám a Seta e Lançargues[8]. En futur sarem per serem a Lançargues[9].
-La desinéncia de primièra persona de l'indicatiu present se fa amb -e (com en lengadocian oriental) contràriament al besierenc e coma dins lo rodanenc (sosdialècte) (mai a l'oèst es -i). Ex: mtp. cante vs. bes. canti e per la segonda persona -es en lòc de l'occidental -as.
-Lo subjontiu del vèrb èsser es siegue (se pòt escriure: 'siágue'. siaga [ˈsjagɔ] a Pesenàs). Es refach sus 'sià' (< èsser), que s'utilizava en montpelhieirenc fins al sègle XIX. Lo participi passat es seguèt, lo preterit siaguèt (allòc del classic ‘'foguèt'). .
- La tresena persona del present de faire e anar son fai e vai coma dins lo rodanenc (sosdialècte).
-Lo preterit del vèrb èsser es seguère en luòc de foguère.
-Existís una cèrta repugnància a la -n finala: dison ['dizu], avián (s'i pronóncia a l'oèst e al nòrd de Montpelhièr [a'bjɛw] e en montpelhierenc occidental [a'bjɔw]) (Erau fai termenera, almens dins sa val mejana). Segon Loís Alibèrt dins sa gramatica de 1935 lo mantenement de la -n, caracteristic el parlar provencal, existís en concurréncia amb l'amudiment d'aquesta consonanta dins l'airal de lengadocian de Cevenas, Montpelhièr, Besièrs oriental, etc., e nos dona los exemples: pan, alen, molin, carbon, comun a costat de pa, alé, molí, carbó, comú (pág. 27). Alibèrt ajota que la finala -an es la qu'a mostrat resisténcia maxima a l'amudiment.
-La tresena persona del plural es -on (com dins totas las varietats del litoral mediterranèu) generalizat a totes los grops del present e del subjontiu imperfach (cantan ['kantu] e en narbonés (sosdialècte) cantèsson [kanˈtɛsu].
-L'imperatiu del vèrb "faire" es "faguetz" (e non "fasetz"), çò meteis per los participis presents "en faguent", "en diguent", "en legiguent"...
-Los subjontius presentan de formas en -e: "avengue", "mantengue" (las formas classicas retengudas per los normalizators lengadocians son "avenga","mantenga"). "sortigue" per "sortisca" fai logicament al subjontiu imperfach "sortiguèsse".
-Lo condicional del vèrb 'voler' pèrd la L: "vodrián".
-La tresena persona del plural dels possessius se confond amb la persona del singular (coma en espanhòl e bona part del catalan): son/sa contra lor (o sas variacions) en Cevenas e dins lo Carcassés (sosdialècte).
Morfologia nominala
L'article e los pronoms
- Article contracte: dau [daw/dɔw] (central e oriental), dels [das], de las (que pòt venir [das] subretot a l'èst, emplegat per l'abat Fabre); als [as] e a las (que pòt venir [as] a l'èst). del s’emplega de còps dins los cantons de Ginhac, Clarmont e Lodeva[10].
- Article definit plural: (d')unes, (d')unas
- Pronoms personals:
1a persona plural: nautres/nautras (e nos)
2a persona plural: vautres/vautras (e vos)
3a persona plural: eles (masc.), elas (fem.)
- Pronoms relatius e interrogatius plurals: quantes/quantas, quintes/quintas; quau/quala, quaus, qualas (per las personas)
- Adjectius possessius plurals: mos/mas; mieus - mieunes/mieunas, nòstres/nòstras (o nòstes/nòstas), vòstres/vòstras (o vòstes/vòstas)
Lexic
Per çò tocant al lexic presenta sovent una continuitat amb lo dialècte provençal :
ben [ˈben] contra plan qu'apareis abans e a l'entorn de Mesa; coma (vai?) ('cossí (va?'), amarina ('vim'), escoba (mas i a 'balaja' tre lo montpelhierenc occidental e 'engraniè(i)ra' en narbonés (sosdialècte)), escòndre ('amagar' cap a l'oèst e 'cabir' cap al cevenòl (sosdialècte)), sartan ('padena' a l'oèst tre lo montpelhierenc occidental, o 'padèla' dins d'autras varietats coma lo cevenòl (sosdialècte)), se taisar (se calar a partir del montpelhierenc occidental), nòn [nò] (non), ò (o), promier, promièira (primièr, primièra).
Tanben presenta de variantas particularas coma:
agudre ('aguer' en provençal), antau/antal ('aital' en besierenc (sosdialècte), 'atal' en narbonés e a l'oèst o 'ansin' en provençal); detràs al costat de darrièr(s); manaira ('destrau' a l'èst e 'pigassa' en besierenc), masca ('fada'); pòta (que s'opausa a 'frigola' present tre lo montpelhierenc occidental); rabàs ('tais'); putnaisa ('cinze', 'cime'), fureta ('mirga', 'murga')... e dòrs (grafia generalment emplegada pels autors)/dòus/dèus [dos] o daus: vèrs (prepausicion). A Besièrs se ditz deus, a Montpelhièr [dors], daus a Pesenàs e en clarmontés (sosdialècte), e dau (sens -s?) a Cecenon[11]. La plena es l'aiga d'un flum o ribièra al ponch ont la mar lo fa refluir, e oire son las ondetas dels estanhs[12].
Existís tanben una fòrta influéncia provençala mai marcada sul montpelhierenc oriental (País de Lunèl) e sul litoral mas que ven mai febla a partir de Palavàs e que pòt aparéisser dins qualques traches del parlar setòri (sosdialècte) (coma amb siáu en luòga de siái per exemple). Lo pronom neutre es o mas se vei de còps que i a, per influéncia del francés, lo: lo sabe.
Se trapa la prononciacion vòtz per votz a l'est de L'Estanh de l'Òrt, del band de Lançargues enlai.
Tèxtes en montpelhierenc
Remove ads
Es la descripcion d'un repais. Telemac en çò de Calipso reçaup Minerva sota la forma de Mentor, la saluda :
- E sans ie dire una paraula,
- La prend e la fai metre a taula
- Lo repais seguèt fin e bèu :
- Avián[13] fach la sopa ambe[14] un lèu[15]
- Assasonat[16] d'una codena
- Qu'auriá[17] bercat una lesena ;
- Puòi presenteron tres missons[18]
- Un sanquet e quatre garrons,
- Aquí lo gras. E per lo magre
- Fòrça merluça en de vinagre.
- Quauques[19] arengs d'un gost exquist,
- Un bèu plat de coralhs confits,
- Una gròssa escarpa salada.
- Una aumeleta un pauc brutlada.
- Per de fruit, s'agèsson[20] pogut.
- Sans dobte n'aurián[21] ben[22] agut,
- Mas coma èrem vèrs Pentacosta[23]
- lo dessèrt seguèt una crosta.
Remove ads
- Nòstre paire que sès au Cèl,
- que vòstre Nom siágue santificat,
- que vòstre règne arribe,
- que vòstra volonlat se fague sus la Tèrra coma au cèl;
- Donatz-nos uòi nòstre pan de chaca jorn,
- e perdonatz-nos nòstras ofensas, coma nautres perdonam los que nos an ofensat, e, nos quitetz pas anar a la temptacion, mès deliuratz-nos dau mau.
- Atal siágue.
Un òme aviá dos enfants. Lo pus joine diguèt a son paire (*pèra) : mon paire, donatz-me (/balhatz-me) lo ben que me deu revenir per ma part (/ce que me deu revenir de vòstre ben), e el ie faguèt lo partatge de son ben (/e lo paire partagèt son ben a sos enfants). Quauques jorns après, lo pus joine emportèt amb el tot ce que aviá e se n'anèt viatjar dins un país estrangèr onte despensèt tot son ben en desbauchas (/d'aqueles dos enfants, agent amassat tot ce que ie reveniá se n'anèt dins un país ben luòh, onte mangèt son argent embe de michantas femanas). Après qu'o agèt tot dissipat, venguèt una granda famina dins país e el seguèt talament desprovesit de tot (/Quand ie restèt pas pus res, i agèt la famina dins aquel país, e comencèt a èstre dins la misèria.), que seguèt obligat de se metre au service en cò d'un abitant de l'endret que l'envièt a se fermar per gardar los pòrcs (Alara (*alòrs) se n'anèt et seguèt obligat de se logar a u mainatge, que lo mandèt a son mès per ie gardar los pòrcs). Aquí desirava de se podre remplir l'estomac de las pelofas que los pòrcs manjavon, mès degús i en donava pas ges (E aquí seriá estat content de manjar son sadol de las trialhas que se dònon als pòrcs; mès (*mais) deguns i en donava pas). En fin estent rintrat en el meteis, diguèt (/En fin revenguèt a el, e diguèt) : i a tants de varlets dins l'ostau de mon paire que an de pan en abondança e ieu ací morisse de fam (/Que i a de gents au servici de mon paire qu'an mai de pan que ce que fau, e ieu siái aicí que morisse de fam!). Fau que me n'ane e qu'ane trobar mon paire e que ie digue (/Sabe de que farai: Anarai trobar mon paire, e ie dirai) : Mon paire ai pecat còntra lo cèl e còntra vos soi pas pus digne d'èstre apelat vòstre filh mès tractatz-me coma un de vòstres varlets (/Mon paire, ai ofensat lo bon Dieu e vos ai mancat; merite pas pus d'èstre regardat coma vòstre enfant. Vos pregue de me reçaupre solament e de ma tractar coma un de vòstres domestiques). Se n'anèt donc e venguèt vèrs son paire, mès èra encara ben luònh son paire l’aperceguèt e seguèt tocat de compassion, corrís vèrs el e l'embracèt (/Après avedre dich acò, partiguèt e anèt trobar son paire. Era encara ben jorn, que son paire le vegèt, n'agèt compassion e l'anèt embraça tot corrent.). Son filh ie diguèt: Mon paire ai pecat còntra lo cèl e còntra vos soi pas pus digne d'èstre apelat vòstre filh mès tractatz-me coma un de vòstres varlets (/Son filh ie diguèt: Mon paire, ai ofensat lo bon Dieu e vos ai mancat; merite pas pus d'èstre regardat coma vòstre enfant.). Mès lo paire diguèt a sos varlets: portatz-ie lèu son premièr abit e metètz-ie-lo, metètz-i un anèl au det, de solièrs als pèses. Anatz cercar lo vedèl gras, tuatz-lo, mangem e faguem bona vida. Per ce que acò's mon filh que èra mòrt e que es ressuscitat qu’èra perdut e qu’es retrobat e faguèm granda fèsta. (/Alara lo paire diguèt a sos domestiques: portatz-ie lèu (*vite) la pus bèla rauba, e cargatz-ie-la. Metetz-ie un anèl au det e de solièrs als pèses. Menatz atanben (*aussi) lo vudèl gras e tuatz-lo; mangem e faguem bona vida (*chèra), per ce que mon filh que vesètz aquí, èra mòrt e es ressuscitat; l'aviái perdut e l'ai retrobat: per aquela rason (*reson) comencem a faire fèsta.). Dins aquel temps, son ainat qu'èra anat als camps, revenguèt; dès que seguèt pròp de l'ostau entendèt la musica e la dança (/Dins aquel temps, l'ainat qu'èra a la campanha, revenguèt, e quan seguèt près de l'ostau, entendèt la musica e lo bruch de los que dançavon.). Sonèt un dals varlets per saupre d’el de qu'èra acò. Ie diguèt: Acò's vòstre fraire qu'es revengut e vòstre paire lo vegent plen de vida a fach tuar lo vedèl gras. (/Sonèt un de sos domestiques, e ie demandèt de qué èra acò qu'entendiá. Lo domestic ie respondèt: Acò es vòstre fraire (*frèra) qu'es revengut en bòna santat, e vòstre paire a vougut regalar amb aquela ocasion e faire fèsta.). Aqueste seguèt talament indignat que volhèt pas intrar dins l'ostau que obliguèt son paire de sortir e de lo faire intrar amb el. Mès el diguèt a son paire: i a tant de temps que vos servisse sans vos avedre jamai desobeït, pr'aquò vos m'avètz pas jamai solament donat un cabrit per me regaudir ambe mos amics. E dès qu'un filh coma aquel que a manjat tot son ben ambe de femmas perdudas es vengut vos avètz fach tuar lo vedèl gras (/L'ainat seguèt *fachat d'acò, se metèt en colèra, e vouguèt pas intrar dins l'ostau. E quand lo paire sortiguèt per lo pregar d'intrar, ie faguèt aquesta respònsa: I a fòrça temps que vos servisse; ai fach totjorn ce que m'avètz comandant, e malgrat acò, m'avètz pas jamai donat un cabrit per me regalar embe mos amics. Mès mon fraire, qu'a manjat tot son ben embe de michantas femnas, es pas pus lèu vengut, qu'avètz tuat lo vudèl gras per el). Son paire ie diguèt: Mon filh, per vos, vos sètz totjorn ambe ieu e n'ai pas res que nòn siágue a vos. Mès falhèt faire fèsta e nos regaudir, per ce que vòstre fraire qu'èra mòrt, es ressuscitat e qu'èra perdut, e qu'es retrobat (Son paire ie respondèt: Mon filh, vos sètz totjorn embe ieu, e tot ce que ai es vòstre; mès perqué volètz pas que fague fèsta e que me *rejoïgue? Vòstre fraire èra mòrt e es ressuscitat; èra perdut e l'avèm retrobat.).
Remove ads
Version 1:
Un òme aviá dos enfants. Lo pus joine diguèt a son paire: Mon paire, donatz-me la part de vòstra vianda que me competa, e son paire ie partatgèt sa vianda. Quauques jorns après, lo pus joine d'aqueles enfants quand agèt tot raspalhat, se n'anèt viatjar dins l'estrange país plan luònh, e lai fricassèt tot son dequé en visquent coma un libertin. Quand agèt tot acabat, arribèt una granda famina dins aquel país e el comencèt a patir. Se n'anèt e se loguèt amb un borgés d'aquel país que l'envièt a sa bòrda per gardar los pòrcs. E auriá plan aimat de remplir son ventre de las petofas que los pòrcs manjavan, e degús n'i en donava pas ges. En fin rentra en el mème e se ditz: quanses i a de varlets dins l'ostau de mon paire que fáun son sadol de pan e ieu ací crèbe de fam! "Aneu noun ban" [anetz-vos-ne'n???] trobar mon paire e ie dire: mon paire ai ofensat lo cèl e vos ai ofensat. Siái pas pus digne que m'agalhon coma vòstre enfant, fasètz de ieu coma d'un de vòstres varlets. Se lèva e se'n vai trobar son paire: n'èra encara plan luònh; son paire lo vegèt e lo planguèt, li corrís, l'embraça, lo sarra, lo manja de potons. L'enfant ie ditz: mon paire ai ofensat lo cèl e vos ai ofensat, siái pas pus digne que m'agalhon vòstre enfant. Aladonc lo paire ditz a sos domestics: lèu, portatz sos premièrs vestiments e abilhatz-lo; metetz-ie un anèl ai sis dets e de solièrs als pès. Menatz atanben un vudèl plan gras e tuatz-lo; manjem e regalem-nos. Aquí i ai un enfant qu'èra mòrt e es revengut; s'èra perdut e s'es trobat: se meteran donc a se regalar. Son aïnat èra ai cans; reven e coma s'aprochava de l'ostau entend una granda simfonia e de danças. Sona donc un varlet e ie demanda de qu'es tot. Lo varlet ie respond: vòstre fraire es vengut e vòstre paire a fait tuar un vudèl gras per çò que l'a vist plan galhard. L'aïnat se met aladonc dins una passion voliá pas dintrar, calguèt que lo paire sortiguessa e que se metessa a lo pregar. Mès el ie respond: i a tant d'ans que vos servisse jamai n'ai pas mancat de faire çò que m'avètz comandat e jamai m'avètz pas donat solament un cabrit per me regalar ambe mos amics. Mès dès que vòstre capdèt qu'a acabat son dequé ambe de coquinàs es vengut avètz fait tuar per el lo vudèl lo pus gras. Aladonc son paire ie ditz: mon filh tu siás totjorn amb ieu e tot çò qu'es miu es tiu. Mès nos caliá ben regalar e faire fèsta: puòi qu'aquel capdèt ton fraire èra mòrt e es revengut; s'èra perdut e s'es trobat.
Version 2:
Un òme aviá pas que dos enfants. Lo pus joine diguèt/ditz a son paire: Es temps que siague mon mèstre e que age d'argent. Cal que pòsque me n'anar e que veja de país; partajatz vòstre ben e donatz-me çò que dive possedir/avure. « ò mon enfant » ditz-diguèt lo paire, « Coma voldràs (pron. vodràs-vorràs) : siás un michant e seràs punit. » E (puòi) durbiguèt un tirador, partatgèt son ben e ne faguèt dòs parts. Qualques jorns après, lo michant partiguèt (/se n'anèt) del vilatge en faguent lo fièr e sans dire adieu a diguns (pron. digús). Traversèt fòrça (de) landas, de bòsques, de ribièiras, e arribèt dins una granda vila ante despensèt ton son argent. Alh (pron. ai) bot de qualques meses calguèt que vendèssa sos abilhaments/abilhatges a una vielha femna, e se loguèt per èsser domestic (/ varlet). L'envièron dins los camps per i gardar los ases e los buòus. Alòr siguèt plan malurós : agèt pas pus de liech per dormir la nuòch ni de fuòc per se calfar quabd aviá freg; aviá qualques còps tant d'apetit/ tant fam qu'auriá plan manjat las fuòlhas de caulet... Caliá que mangèssa la frucha poirida que manjavan/manjan los porcèls (/pòrcs) ; mas diguns ie balhava pas res. Un vèspre, lo ventre voide/vueg, se laissèt tombar sus un tronc, e espiava per la fenèstra los aucelons que volavan doçament. E puòi vegèt (a) paréisser dins lo cèl la luna e las estelas e se diguèt en plorent : Ailà l'ostal de mon paire es plen(a) de domestics/varlet qu'an de pan e de vin, d'uòus e de fromatge tant que ne vòlon. Pendent aquel temps, ieu morisse de fam aicí.
Remove ads
Nòste avenir sus l'aiga
Dins son Boulet Rouge, cremant de pura flamba patriotica, nòste amic Leon Teissier encadra de bòns comentaris aquesta paraula de M. Lémery, jot-secretari d'Estat a la marina merchanda: — La France doit redevenir une grande nation maritime. — Redevenir, es ben lo mòt. Una granda nacion maritima, la França o es estada, dins de temps dejà luònts: los bèus temps dau canau dau Miegjorn e de la navigacion rodanenca, l'epòca que la fièira de Bèucaire èra un dals grands mercats dau monde, lo temps onte èron viventas e animadas las citats qu'un autor a pogut dempuòi sonar: — Les villes mortes du golfe de Lyon. S'agís pas de plorar de lònga sus aquela descasença: s'agiriá puslèu de ne'n cercar las causas e de se metre au travalh per remontar lo corrent. Diguem-(z)o francament: es pas de qué que siègue, e l'esfòrç a complir es talament grand que i a de qué n'èstre esfraiat. La mecanica centralizaira, crestaira de cervèls e de volontats, nos a tròp desacostumats de pensar e de decidar (sic) librament, e sèm devarilhats entre que cau provar un peçuc d'iniciativa, agir en defòra de las direccions dau govèrn. Regardèm, per exemple, ce que se passa per lo pòrt de Seta, qu'interessa prencipalament nòste paratge, e onte se deuriá metre en practica lo programa de nòsta renovacion maritima. Tot lo monde sap, tot lo monde ditz quante grand ròtle lo pòrt de Seta auriá a jogar dins la renaissença economica dau Bas Lengadòc. Dins una seria d'articles documentats la Revue Méridionale des Idées a estudiat a fons aquela question de nauta importéncia. E ben! A part quauquas excepcions onorablas e preciosas, mès malurosament tròp pauc nombrosas, digús se n'es pas virat. E, a luòga de repotegar còntra l'un e l'autre, vòu mai reconóisser francament que lo prumièr tòrt vèn dals qu'agent lo temps e l'argent, las relacions e l'influença, sabon pas o vòlon pas los emplegar per lo ben de son terraire; los que, moienant (sic) que lo vin se vende e que sas rendas tòmbon, s'enchauton de tot lo rèsta. Pasmens, l'amor dau país es pas solament l'afaire dals poètas e dals artistas; es tanben (tamben) lo dever dals òmes de travalh e d'accion. Es pas lo tot que nòsta terra siègue bèla, la volèm richa e prospèra; nòste patriotisme miegjornau demanda per acò la collaboracion de totas las energias e de totas las capacitats. Demanda, puòi, que los òmes marcants qu'unirà un programa de respelida lo sachon faire respectar per los politicaires. Los òmes politics, coma n'i a, qu'an l'eime de prene conselh pròche dau monde competent e de servir emé devoament e activitat los grands interèsses generals, an drech a nòstes compliments. Los politicaires que parlon e desparlon a tusta-limbusta, o que passon son temps a empusar l'isanha e l'aïrança de las passions electoralas, fan un triste mestièr que deuriá, se la guerra nos a aprés quicòm, pas pus trobar de practicas. Mès es pas dich que la guerra nos ague aprés grand causa! En tot cas, juscas ara, sustot en ce que pertòca nòsta region, lo programa Lemery de resurreccion maritima a pas trobat dins las assembladas publicas los aparaires afeccionats e eloquents qu'auriá agut de besonh. E a pas trobat nimai, o cau dire, l'argent que i auriá caugut. A agut lo mau de totas las grandas entrepresas endustrialas, victimas d'una organisacion financièira malastrosa, que la França es sola a subir. N'avèm dich un mòt i a quauque temps, e nos ié caudrà tornar, solide. Nòste sistèma de bancas sembla fach exprès pèr arruïnar lo país: la centralizacion, aquí mai, a fach son òbra de destruccion. A engrunat los tres-quarts e passa de las pichòtas bancas qu'ajudavon lo comerce e l'endustria de ses regions. Puòi quand tota la fortuna nacionala, a quicòm pròche, es estada amolonada dins los novèls castèls fòrts de tres o quatre nauts barons de la finança, l'an prestada a drecha, a gaucha dins d'empronts de Pamparigosta o de Mascolhonat: o d'empronts russis, que uòi lo governament es oblijat de ne'n pagar los interèsses... de nòstes sòus. Dins aquel temps, a fauta d'argent, d'aquel argent que degalhaven a l'estrange, nòste comerce e nòsta endustria s'anequelissián, nòsta marina agonizava, aviam, d'un pauc mai, los pus trassas camins de fèrre d'Euròpa, de canaus a la mòda de i a tres cents ans, de milhons d'energia electrica estrassada, etc... Es pas permés qu'acò dure. Acò durarà, pasmens, tant que lo fetichisme de París??? esbarlugarà coma un miralh de lausetas, tant que lo poufre parisenc nos jucarà la mesola dals òsses. Nos cau sortir d'aquel aflaquiment, e organizar las fòrças vivas dau país sus totes los terrens d'activitats. O cau per nòste avenir sus l'aiga coma per nòste avenir???
Febrièr 1918.
Remove ads
- Aicí i’amai un plat de Seta
- Famós, mès un pauc complicat;
- Per qu’intre dins vòstre sicap;
- Escotatz ben ma liçoneta:
- Prenètz dau peis a proporcion
- De tres quart de liura per tèsta,
- Ros, coeta lònga, e, sans façon,
- Pelats, voidats.
- Lo fetge rèsta.
- Pòrres, èrbas a volontat,
- Grelhs d’api, cebas ben achadas,
- Lo peis a morcilhs decopat,
- Aquí vòstra caiçarolada.
- D’òli, metètz un rag a fons,
- Un jaç de peis, un jaç d’èrba,
- Pauc de sau, de pebre a borron,
- D’alhs escrachats, lo fetge en sèrva.
- D’aiga que cobrigue lo tot,
- Puòi fuòc, que per dessús s’enauça;
- Mantenètz lo bolh jusc’au bot
- Dau temps qu’alestissètz la saussa.
- Ambe quauques vesenhas d’alhs
- Dins lo mortièr montatz d’alhòli;
- Cau que la saussa tengue als talhs,
- Tanben ie planiguetz pas l’òli.
- Quand lo fetge es cuòch, lo tiratz,
- Dessarcissètz dins una sieta,
- Amb un pauc d’òli, lo montatz:
- Es çò milhor de la recèpta.
- Tanlèu qu’es freg, doçament,
- Dins lo mortièr que se desòla,
- Mesclatz lo fetge ambe l’alhet
- Puòi, retiratz la caiçaròla.
- Prenètz de jus çò que vos cau
- Per que la saussa s’espessigue,
- Dins lo mortièr, pauc après pauc,
- Montatz, jusc'a que se rampligue.
- Un amic vos ten lo mortièr:
- zo, remenatz la caiçaròla !
- Cau que chaca talhon entièr
- Pòrta sa saussa tròn de muòla!…
- Après, s’avètz bon apetís
- Vos creiretz au Paradís.
F. Combes (1903) dins l'Armanac Cetori, 1904.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
Remove ads